Հրաչյա Թամրազյան. «Գիրք ծաղկանցի» պատմական հիմքերը

Ստորև ներկայացվող հոդվածը՝ նվիրված Դերենիկ Դեմիրճյանի «Գիրք ծաղկանց» վիպակին, բանաստեղծ, թարգմանիչ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, նարեկացիագետ Հրաչյա Թամրազյանի առաջին գիտական հրապարակումներից է: Այն գրվել և լույս է տեսել 1977 թ.-ին, երբ հեղինակը երիտասարդ գիտաշխատող էր Մաշտոցի անվան Մատենադարանում: Առաջին հրատարակությունից հետո տեքստը չի վերատպվել: Այն սիրով մեզ է տրամադրել Հրաչյա Թամրազյանի ընտանիքը:                                                           

 ****
1977 թ.              

1935 թվականին Դերենիկ Դեմիրճյանը գրում է իր «Գիրք ծաղկանց» վիպակը: Իր նյութը քաղելով հայկական միջնադարից՝ նա ձգտել է ստեղծել այնպիսի մի գործ, որը հարազատորեն կվերարտադրեր ժամանակը, կարժեքավորեր այն մնայունն ու գեղեցիկը, որ ստեղծել է ժողովուրդը, կարտացոլեր նրա հոգևոր ընթացքի դարավոր ուղին:

Ինչպե՞ս է ծնունդ առել մեր միջնադարյան լուսաշող ու պայծառ արվեստը, ի՞նչ պայմաններում, ովքե՞ր են եղել նրա հանճարեղ մշակները, ինչպե՞ս է նրա մշակույթը դիմագրավել արհավիրքներին ու գոյատևել, ինչո՞ւմն է նրա հավերժության գաղտնիքը: Այս հարցերն են հուզել մեծ արվեստագետին, և դարերի մեջ խորամուխ եղած՝ նա փնտրել է դրանց պատասխանը:

Իր մտահղացումն իրագործելու համար Դեմիրճյանը կերտել է սիմվոլիկ կերպարների մի գեղեցիկ շարք: Բնականաբար, հարց է առաջանում, որքանո՞վ է նա հենվել պատմության վրա, և ունե՞ն այդ կերպարներն իրենց իրական նախատիպերը: Մինչ այժմ նկատված է միայն, որ վիպակի կենտրոնական հերոսի՝ Զվարթի կերպարի հիմքում ընկած է միջնադարի հայ հանճարեղ բանաստեղծ Կոստանդին Երզնկացու կյանքն ու ստեղծագործությունը. մանրամասները, սակայն, չեն պարզաբանված: Բոլորովին չի նկատված, որ նկարագրվող ձեռագրի («Գիրք ծաղկանց») պատմության հիմքում էլ ընկած է կոնկրետ ձեռագիր, որն այժմ պահվում է Վենետիկի Մխիթարյանների Մատենադարանում:

«Գիրք ծաղկանցի» գլխավոր հերոսը՝ Զվարթը, տարօրինակ մի պատանի է: Նրան այլ կերպ են երևում շրջապատն ու աշխարհը: Նրա երևակայությունն անսովոր թռիչքներ է անում: Բնությունը նրա համար հրաշք է, ու նա ոգևորված, հափշտակությամբ պատմում է բոլորին այդ հրաշքի մասին: Ծաղիկները կրակներ են, պտուղները՝ ազնիվ քարեր, թռչուններն ու գազանները՝ զգեստավորված խեղկատակներ: «Խենթ» Զվարթին ծնողները վանքին են նվիրում, բայց այնտեղ էլ չի մեռնում նրա ձիրքը: Զվարթն անհանգիստ տենդի մեջ է. նա տանջվում է, ելք է որոնում: Եվ ահա վանքի մենախցում, խորունկ գիշերով նրան հայտնվում է տեսիլը:

«Հանկարծ օթևանի պատը, որ թվում էր անհուն, հեռվից, շա՛տ հեռվից ճեղքվեց ու ներս հոսեց ո՞վ – ինքը՝ Զվարթը/…/: Նա արեգակնափայլ աչքեր ուներ, որ վառվում էին գոհարների պես: Այդ աչքերն այնպես էին նայում, որ Զվարթը զարհուրեց/…/:

