Կարեն Սմբատյան-90․ Արվեստի մարտիկի վառ գույները

«Կյանքի իմաստը պայքարն է, իսկ այդ իմաստի գեղարվեստական մարմնավորողը՝ արվեստը»։ «Մշակույթը ժողովրդի կյանքում այն նշանակությունն ունի, ինչ պատերազմի ժամանակ զենքը»։ Անվանի գեղանկարիչ Կարեն Սմբատյանի մտորումներն են։ Ձեռքիս նկարչի աշխարհն ու ապրած կյանքը բացահայտող «Պատառիկներ օրագրից» գիրքն է։ Տարբեր տարիներին արված այս օրագրությունը նաև յուրովի վավերագրում է ժամանակը։ Գրքում տեղ գտած գեղանկարչական ու գրաֆիկական աշխատանքները լրացնում են ասելիքը։

Տարին հոբելյանական է․ լրանում է Կարեն Սմբատյանի ծննդյան 90-ամյակը։ Մայիսի 6-ին, ժամը 16։00-ին նկարիչների միությունում կբացվի հոբելյանական ցուցահանդես։ Ներկայացվելու են նկարչի լավագույն աշխատանքների ընտրանին, ինչպես նաև չցուցադրված, հանրությանը գրեթե անհայտ գործեր։ Ցուցահանդեսը կազմակերպում է ընտանիքը։ Նկարչի որդին՝ Տիգրան Սմբատյանը, Ardi.am-ի հետ զրույցում ասաց, որ ցուցահանդեսի կայացմանը մեծապես աջակցել է նկարիչների միության նախագահ Սուրեն Սաֆարյանը։

— Կարեն Սմբատյանին անվանում են գույների ասպետ։ Նկարել է վառ գույներով, սպիտակի և այլ գույների համարձակ համադրություններով ու հակադրություններով։ Ի՞նչ բնավորություն ուներ, նմա՞ն էր իր նկարների աշխարհին։

— Նկարելու պահին նա կերպարանափոխվում էր, ասես մարտիկի համազգեստ էր հագնում և, շուրջը ոչինչ չնկատելով՝ կռիվ էր տալիս, մինչև որ ստեղծում էր իր ուզած կտավը։ Ասում էր․ «Նկարիչը մարտիկ է, գեղանկարչությունը զենք է չարիքի վրա հարձակվելու համար»։ Կյանքում շատ հանգիստ էր, բարի, լավատես, ազնիվ, երբեք ոչ մեկի մասին վատ չէր արտահայտվում․․․ Մի օր երեկոյան զանգ տվեցին նրան, խոսեց, ինչ-որ անուն-ազգանուն նշեց, ասաց՝ լավ, կփորձեմ օգնել։ Հասկացա, որ ուսանողի մասին է խոսքը, որին պետք էր օգնել, միջամտել քննությունների հետ կապված։ Հարցրի՝ ո՞վ էր զանգողը, ասաց՝ Տիգրան ջան, ճիշտն ասած՝ չգիտեմ, թե ով էր։ Այդպիսին էր նա․ պատրաստ էր օգնելու՝ չիմանալով անգամ՝ ով է իրեն դիմող անձնավորությունը։

— Ի՞նչն էր ուժ տալիս նրան։ Հեշտ ու անխոչընդոտ չէ արվեստագետի անցնելիք ճանապարհը, հատկապես մինչև հաջողության հասնելը։

— Նրա կյանքում մեծ դեր է խաղացել մայրս՝ Էսման։ Շատերն էին ասում՝ ինչպե՜ս է կինդ օգնում քեզ բարոյապես, հոգեպես, ֆիզիկապես, որ դու առաջ գնաս քո ընտրած ճանապարհով, կենտրոնանաս միայն նկարչության վրա․․․

— Ձեր հայրիկն իր օրագրում գրում է 1965-ին Մեծ եղեռնի 50-րդ տարելիցին տեղի ունեցած համազգային ցույցի մասին և նշում, որ Լենինի հրապարակում հավաքվելու մտահղացումն իրենն է։ Ի՞նչ գիտեք այդ մասին։

— Գիտեմ, որ ակտիվիստներից է եղել, նաև նախօրեին «Հայեր, ապրիլի 24-ին Լենինի հրապարակ՝ ցույցի» գրությամբ թռուցիկներ է բաժանել, որ մարդիկ ոտքի կանգնեն, ոգեկոչեն Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը, պահանջատեր լինեն։ Իբրև ակտիվիստ նրա անունը հայտնվում է ՊԱԿ-ի ցուցակներում։ Մայրիկիս բարեկամը ՊԱԿ-ի աշխատակից էր, այս մասին հայտնում է ու ասում, որ կփրկի նրան հետապնդումից, բայց պետք է հեռու պահեն նման գործողություններից։

1985, թե 86 թվականին հայրս նկարում է Գարեգին Նժդեհին, որը ԽՍՀՄ-ի առաջին թշնամիներից էր։ Արվեստագետները գալիս-գնում են նրա արվեստանոց, զմայլվում են դիմանկարով, հետո, չգիտես ինչպես, լուրը հասնում է համապատասխան մարմիններին։ Անվտանգության աշխատակիցները մտնում են արվեստանոց, ասում են՝ տեղեկություն ունենք, որ Նժդեհին եք նկարել․․․ Հայրս ոչինչ չի ասում, նայում են նկարին, ասում են՝ ինչ հրաշք դիմանկար է․․․ մենք ձեզ մոտ չենք եղել, այս զրույցը չի եղել, դադարեցրեք ձեր աշխատանքը․․․ Ուզում եմ հատկապես նշել, որ դա եղել է մինչ 88 թվականը։ 

— 1987-ին  Թալինի շրջանի Աշնակ գյուղում՝ բարձր բլուրի վրա կազմակերպել է ցուցահանդես՝ նվիրված Գևորգ Չաուշի ծննդյան 80-ամյակին։  Դարձյալ համարձակ կտավներ՝ Աղբյուր Սերոբ, Հրայր Դժոխք, Գևորգ Չավուշ, Մախլուտո, Խաչիկ Դաշտենց, Մուշեղ Գալշոյան․․․

— Կարող եմ ավելացնել, որ նա շրջում էր Թալինի շրջանի գյուղերում, փնտրում- գտնում էր գաղթականներին, որոնք ժամանակին մասնակցել են ֆիդայական շարժումներին ու նրանց նկարում։ Գնացել է նաև Մուսա լեռ, գտել և անմահացրել է ինքնապաշտպանության 3 մասնակցի։ Ծերունիներ էին՝ 90 ու ավելի տարեկան։

— Նկարել է նաև արցախյան ազատամարտիկներին։

— Այո, տանն ասում է, որ գնում է Կիրովական՝ ցուցահանդես, բայց իրականում գնում է սահմանամերձ Կոռնիձոր։ 50-60 կամավորների (տղա- աղջիկ) մի փոքր մասն է եղել զինված, այն էլ՝ որսորդական զենքով։ Չնայած ընթացող մարտերին, սահմանային լարվածությանը, կարողացել են քսան րոպե տրամադրել ու նրանցից հինգին նկարել է։ 

— Վաճառո՞ւմ էր նկարները։

— Հայրենասիրական թեմայով նկարները՝ ոչ։ Իսկ առհասարակ, կարող ենք ասել՝ Կարեն Սմբատյանն այն հաջողակներից է, որի նկարները վաճառվել են և՛ երկրի ներսում, և՛ դրսում։ Դա նույնպես գնահատելու ձև է։ Ուներ նաև նկարներ, որոնցից չէր ուզում բաժանվել։ Ասում էր՝ ամեն նկար, որ ծնվում է, ունի իր ճակատագիրը, կգնա, թե չի գնա, իր ճակատագիրն է, իր ուղին։

— Օրագրում գրված է․ «Հանրապետության վաստակավոր և ժողովրդական կոչումներ։ Մխիթարություն, տրված ճարպիկ-անտաղանդներին»։ Ինչո՞վ էր Կարեն Սմբատյանի այս մոտեցումը պայմանավորված։ 

— Դա բոլորին չի վերաբերում, բայց գիտեք, որ կոչումները շատ հաճախ տրվել են ծանոթ-բարեկամով, բացի այդ՝ ինքդ պիտի նախաձեռնես, դիմես․․․ Հայրս երբեք չի դիմել կոչում ստանալու համար։ Նա ասում էր՝ ես նկարիչ եմ, իմ կոչումն իմ տաղանդն է, իմ արվեստը՝ ստեղծածս նկարները։

— Ենթադրում եմ՝ պետական մակարդակով չի նշվում նրա հոբելյանը նաև կոչումների բացակայության պատճառով։

— Այո, նման բան կա, դիմել էինք նախարարություն՝ ցուցահանդեսի բացմանն աջակցելու համար, հարցրել էին՝ ո՞վ է, ի՞նչ կոչումներ ունի։ 

— Ձեր հայրը զբաղվել է նաև բռնցքամարտո՞վ։

— Բանակում է զբաղվել։ Չի շարունակել հետո։ Շատ էր սիրում բռնցքամարտ, երևի դա փոխանցվել է ինձ՝ Խորհրդային Միության մրցանակակիր եմ եղել, Հայատանի բազմակի չեմպիոն, համամիութենական մրցաշարերի հաղթող։

Բանակում հայրս սկսել է նկարել։ Ծառայել է Դագո կղզում՝ ԽՍՀՄ ռազմածովային նավատորմի ուժերում։ Այստեղ նրա համար նոր կյանք է բացվում, զգում է, որ նկարիչ է․․․

1957-ին Երևանի գեղարվեստի ուսումնարանն ավարտելուց հետո փորձում է ընդունվել Լենինգրադի (ներկայումս՝ Սանկտ Պետերբուրգ) գեղարվեստի ակադեմիայի գեղանկարչության ֆակուլտետը։ Ակադեմիայի դասախոսներից մեկը, տեսնելով նրա նկարները, ասում է՝ դու արդեն նկարիչ ես, լավ սկիզբ ունես,  այստեղ սովորելն իզուր է, դու Սարյանի երկրից ես,  նա մեծ նկարիչ է դարձել՝ ավարտելով Մոսկվայի գեղարվեստի ակադեմիան։

— «Վերցրու մի քանի գույն, վարվիր նրանց հետ ինչպես սիրտդ է ուզում»․ նա այսպես է ընկալել-ստեղծել արվեստը։ Երեխաներից ոչ մեկը չի՞ փորձել «գույների հետ վարվել ինչպես ուզում է»։

— Փորձել ենք՝ ես, եղբայրս, բայց ժամանակի ընթացքում նա հուշեց այլ բանով զբաղվել։ Նկարչության ժառանգաբար անցնելուն դեմ էր․ ասում էր՝ ժառանագաբար անցնում է ենթադրենք ատամնաբուժությունը, բայց նկարչությունը քո խաչն է, չպետք է տաս ժառանգներիդ։ Նույնիսկ ուրախացավ, որ սկսեցի զբաղվել բռնցքամարտով, 1980-ին էր, ասաց՝ ա՛յ, տղա ջան, լավ բան ես գտել, քեզ սազում է։ Ես կռվարար էի շատ․․․ (Ծիծաղում է- հեղ․):

— Վերջին ցուցահանդեսը եղել է 2008-ին։ Օրագրում վերջին գրառումը նույնպես արված է 2008-ին։ Մինչև կյանքի վերջը ստեղծագործո՞ւմ էր։

— Ասեմ ավելին՝ իր անմահանալու օրը օրագիրն էր լրացնում․․․ 2008-ի դեկտեմբերի 27-ն էր։ Նաև նույն ամսին ստեղծած նկարներ ուներ, ասում էր՝ երբ չնկարեմ, ուրեմն իմացեք, որ այլևս չկամ։

Նա ասում էր՝ ծերությունը հաղթանակ է մահվան դեմ։ Այսինքն՝ եթե ապրում ես քո կյանքն ու հասնում ես խոր ծերության, ուրեմն հաղթում ես մահին։ Մի անգամ հարցրի՝ վախենո՞ւմ ես մահից։ Կարծես զգում էի, որ հեռանալու է կյանքից, թեև մինչև կյանքի վերջին օրը ոտքի վրա է եղել։ Ասաց՝ չէ, Տիգրան ջան, մահն էլ իր ձևով է հետաքրքիր, մահն էլ կյանքի հետ է կապված։

— Հավատո՞ւմ էր Աստծուն։

— Շատ, ամեն կիրակի գնում էր եկեղեցի, մասնակցում պատարագի։ Հավատքով մարդ էր։

— Գրքում նա անդրադառնում է նաև ազգային խնդիրներին։ 90-ականների գրառումները հիմնականում Արցախյան շարժման մասին են՝ հաղթանակների, մարտերի, վտանգների ․․․ Եթե ողջ լիներ հիմա՝ ի՞նչ կասեր։

— Շատ ծանր կտաներ դավաճանությունը, պարտությունը, քաղաքական խաղերը։ Նա ատում էր այդ ամենը, միշտ ասում էր՝ հայ ազգը հզոր ազգ է, պատմություն ունի, մեծ զավակներ, գեներալներ, մարշալներ, զորավարներ․․․ Գիտակցում էր, որ կարող ենք անկումներ ունենալ, բայց վստահ էր, որ անպայման ոտքի կկանգնենք։ 

Զրուցեց Արմինե Սարգսյանը

Հ․Գ․«Կարեն Սմբատյանը մեծ ապագա խոստացող նկարիչ է։ Ասում եմ ապագա, քանի որ նրա գործերում կա մեծ պոտենցիալ ուժ»․ Մինասի բնորոշումն է։ Արվեստաբան Պողոս Հայթայանը նկատում է․ «Հայ գեղանկարչության նորագույն շրջանի պատմության մեջ, անկասկած, որպես նվաճում են դրոշմվելու Կարեն Սմբատյանի շատ ու շատ գործեր ( «Մեր բակը», «Հուլիսյան գունամտորում», երկուսն էլ 2008, մի ստվար շարք նատյուրմորտներ․ «Ռահաբ», 2001, «Գեղեցկուհի Ասպոզիան», 2005, կոմպոզիցիոն դիմանկար․․․), որոնք մեր հակասական, երբեմն նաև ողբերգական կյանքի ֆոնի վրա հնչելու են որպես լույսի, ազատության ձոներգ, համազգային կենսասիրության գեղարվեստական իրագործումներ»։

Կարեն Սմբատյանը (1932-2008) անհատական ցուցահանդեսներ է ունեցել Երևանում,Վիլնյուսում, Մոսկվայում, Պալանգայում, Մյունխենում, Լոս ԱՆջելեսում։ Նրա գործերը տեղ են գտել աշխարհի տարբեր պատկերասրահներում, թանգարաններում ու ցուցասրահներում (Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երևանի Գրականության և արվեստի, Վաշինգթոնի «Արտ մոդեռն», Փարիզի «Արշիլ Գորկի», Նյու Ջերսիի «Զիմեռլի» ժամանակակից արվեստի թանգարաններ, Դեյթրոյթի «Ռիչարդ Մանուկեան» ցուցասրահ․․․)։

1966-1980 թվականներին եղել է «Պիոներ», «Ծիծեռնակ» ամսագրերի գեղարվեստական խմբագիրը։ Նրա ձևավորմամբ լույս են տեսել «Ծիծեռնակ», «Պիոներ» մանկապատանեկան ամսագրերը, «Սասնա ծռեր» էպոսը, Է. Իսաբեկյանի «Իգդիր» վեպը, Հ. Թումանյանի, Ղ. Աղայանի, Ջանի Ռոդարիի ստեղծագործությունները, հայկական և արաբական ժողովրդական հեքիաթները և այլն: