«Օրերի իմաստութիւնը» Հարութ Կոստանդյանի ժողովածուից է (ներառում է ֆրանսահայ հեղինակի բանաստեղծությունները, արձակ գործերն ու նամակները)։ Լույս է ընծայել «Էդիթ Պրինտ» հրատարակչության «Սփյուռք» մատենաշարով։ Ժողովածուում ամփոփված է անօրինակ կյանքով, «բնազդական յոյզերով, ընդոստ մտածումներով» ապրած բանաստեղծի գրական ողջ ժառանգությունը։
Օրերի իմաստութիւնը
Եոհաննէ՜ս, իւրաքանչիւր իմաստութիւն իր օրն ունի, եւ իւրաքանչիւր օր իր իմաստութիւնը: Իւրաքանչիւր կեանք մի քանի օր ունի ապրելու, սակայն օրը միայն մի կեանք ունի:
Ու այն օրը որ անցաւ, աշխարհը նրա նման այլեւս չէ տեսնելու:
Օրերը նման են պողոտայից անցնող ամբոխին, շատերը իրար են նմանում, սակայն նրանցից իւրաքանչիւրը ունի իր անհատական կեանքը, յատուկ ներաշխարհը, երազներն ու խորհուրդը:
Եոհաննէ՜ս, մի ասել, այս օրը դատարկ էր, եւ ունայն անցաւ: Որովհետեւ դատարկ էր հոգիդ, եւ ու՞ր կը թափես գինին եթէ բաժակը լեցուն է արդէն…:
Կան օրեր երբ կեանքը՝ հեքիաթական ծառի պէս ծաղկում է մի քանի վայրկեանում, թափւում են թերթերը ծաղիկների, հասունանում է միրգը անուշահամ, ու կախարդում քիմքը անմահական բոյրերով…
Եւ կան օրեր երբ դեղնում են տերեւները ծառերի, ու անկեանք վար թափւում՝ հնադարեան իմաստունի առարկաների պէս…
Եւ դեռ կան օրեր՝ երբ անձրեւը որպէս մի մահերգ, թախծագին ու դանդաղ իջնում է հոգու խորքերը եւ կեանքի գեղեցկութիւնը քօղարկում:
Եոհաննէս, մի սպասեր որ գարնան բիւրեղեայ ու արեւազարդ օրերը գան, եւ ճաշակես թավշամորթ ու սիրատենդ միրգերը հեշտանքի:
Եթէ ծառը ծաղկած է, եթէ ծիծեռնակը իր բոյնն է շինում, ի՜նչ փոյթ որ դեռ հեռու է գարունը…:
Եւ դեռ կան օրեր, երբ բոլորը իրար հետ շաղկապուելով ստեղծում են միակ, անբաժանելի ու աստուածային մի ներդաշնակութիւն:
Այսպէս են սիրոյ օրերը, երբ օրերի եւ սիրոյ իմաստութիւնն ու հեշտանքը շթոփւում, նոյնանում են իրար հետ:
Այն ժամանակ, Եոհաննէս, մի փորձեր զատել օրերը քո հաճոյքից, բայց եւ մի շփոթեր օրերի իմաստութիւնը քո սիրոյ հետ:
Որովհետեւ իւրաքանչիւր իմաստութիւն իր օրն ունի, եւ իւրաքանչիւր օր՝ իր իմաստութիւնը:
****
Այսօր երբ գրիչս ձեռք առնելով, սկսեցի այս թուղթի անբիծ մաքրութիւնը արատաւորել, կրկին անգամ յիշեցի քո խօսքերը.
Բաւ է որքան զգայութիւններովդ փորձեցիր կեանք ու շունչ տալ անզգայ թուղթին. Բաւ է որ ճգնեցիր թուղթի վրայ ստեղծել միտքեր, ու քո հերթին դառնալ ստեղծագործութիւնը մտքերիդ…:
Թող հիմա գրիչն անզօրութեան, մտիր կեանքի մէջ, մօտեցիր քո նմաններին, ու գրիր սրանց սրտերի բաբախուն մագաղաթին վրայ, անգամ եթէ ստիպուած լինես գրչի փոխարէն դաշոյն գործածել… այն ժամանակ միայն գրածիդ արժէքը կը գիտնաս…
Այսպէս խօսեցար դու, եղբայր իմ Եոհաննէս, ու ես ականջալուր եղայ քո խօսքերին ու կատարեցի որպէս առաջին պատգամը հեթանոս աստուծոյ:
Ես մտայ կեանքի մէջ, մօտեցայ իմ նմաններին, ու նրանք մօտեցան ինձ: Ու ես փնտռեցի նրանց սրտերը, ու չգտայ:
Եւ, ո՜վ իմաստուն Եոհաննէս, նրանք էին որ սրտիս մագաղաթին վրայ գրեցին, գրեցին, սակայն առանց երբեք գիտնալու որ մի օր իրենց գրածը՝ իրենք կը կարդային…:
Եւ նրանցից ոչ մէկը դաշոյն գործածելու քաջութիւնը ունեցաւ:
Հիմա, ես նորէն գրում եմ թուղթի վրայ:
***
Յիշում եմ այն օրը, Եոհաննէս, երբ Արամայիս ու Արամազդ այցի եկան մեզ: Ու մենք յակնթագոյն բաժակների մէջ գինի խմեցինք:
Ու գինին, ծիածանով շրջանակուած վարդագոյն մշուշի պէս, բարձրացաւ մեր հոգիների անհունին մէջ:
Ու Արամայիս, որ բանաստեղծ է, ասեց.
– Խօսենք հիմա, ու թող, վարդերի պէս պերճ ու հեշտաբոյր, բառերը ծաղկեն մեր շրթունքների վրայ: Որովհետեւ, այն շրթները որ ածւում են ազնիւ գինով, գռեհիկ խօսքերով պէտք չէ պղծել: Ու աւելացրեց.
– Երբ որ մեռնեմ, ու գեհենի բոցերի մէջ մարմնիս վերմակովը մի պերճաղիճի մերկութիւնը ծածկեմ, աշխարհային կեանքի միակ բանը որ պիտի ափսոսամ, կը լինեն այն օրերը երբ ես գինով արբեցայ: Որովհետեւ ի՞նչ է կեանքը, մի զոյգ գեղեցիկ աչեր, մի ժպիտ, երազ, յետոյ յաւիտենական նիրհ որ գեհենի բոցերից էլ աւելի սոսկալի է:
Ու Արտաւազդ, որ փիլիսոփայ է, ասեց.
– Կեանքը գեղեցիկ ու իմաստուն լինելով է ճշմարիտ:
Ու մահը ճշմարիտ լինելով է գեղեցիկ եւ իմաստուն:
Ու ես երգեցի.
– Ով չի սիրել անհուն սիրով — գէթ մի անգամ.
– Ով չի արբել յակինթ գինով — գէթ մի անգամ.
– Ով չի խաբուել կնոջ ձեռքով — գէթ մի անգամ.
Նա չէ ապրել, այլ մեռել է – հազար անգամ…:
Իսկ դու, Եոհաննէս, դու լուռ մնացիր:
Յիշում եմ այն օրը երբ Արամայիս եւ Արտաւազդ այցի եկան մեզ, որովհետեւ այն օրը, Եոհաննէս դու լուռ մնացիր:
***
Եոհաննէս, գիտեմ թէ ինչ ես փնտռում անցեալի անապատների մէջ:
Փնտռածդ գերեզմանն է քո սիրոյ:
Կ՛ուզես բանալ գերեզմանը, տենչում ես վերստին նայել անցեալի վրայ եւ ափսոսալ: Աւա՜ղ, նա այժմ կմախքացած է եւ այլեւս չունի իր վաղեմի գեղեցկութիւնը:
Գիտեմ, սակայն, որ քո երեւակայութիւնը տեսողութիւնդ կախարդելով կը լրացնէ պակասը:
Փորէ՜, փորէ՜ գերեզմանը, մինչեւ որ անդունդ բաանս քո առջեւ… բայց փնտռածդ յաւիտեան աներեւոյթ կը մնայ:
Որովհետեւ փոշիացած է կմախքը:
Եոհաննէս, եղբայր իմ, հիմա ունկն դիր խօսերիս, որովհետեւ նպատակս քեզ բան սովորեցնել չէ, այլ շատ բաներ մոռացնել տալ:
Որովհետեւ նա, որ քայլում է դէպի ծագող արեւը, դէպի լոյս ու ճշմարտութիւն, նրա ստուերը, նրա անցեալը հետեւում է նրան:
Իսկ նա, որ թիկունքը դարձրած է դէպի այգը՝ հեռանում է ոսկեզօծ շառայլներից, նրա ստուերը՝ նրա անցեալն է առաջնորդում նրան:
Բայց ես ինչպէ՜ս չասեմ քեզ, որ մարդու հոգին է իր անցեալը:
***
Եոհաննէս, կան օրեր, երբ մարդկութիւնը իմ ամենասոսկալի թշնամին է դառնում:
Երբ գիտեմ, որ ձեռքերս շղթայւում են, ու մարմինս կքում է մի անտանելի ծանրութեան տակ:
Եւ հոգիս բանտարկուած է մի խուցի մէջ, որի պատերը հայելիներ են:
Հայելիների անհունութեան մէջ բազմապատկւում է հոգիս ու ահա ինձ նմանող անթիւ էակներ շարժւում են տառապում, լալիս ու ծիծաղում՝ ինձ նման:
Ու թւում է ինձ որ հայելիները պատկերացնելով հոգուս անզօր ցասումն ու տառապանքը, իմ իսկ պատկերովս են ծաղրում ինձ…:
Այն ժամանակ յուզումի մրրիկն է շառաչում գանկիս մէջ:
Մի ճնշող ու հեղձուցիչ գոլորշի բարձրանում է կուրծքիս տակ: Ցաւագին աղաղակելու, սրտիս մէջ կուտակուած թոյնն ու ատելութիւնը մի ողբաձայն ու ահարկու ոռնոցով արտաշնչելու տենչանքն եմ ունենում:
Եոհաննէս, ազատուելու համար այս անպատում տանջանքից, հեռանում եմ այն վայրերից ուր մարդիկ իրենց առօրեայ կեանքն են ապրում, հեռանում են դէպի դաշտ, դէպի լեռ ու անտառ, ուր բնութիւնը իր խիստ նայուածքով լռեցնում է այն ամէնը որ արուեստական է հոգուս մէջ:
Եւ աղբիւրի ջինջ հայելին, որի մաքրութիւնը այնքան դիւրին է պղծել, ինձ ցուցնում է որ ես՝ ես եմ…:
Սակայն կան օրեր, երբ բոլոր էութեամբս ատում եմ ինձ, ատում մտքերիս անհանդուրժելի տիրապետութիւնը կեանքիս վրայ, ատում իմ ներկայութիւնս իմ մէջ:
Եոհաննէս, մարդկանց իշխանութիւնից ազատուելու համար, հեռանում եմ դէպի դաշտ, դէպի լեռ ու անտառ:
Բայց ասա, դու որ իմաստուն ես, ես ինչպէ՞ս հեռանամ ինձանից, ես ու՞ր երթամ…:
***
Եոհաննէս, ի՜նչ զով են ու զուլալ երազանքի աղբիւրները:
Ամառուայ կիզիչ տօթին քանի անգամներ ենք եկել ու նրանց զուլալ ու պաղ ջուրերով զովացել…
Քանի՜ անգամներ ենք եկել ու նրանց յստակ ջուրերի մէջ մեր հոգիների աղտեղութիւնը մաքրել, ու յետոյ, դալար խոտերի, խատուտիկ ծաղիկների վրայ ընկողմանած /աղբիւրների մօտ ծաղիկները սիրամարգի փետուրների պէս բազմերանգ են ու փափուկ/ ունկնդրել զարմանահրաշ հեքիաթին:
Ի՜նչ ցնծութիւն ու հեշտանք, Եոհաննէս, արեւակէզ ու փոշոտ ճամբաներով հասնել երազանքի աղբիւրին ու սրտի տապը զովացնել…
Ես տեսայ դաշտի աղբիւրը որ խաղաղ կարկաչելով անցնում էր վերի ամպերի հետ ամպերի պէս ծիլ ու ծաղիկ համբուրելով:
Ու գիշերը լուսինը վեր նայելով զարմանում էր, աղբիւրի յստակ ու ջինջ հայելու մէջ՝ տիեզերքի գանձն ու անհունութիւնը տեսնելով…
Ու ես տեսայ այն աղբիւրը, որ սարի գագաթից, ուրախ կարկաչելով հազար ու մի խաղերով իջնում էր դէպի դաշտ, ու թագնւում ծաղիկների վերմակի տակ:
Հիմա ձմեռ է, Եոհաննէս, բուքն ու բորանը սուլում են ձիւնապատ լեռների, սառած դաշտերի վրայ, ու ճամբորդը իր տնակը քաշուած, կրակով է ջերմացնում իր մարմինն ու հոգին…
Եոհաննէ՜ս, ե՞րբ պիտի գայ գարունը, ե՞րբ պիտի հալուեն ձիւնն ու սառոյցը, որ նորից հոսեն ուրախ կարկաչելով, հազար ու մի խաղերով, լուսնեակի շողերի պէս, հովերի համբոյրի պէս, հոսեն, հոսե՜ն աղբիւրները երազանքի…
1935 թ.
No Comments