Եվ չիշխեց վեր նայել: Բայց մի ուժ դրդում էր Զվարթին նայել նրան: Եվ ահա, երբ աչքերը վեր բարձրացրեց, զարհուրած ընկավ հատակին: Երկար մնաց այդպես ընկած, հետո ինչ եղավ՝ չի հիշում Զվարթը: Միայն զգաց, որ էակը մոտեցավ իրեն և կռանալով ձեռքը դրեց նրա ուսին: Նրա կռանալն զգաց նրանով, որ նա շշնջում էր: Անբացատրելի էր այդ շշունջը, երգաձայն, անուշ/…/

Եվ հանկարծ Զվարթը զարթնեց արթնության մեջ: Նա զգաց խոսքը: Նրա սիրտը մարեց մի անըմբռնելի տենչով: Նա տենչաց խոսել, խոսել բարձր, երգաձայն, հանդիսավոր, թեկուզ բազմության առաջ:

Եվ սկսեց մի ասք մրմնջալ կիսաձայն: Պատկերներ բազմաբովանդակ»[1]:

Այս պատկերը Դեմիրճյանը վերցրել է Կոստանդին Երզնկացու «Ոմանք չարախօսեն զինէն վասն նախանձու…» հայտնի բանաստեղծությունից, ուր Երզնկացին, չարախոսներից ու նախանձողներից բողոքելով, պատմում է իրեն հայտնված աստվածային տեսիլի մասին և փորձում իր բնատուր ձիրքը ներկայացնել որպես աստվածատուր շնորհ.

                                                   Ես երբ հնգետասան ամաց էի մանուկ տըղայ,

                                           Ի վանք յուսումն էի, և գիշեր մի տեսիլ տեսայ.

                                           Մանուկ ի լուսեղէն յաթոռ նըստել որպէս արքայ,

                                           Նման արեգական է գեղեցիկ որ լոյս կու տայ:

                                           Այնպէս ես յիր փառացն և ի լուսույն զարհուրեցայ,

                                           Որ չըկարցի հարցանել թէ՝ Տէր, ո՞վ ես, զանունդ ասա:

                                           Երկիր պագի իրենն ի յայն պահուն ոնց ինք տեսայ,

                                           Ու իրեք խնդըրուածով հողոյն հաւսար խոնարհեցայ/…/:

                                           Նա ինձ պատասխանեց, քաղցր ձայնով ասաց՝ գընա՛:

                                           Նայ իր բարբառն ահեղ զարհուրեցոյց զիս, որ զարթայ.

                                           Ելնեմ, կապեմ գօտի ու մէն յաղօթք ես կանգնեցայ.

                                         Խնդրի յայն սուրբ տեսոյն, որ մի հետ այլ առ իս նա գայ/…/:

                                          Եղև յանկարծակի ինձ բան խօսիլ՝ ով ուզենայ,

                                          Այնպէս, որ ես ի յիմ խօսից շարելըն զարմացայ:

                                          Սիրով ու մեծ յուսով ես այս բանիս ի փորձ մըտայ,

                                           Զհոգիս փոխան տուի,  ՛ւ ապա ես այն Հոգոյն հասայ…[2]       

Դեմիրճյանը մշակել է այս սյուժեն: Աստվածային հայտնության պատկերը վերափոխված է: Այստեղ Զվարթին հայտնվում է ոչ թե Քրիստոսը, այլ Զվարթի՝ իր իսկ ոգին, որը մինչև այդ անհայտ էր իրեն: Գրողը փորձում է բացատրել մեծ արվեստի առեղծվածը: Ինչպե՞ս է ծնվում բանաստեղծը, հայտնությո՞ւն, հրա՞շք է նրա ձիրքը, թե՞ բնական մի երևույթ: Դեմիրճյանն այն ներկայացնում է որպես մարդկային բացառիկ շնորհ, երկրային իսկական հայտնություն:

Կոստանդին Երզնկացու հաջորդ տաղը, որից օգտվել է Դեմիրճյանը, կոչվում է «Բանք վարդի օրինակաւ զՔրիստոս պատմէ»: Այս տաղից է քաղված Զվարթի հորինած վեպը ծաղիկների մասին: Դեմիրճյանը յուրատեսակ մոտեցում է հանդես բերել: Պահպանելով բանաստեղծության հիմնական գաղափարն ու գեղարվեստական հնարանքները՝ նա մշակել է բնագիրը, լեզվաոճական պարզեցումների ենթարկել այն:

Ահա մի հատված մշակումից.

                                                       Եկավ գարունը, ծաղիկները հորդեցին,

                                              Մանիշակը ժողովեց բոլոր ծաղիկներին

                                              Եվ դավ սարքեց վարդի հանդիման:

                                              Վճռեցին սպանել վարդին, որ չլինի թե

                                              Գա զարդարվի վարդն կարմիր,

                                              Ամենքի ուշը գրավի վրան,

                                              Ամենքը նայեն վարդին կարմիր

                                              Եվ իրենք աննկատելի մնան…

                                              Հանկարծ հնչեց ձայնը բլբուլի,

                                              Եվ վարդը զարթնեց մեջն իր կանաչ վրանի,

                                               Հանեց իր կանաչ կապան,

                                                Հագավ իր վառ ծիրանին:

                                                Ծաղիկները փախան, ցրվեցին, ոմանք ամոթից,

                                                Ոմանք շփոթված, ոմանք սուգ մտան, կապտեցին,

                                                Ոմանք երկյուղից դարձան դեղին… (էջ 166-167):

Այժմ ծանոթանանք Կոստանդին Երզնկացու բանաստեղծության համապատասխան հատվածներին.

                                     Այսօր եղև պայծառ գարուն, ցընծան ծաղկունք և յորդորին /…/:

                               Մանուշակն էր ժողովել հաւսար զամէն զծաղկնին,

                               Թէ՝ Եկէք մեք միաբան երթանք կտրենք զվարդենին,

                                   Որ չգայ վարդն կարմիր և գեղեցիկ տերև սփռին,  

                               Ու ի նորա պայծառ տեսուն որդիք մարդկանց ի մեզ չհային /…/:

                                 Լուր պլպուլն յանկարծակի ելաւ ձայնեց ի ծաղկընին,

                                 Թէ՝ Զարթաւ վարդըն ի քնուն ի մէջ կանաչ իւր վրանին:

                                Վարդն լըսեց զձայն պլպուլին, էբաց զդուռն վրանին:

                                 Ու էհան զկանաչ կապայն՝ հագաւ զատլասն և զխրմզին:

                                Լուր ծաղկունք թառամեցան, կէսք մի զտէրևըն թափեցին,

                                Կէսք մի այլ զփախուստ առին՝ բարձր  ՛ւ  ի դժար լերունքն ելին.

                                   Կէսք մի այլ ի յամօթուն կապուտ հագան  ՛ւ ի սուգ մըտին,         

                                Եւ կէսք մի այլ ի յերկեղոյն  ՛ւ յահէն դողան  ՛ւ եղեն դեղին (էջ 137-140):

Մշակելով բնագիրը՝ Դեմիրճյանը հարազատ է մնացել նրա ոգուն, իսկ տեղ-տեղ էլ պարզապես նույնությամբ է թողել այն.

                                                       Սեր է ծառն, սեր ծաղիկն,

                                                       Սեր է հավքի ձայնն ի ծառին,  

                                                       Սեր է վարդն, սեր բլբուլն,

                                                       Սիրով է նստել վրա վարդին…

                                                       Եթե սերն ինձնից զատվի,

                                                       Ինձ կտանեն ցուրտն ու քամին (էջ 167):

Այս տողերը բնագրում գրեթե նույն տեսքն ունեն.

                                             Սէր է ծառն ու սէր ծաղիկն,

                                                       ու սէր՝ հաւուն ձայնն ի ծառին,

                                             Սէր է վարդն ու սէր՝ պլպուլն՝

                                                            սիրով նըստել ի վրայ վարդին…

                                            Ու թէ սէրն յիսնէ զատի՝               

                                                            նայ զիս տանի հողմ ու քամին (էջ 141-142):          

Վիպակում հալածանքից խուսափելու համար Զվարթը ստիպված մեկնում է իր վեպը ծաղիկների մասին՝ բացահայտելով այլաբանությունների իմաստը.

                                           Ասե՞մ ով է վարդն կարմիր

                                                    Կամ ո՞վ են ծաղկունքն ամեն,

                                                    Կամ  թե ո՞վ է բլբուլը քաջ,         

                                                     Կամ թե ո՞վ է ձայն բըլբուլի:

Ծաղկունք քահանայք են այն հին օրինի, վարդը՝ Հիսուսը, մանիշակը՝ Հուդան, ով դավեց Հիսուսին, և բլբուլը Գաբրիելն էր, որ փողը փչեց: Վարդն, ով հագավ ծիրանին, Քրիստոսն էր, որ հարություն առավ, ծաղկունքը, որ թառամեցին, դեղնեցին, զինվորներն էին, որ փախան նրա գերեզմանից»:

Այս բոլորի հիմքը կրկին Կոստանդին Երզանկացու տաղերն են: Դեմիրճյանը տվյալ դեպքում օգտվել է բանաստեղծի «Մեկնութիւն վարդին համառօտ…» տաղից: Այստեղ էլ նա նույն կերպ է մոտեցել հարցին: Պահպանելով բանաստեղծության  հիմնական գաղափարը՝ նա մշակել ու պարզեցրել է այն: Համոզվելու համար հիշենք տաղի համապատասխան հատվածները.

                            Եղբա՛յր, ականջ դիր ու լըսէ, որ ես ասեմ ըզմեկնութիւն,

                            Թե ո՞վ է վարդըն կարմիր, կամ որ ոք են այն ծաղկընին,

                            Կամ ո՞վ է սէրըն վարդին, կամ ո՞վ է ձայն բըլբուլին,

                            Կամ ո՞ր ոք են այն ծաղկընին, որ ի վարդէն փախուստ առին:

                              Ծաղկունքըն որ ժողովեցան՝ այն քահանայքն հին օրինին,

                              Եւ կարմիր վարդըն վառեալ՝ այն էր Յիսուս՝ Հօր միածին.

                              Մանիշակըն որ ժողովեց հաւսար զամենայն ծաղկընին,

                              Այն Յուդայն էր աշակերտ, մատնեաց ի մահ զարքայն վերին:  

                              Եվ բըլբուլն յանկարծակի ելնէ կանչէ ի վերայ վարդին,

                              Այն փողըն էր Յարութեան զոր և գոչեաց յառաւօտին.

                              Վարդն որ եհան զկանաչ կապան, հագաւ զատլասն ու խըրմըզին,

                               Այն Քրիստոսն էր, որ յարեաւ ի մեռելոց՝ արեամբն յերկին:

                               Ծաղկընին որ թառմեցան, կէսք մի զտերևըն թափեցին,

                              Այն զինուորքն են, որ եղեն որպէս մեռեալք յահեղ ձայնին… (էջ 145-146):

Այսպիսով՝ Զվարթի կերպարը ստեղծելիս Դեմիրճյանն օգտվել է Կոստանդին Երզնկացու «Ոմանք չարախօսեն զինէն վասն նախանձու…», «Բանք վարդի օրինակավ զՔրիստոս պատմէ», «Մեկնութիւն վարդին համառօտ…» տաղերից:

«Գիրք ծաղկանցի» հերոսներից է նաև Ղունկիանոսը: Նա Զվարթի միակ մտերիմն է վանքի մռայլ կամարների տակ: Զվարթի մահից հետո բարի Ղունկիանոսն է Թադեին պատմում Զվարթի վեպը ծաղիկների մասին ու խնդրում ծաղկել այն: Հետագայում կյանքի գնով Ղունկիանոսը փրկում է այդ պատկերազարդ ձեռագիրը թշնամու ձեռքից:

Ղունկիանոսի կերպարի նախատիպը նույնպես կարելի է գտնել Կոստանդին Երզնկացու կենսագրության մեջ: Դա Ամիր Փօլինն է՝ Կոստանդին Երզանկացու ձեռագրերի գրիչն ու ստացողը: Հայտնի է, որ նա եղել է բանաստեղծի մտերիմն ու բարեկամը: Երզնկացին նույնիսկ հատուկ տաղ է նվիրել նրան՝ «Բան Կոստանդեայ առ մեր հոգևոր եղբայրն Ամիր, հոգով ի հոգի և սրտէ ի սիրտ» խորագրով[3]: Ամիր Փօլինի միջոցով են Երզնկացու տաղերը փրկվել կորստից ու հասել մեզ: Ենթադրվում է, որ նա դրանք ընդօրինակել է բանաստեղծի մահից հետո: Այս փաստերը գալիս են հավաստելու, որ Ղունկիանոսի կերպարի հիմքում էլ Ամիր Փօլին անունով պատմական կոնկրետ անձնավորությունն է ընկած:

Վիպակը գեղեցիկ ավարտ ունի: Թշնամին ասպատակում է երկիրը, ժողովուրդը սովի է մատնված: Ջրաղացպան Հակոբն իր որդի Հուսիկին ուղարկում է Դամասկոս սերմացու ցորեն բերելու, որպեսզի սովից փրկի ընտանիքը: Հուսիկը վերցնում է հոր վերջին փողերն ու ճանապարհվում: Դամասկոսի շուկայում նա տեսնում է, թե ինչպես օտար ամբոխը ծիծաղելով ձեռքից ձեռք է փոխանցում մի կաշեպատ ձեռագիր: Մեկը հանկարծ բացում է այն.

«Գարուններ բացվեցին և մրգահաս աշուններ, երկինքներ սուտակ, բուրաստաններ, հրեղեն վարդեր, վագրեր ոսկեձույլ և ծաղիկներ մանվածապատ, ջերմ, հափշտակված, հրճվալից: Հուսիկի աչքերում նկարվեցին իր լեռների, հովիտների մտերիմ գույները:

/…/Հուսիկը մոտ գնաց և գիրքը շոշափեց: Տաք էր արծաթը նրա մատների մեջ: Բացեց գիրքը: Նայեց նրան թեթև, հանդարտ: Աչքեր երևացին ծաղիկների միջից: Մի գարնանային իմաստություն, մի հարատև կենդանություն բուրեց նրանց   միջից: Գիրքը հանգիստ էր մի մարդու նման, որ գիտե կյանքի բոլոր օրենքները և կենդանության գաղտնիքը և չի վախենում մահից, սիրում է կյանքը և հավատով է ճակատագրի դեմ»[4]:

Հուսիկը տալիս է ունեցած ամբողջ դրամը, գնում է «Գիրք ծաղկանցը» և սերմացուի փոխարեն՝ տուն վերադառնում այդ ձեռագրով:

Արդյոք Դեմիրճյանի երևակայության արդյո՞ւնքն է, թե՞ սա էլ իրական հիմք ունի: Պարզվում է, որ մեծանուն գրողն այստեղ էլ հավատարիմ է մնացել պատմական իրականությանը: Վենետիկի Մխիթարյանների Մատենադարանի հայերեն ձեռագրերի «Մայր ցուցակում» նշված է նաև մի գեղեցիկ Ավետարան, դա թիվ 88 ձեռագիրն է: Այն ունի հարուստ մանրանկարչություն. ոսկեզարդ, բազմագույն զարդագրեր, կիսախորաններ, խորաններ, մանրանկարներ: «Ձեղուններն ու տանիքը լի են ամենազգի դրուագներով, աքաղաղներով, պէս-պէս թռչուններով և ծաղկաբեր ծառերով»[5], կարդում ենք նրա նկարագրության մեջ: Գրության ժամանակը ստույգ հայտնի չէ. 1205 թվականին այն կամ վերանորոգվել է, կամ ընդօրինակվել: Ուշագրավ է նրա հետագա ճակատագիրը: Պահպանված մի հիշատակագրության մեջ ասվում է. «Ի ժամանակին որում ել արքայն Պարսից Թամուրղան խուժուդուժ ազգաւ այլակերպ և այլադէմք, լայնաճակատ և նեղաչուի, քաւսա և ժանդ, և ել բազում զօրաւք յարևելից կողմանէ և սաստիկ զաւրօք եկն ի վերայ աշխարհիս Շամայ, և գնաց մինչև յԵրուսաղէմ. և զայն տարին յաշխարհիս եկաց և յայնչափ դառնութիւն արար որ ընդ գրով չեմ կարել արկաներ. այնչափ մարդիք զոր էսպան զոր գերի վարեաց ու զոր ի սովու բազումք մեռան, որ հայր յորդո կու հեռանայր և որդի ի հօրէ, յայնմ ժամանակին գնացեալ Թաւաքալն՝ Հալպա տանուտէրն՝ ի հացի գնել ի յԱնթափ քաղաք, և տեսեալ զսուրբ Աւետարանս ի ձեռս այլազգեաց և յոյժ արտասուեաց, վասն այնորիկ, զի անարգէին զԱւետարանս և զՔրիստոս… յայնժամ աստուածային սիրովն վառեալ փափաքեցաւ սուրբ Աւետարանիս, ետ զիւր հացի գին և էառ զսուրբ Աւետարանս և ազատեաց յանաւրէնաց և էբեր յիւր տուն… ի ժամանակին յայնմիկ յորում առաք զսուրբ Աւետարանս՝ էր թիւն Հայոց Ի ՊԽԹ»[6]:

Ինչպես տեսնում ենք, այս տվյալները համապատասխանում են «Գիրք ծաղկանցի» մասին Դեմիրճյանի հայտնած տեղեկություններին: Այսպես. թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը գերված են Լենկ Թեմուրի («Թամուր ղանի») ասպատակությունների ժամանակ, թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի փրկողը՝ հացի (ցորենի) դրամն է նվիրում փրկությանը, իսկ հիշատակված Շամը նույն Դամասկոսն է:

Ահա թե ինչպես է ականավոր գրողը միմյանց հյուսել XIII-XIV դարերում մեծ բանստեղծ Կոստանդին Երզնկացու և Մխիթարյան Մատենադարանի թիվ 88 ձեռագրի հետ կապված բանաստեղծական, մանրանկարչական, կենսագրական և այլ փաստերը՝ կերտելով իր անզուգական վիպակը՝ «Գիրք ծաղկանցը»:

Դեմիրճյանն իր վիպակը վերջացնում է այսպես. «Երկաթե գրադարաններում լռում են դարերը: Մի ալեհեր գլուխ հակված է պատմության անդունդը և խոր հովտում տեսնում է ծաղիկներ, ծաղիկներ, ծաղիկներ…»[7]:

Այդ ալեհեր կերպարն ինքը՝ Դերենիկ Դեմիրճյանն է: Դեռևս 1927 թ. մայիսի 6-ին, Ավետիք Իսահակյանի հետ լինելով Մատենադարանում, նա այցելուների մատյանում գրել է. «Տասնհինգ դարեր են լռում այս պատերի մեջ, և ես լսում եմ նրանց լռությունը»:

                                                                                                                                                           

---

[1] Դերենիկ Դեմիրճյան, «Երկերի ժողովածու», հ. 2, Երևան, 1960, էջ 163-164:

[2] Կոստանդին Երզնկացի, «Տաղեր», աշխատասիրությամբ Արմենուհի Սրապյանի, Երևան, 1960, էջ 187-190:

[3] Կոստանդին Երզանկացի, էջ 195:

[4] Դերենիկ Դեմիրճյան, «Երկերի ժողովածու», էջ 177:

[5] Բարսեղ Սարգիսյան, «Մայր ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Մատենադարանին ի Վենետիկ», հ. Ա, Վենետիկ, 1914, էջ 397-398:

[6] Նույնը, էջ 401-402:

[7] Դերենիկ Դեմիրճյան, էջ 180: