Այնճարի մեր տան բակը, 1999, Սեպ.
Սիրելի ընթերցող
Առաջին անգամը չէր որ Լիբանանի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան լիազօր եւ արտակարգ դեսպան՝ Արման Նաւասարդեանը Այնճար կ’այցելէր, եւ ոչ ալ առաջին անգամն էր, որ ես իրեն կը հանդիպէի: Արդէն իսկ մտերմացած էինք իբրեւ Վազգէն Մանուկեանի գործակիցներու խումբին մաս կազմող «Հին ընկերներ»: Ճաշէն ետք, մեր տիկինները՝ Լաուրան ու էլոն երբ գացին «Մունի» (ձմեռային ուտեստ) ապահովելու, ու մենք առանձին մնացինք, ան ամենայն լրջութեամբ սկսաւ.
— Մովսէս ջան, այս անգամ եկել եմ «յատուկ նպատակով»…
-Այսի՞նքն…
— Այնճարի մասին յաւելեալ եւ մանրամասն տեղեկութիւններ են ինձ պէտք:
-Ժամանակին ես քեզ ուղարկել էի գիւղի յայտնի դէմքերից՝ Եսայի Հաւաթեանի մօտ, որովհետեւ նա աւելի տեղեկացուած է գիւղի բնոյթի, պատմութեան եւ առհասարակ բոլոր տեսակի անցուդարձերու մասին… նման պարագաներուն ես միշտ նրան եմ դիմել: Ինչքան գիտեմ, դու արդէն իսկ շփուել ես նրա եւ գիւղի որոշ ղեկավարների հետ, եւ բաւականին ծանօթ ես Այնճարին ու այնճարցիներին…
-Այո՛, անկախ քեզանից, ես արդէն իսկ այցելել եմ քաղաքապետարանը, երեք յարանուանութիւնների դպրոցներն ու եկեղեցիները, ակումբներն ու այլ կառոյցներ: Նոյնի՛սկ ինձ տարել են Օգնութեան Խաչի դարմանատունն ու ծանօթացրել նրա գործունէութեանը: Սակայն գիւղի վերաբերող իմ նոր ծրագիրը իրագործելու համար սա չի հերիքում: Առաջին հերթին ուզում եմ, որ ինձ ցոյց տաս Այնճարի սահմաններն ու որոշ տեղեկութիւններ՝ ընդհանուր տարածքի, մնայուն բնակիչների որակի ու քանակի, «հարեւանների» փոխյարաբերութիւնների եւ այլ հարցերի շուրջ:
-Արման ջան, սահմանները հենց այսօր էլ կարող եմ տանել ու ցոյց տալ քեզ, դա կարող ենք անել նաեւ՝ բարձրանալով մեր տան տանիքը, բայց մնացեալ տեղեկութիւնների համար հարկաւոր է դիմել «Կարմիր Լեռ» կոմիտէութեան:
-Ես դա գիտեմ եւ դա շատ լաւ է, որ այդպէս է: Գիտեմ նաեւ, որ գիւղը լաւ կազմակերպուած է, ու շնորհիւ այդ կազմակերպուածութեան, ոչ միայն ամէն ինչ հսկուած ու երաշխաւորուած է, այլ նաեւ հայեցի դիմագիծը պահպանւում է ու մշակոյթը զարգանում… հենց դրա համար յատուկ ծրագիր եմ մշակել գիւղի զարգացման ու ապահովութեան համար…
-Իսկ ի՞նչ ծրագրի մասին է խօսքը, կարելի՞ է իմանալ… եթէ գաղտնիք է կարող ես չասել:
-Թէեւ առ այժմ ամէն ինչ պէտք է որ գաղտնի մնայ, սակայն չեմ կարող քեզ չասել: Յատկապէս Կոմիտէն պէտք է որ տեղեակ լինի ու գործակցի մեր հետ: Տես ի՞նչ եմ մտածում եւ ինչո՞ւ…
-Ուշադիր լսում եմ:
-Մենք՝ հայերս հայրենիքից դուրս ունեցել ենք լաւ կազմակերպուած գաղութներ, որոնք թէեւ ծաղկել են ու համախմբուած՝ դարձել են քաղաքական ու տնտեսական ուժ, սակայն նրացից ոմանք լրիւ անհետացել են, ինչպէս՝ Լեհաստանը, Տագան կամ Հնդկաստանը, իսկ ուրիշներ էլ մահամերձ վիճակում են, ինչպէս՝ Եգիպտոսը, Միջագէտքը կամ թեկուզ՝ Թիֆլիսը: Այսօր վտանգուած են նաեւ Պարսկաստանի, Հալէպի եւ կամ Պէյրութի նման գաղութներ…: Մենք արդէն իսկ ունենք Անկախ Հայրենիք: Միջին Արեւելքի գաղութները աւելի եմ կարեւորում, ոչ միայն նրա համար, որ նրանք գրեթէ սահմանակից են Հայաստանին, այլ յատկապէս նրա համար, որ նրանցից իւրաքանչիւրը իր հերթին, լինի դա տնտեսապէս թէ քաղաքականապէս, ազդեցիկ կապեր ու դիրք ունեն իրենց ապրած երկրի մէջ: Հարկաւոր է հզօրացնել նրանց ու կապել հայրենիքին:
-Իսկ Այնճարը…
-Շտապում ես, Մովսէս ջան, կ’ասեմ: Բայց, անկախ սրանցից, աշխարհի տարածքում մենք ունենք նաեւ Հայկական «ովասիսներ» (օasis), որոնք իրենց strategic դիրքով ու բնոյթով, համահայկական արժէք են ներկայացնում, ու շատ աւելի դեր եւ նշանակութիւն ունեն Հայաստանի պետականութեան համար… եւ որոնց վրայ հարկաւոր է գուրգուրալ, պահել ու պահպանել…
-Հասկացայ, ուրեմն դրանցից մէկը Այնճարն է, իսկ միւսնե՞րը…
-Էլի ես շտապում, Վենետիկի Ս. Ղազար կղզին, Երուսաղեմի Հայկական թաղամասն ու Այնճարը, մեզ համար շատ կարեւոր ու կենսական կեդրոններ են, որոնք ուղղակի կամ անուղղակիօրէն պէտք է որ ունենան Հայաստանեան պետական հովանաւորութիւն…: Ես կարող եմ յիշատակել նաեւ Քեսապը, սակայն նրա վիճակն էլ յայտնի է մեզ: Առհասարակ, Սփիւռքը իր կարելին արել է ու անում է: Երբ մենք անկախ պետականութիւն չունէինք Հայը արտերկրում դիմացել է բազմաթիւ փորձանքների ու փորձութիւնների: Բայց դա բաւարար չի: Պետութիւնը իր հեղինակութիւնն ու միջազգային վարկը ամրապնդելու համար հարկաւոր է օժանդակի նրանց… առանց նրանց ներքին կեանքին միջամտելու… սա էլ իր հերթին կարեւոր է: Ես մի քանի անգամ այս խնդիրը բարձրացրել եմ պաշտօնական հանդիպումների ընթացքին, լինի այստեղ թէ Հայաստան: Թէեւ առաջարկս ընդունուել է ու ոմանք նոյնի՛սկ խանդավառուել, սակայն գործնականում շատ բան չի փոխուել…:
-Լաւ, յետոյ…
— Այնճարը թէեւ մշակութապէս զիջում է միւս երկուքին, սակայն իր դիրքով, բնակչութեամբ ու տարածքային մեծութեամբ ունի առաւելութիւններ…
-Ի՞նչպէս…
-Ասեմ… Նախ՝ ամբողջութեամբ Հայ է գիւղը… մեծամասնութիւնը Մուսալեռցի: Համերաշխ էք ապրում ու լաւ կազմակերպուած էք: Այնճարը իր մաքրութեամբ, իր ռեստորաններով ու հնավայրերով աչքի է ընկնում իբրեւ «թուրիստական» կեդրոն, եւ օրինակ ծառայում միւս գիւղերին… դա կարող է օրինակ ծառայել նաեւ Հայաստանի գիւղերին: Պաալպէքի ճանապարհին ու Սուրիոյ սահմանակից լինելը եւս իր նշանակութիւնը ունի: Ես գիտեմ, տեսնում եմ Դամասկոսից Արեւմտեան դեսպանատների աշխատակազմից շատեր, յաճախ գալիս ու օգտւում են գիւղի բարիքներից… յատկապէս ամառուայ շրջանում: Օդը մաքուր, ջուրը առատ ու մաքուր, առհասարակ բնութիւնը հարուստ ու մաքուր, հիւրասիրութիւնը գերազանց…: Իզուր չէ, որ Օմայատները իբրեւ ամարանոց ընտրել են այս տեղանքը ու բերդ կառուցել: Այնպէս որ, Այնճարը լաւ ամարանոց կը լինի նաեւ մեր դեսպանատան համար, միաժամանակ կարելի է նրան տալ հիւպատոսարանի կարգավիճակ... դե~… հիմի ի՞նչ կ’ասես, Շէֆ:
-Ի՞նչ պիտի ասեմ, Շէֆ, ես պարզապէս հիացած եմ քաղաքական հոտառութեանդ ու հեռատեսութեանդ վրայ: Եթէ նման բան յաջողացնես, ես եւ ոչ միայն ես, մենք պարզապէս շնորհակալ կը լինենք քեզանից… իբրեւ այնճարաբնակ մուսալեռցի…:
(Ի դէպ, Հայաստանի մէջ իմ ուսանողական տարիներուն Վազգէն Մանուկեանի շուրջ համախմբուած իր գործակից ընկերները իրարու «Շէֆ» կ’ըսէինք, նախ՝ իբրեւ «գաղտնաբառ» (parole) զիրար ճանչնալու համար, եւ երկրորդ՝ որպէսզի յայտնի չընէր թէ մեր մէջ «Շէֆ»ը ո՞վ է: Այդ ժամանակներուն ինք՝ Արման Նաւասարդեանը կը պաշտօնավարէր Խորհրդային Միութեան Արտգործ. նախարարութեան մէջ, Անտրէ Կրոմիքոյի կողքին իբրեւ երրորդ քարտուղար եւ սերտ կապի մէջ էր Վազգէն Մանուկեանի հետ):
Իմ հետաքրքրասէր ընթերցող
Մինչ այդ Նաւասարդեանը իբրեւ դիւանագէտ, քաղաքական գործիչ ու բանիմաց վերլուծաբան մեծ տպաւորութիւն ձգած էր վրաս, յատկապէս անոր համար, որ ան կը հաւատար մշակոյթի ուժին ու դերին քաղաքականութեան մէջ: Այդ օր, իր հեղինակութիւնը աւելի մեծցաւ աչքիս…: Ան խիստ մտահոգ էր թէ՛ Լիբանանի եւ թէ՛ Հայաստանի ապագայով: «Պէտք է պատրաստուենք յոռեգոյնին» կ’ըսէր ու շեշտը կը դնէր կազմակերպուածութեան, ու սեփական ուժ ունենալու անհրաժեշտութեան վրայ: Եւ յաճախ կը կրկնէր. «Միջին Արեւելքի, Կովկասի եւ առհասարակ երկրի ապագան փայլուն չեմ տեսնում, մռայլ ժամանակներ են գալու». ու իր ըսածներուն իբրեւ ապացոյց զարմանալի քաղաքական նուրբ ու խոր վերլուծութիւններ կ’ընէր… միշտ օրինակներ բերելով պատմութենէն…: Դժբախտաբար իր կանխատեսումներն ու քաղաքական կռահումները յետագային իրականացան, ու մենք պէտք եղած արթնամտութիւնը չկրցանք ցուցաբերել, եւ ազգովին չկրցանք նախապատրաստուիլ, ու տուժեցինք ըլլայ Միջին Արեւելքի թէ յատկապէս Հայաստանի ու Արցախի մէջ:
Ես չափազանց խանդավառ էի գիւղիս՝ Այնճարին վերաբերող իր ծրագիրներով, եւ յոյս ունէի, որ ամէն ինչ հեզասահօրէն կ’ընթանայ, ու մենք Այնճարի մէջ կ’ունենանք Անկախ Հայաստանի հիւպատոսարան: Սակայն ամէն ինչ շրջուեցաւ: Ան երբ սկսած էր արդէն լուրջ հանդիպումներ ունենալ որոշ ղեկավար շրջանակներու հետ ու քննարկել այս հարցը, ըլլայ Լիբանանի թէ Հայաստանի մէջ, ժամանակէն շուտ կանչուեցաւ Երեւան ու պաշտօնազրկուեցաւ…: Եւ որովհետեւ ան միշտ քննադատական մօտեցում կը ցուցաբերէր հայրենի իշխանութիւններուն հանդէպ… յատկապէս՝ միջազգային փոխյարաբերութիւններու առումով, անոր ծրագիրներէն շատեր կիսատ մնացին…: Ան բարձր կը գնահատէր նաեւ Պուրճ Համուտի համահայկական դերն ու քաղաքական նշանակութիւնը, եւ կը մտածէր Հայ Մշակոյթի Տուն ստեղծել Պէյրութի մէջ:
Նաւասարդեանը վերադարձաւ հայրենիք… իբրեւ հասարակ քաղաքացի: Եւ հակառակ անոր, որ միշտ մնաց ընդդիմութեան շարքերու մէջ, սակայն իբրեւ հմուտ դիւանագէտ ու քաղաքական վերլուծաբան, պատասխանատու բարձր պաշտօններ վստահուեցան իրեն:
Այո՛, ան Այնճարը կը գնահատէր իբրեւ համահայկական արժէք, եւ փորձեց օգնել ու զարգացնել զայն:
Այս բոլորէն ետք, պէտք է ընդունինք, որ ինք միակը չէր Հայաստանի դեսպաններէն, որոնք Այնճարը կ’ընդունէին իբրեւ համահայկական արժէք: Աշոտ Քոչարեանը, Վահան Տէր-Ղեւոնդեանը եւ յատկապէս՝ Արեգ Յովհաննիսեանը ոչ միայն Այնճարը կ’ընդունէին իբրեւ համահայկական արժէք, այլեւ, ըլլայ պաշտօնապէս թէ անպաշտօն կերպով, յաճախ իրենց հիւրերը կը բերէին գիւղ, ու միշտ հպարտութեամբ կը խօսէին Այնճարի մասին:
Նոյնիսկ Լիբանանի մէջ այն ատենուայ Գանատայի դեսպանը՝ Հայկ Սարաֆեանը եւս նոյն կարծիքին էր, որը իր հերթին, հաւատալով Այնճարի ապագային, ընդառաջելով ԼՕԽ-ի առաջարկին, գործնապէս բարեսիրական օգնութիւն կատարեց Այնճարի մէջ…: Ան յաճախ կ’այցելէր Այնճար, եւ նոյնիսկ երբեմն ընտանիքով կու գային ու կը գիշերէին գիւղը: Ան լաւ յարաբերութեան մէջ էր Հայաստանի դեսպաններուն՝ յատկապէս Նաւասարդեանի հետ: Ըլլայ ինք, Նաւասարդեանը թէ միւս Հայ դեսպանները, երբ կը ծանօթացնէին զիս օտար հիւրերու կամ ուղղակի դեսպաններու հետ, իբրեւ Հայաստանի դեսպանատան կերպարուեստի խորհրդական ու «Նոազ Արք» ցուցասրահի տէր եւ տնօրէն, չէին մոռնար յիշելու, որ ես Այնճար ծնած ու մեծցած եմ: Ու առիթէն օգտուելով ոչ միայն կը գովաբանէին գիւղը իբրեւ համալիբանանեան ու նոյնիսկ համամարդկային արժէք, այլեւ կը հրաւիրէին զանոնք այցելելու գիւղը ու վայելելու անոր ընձեռած բարիքներէն: Ի դէպ, բացի Եւրոպայէն, այլ երկիրներու դեսպաններէն ու դեսպանատան աշխատակազմի անդամներէն շատեր եւս (սկսեալ Ռուսաստանէն, Հնդկաստանէն ու Փաքիստանէն մինչեւ Գանատա, Պրազիլ ու Արժանթին) մեր կազմակերպած ցուցահանդէսներու առիթով, կու գային եւ իրարու կը հանդիպէին…: Ես ալ իմ հերթին, հետեւելով Հայ դեսպաններու օրինակին չէի մոռնար խօսելու ծննդավայրիս ու անոր արժանիքներու մասին:
Պատահեցաւ նաեւ հետեւեալ յատկանշական դէպքը: Հովանաւորութեամբ Պապական Նուիրակ Լուիճի Քաթթիի, 2000-ին կազմակերպած էինք բարեսիրական ցուցահանդես մը ի նպաստ «Հռիփսիմեանց» երկրորդական վարժարանին, այլ դեսպանատուներու ներկայացուցիչներու զուգահեռ ներկայ էին նաեւ Գանատայի եւ Հայաստանի դեսպանները՝ Հայկ Սարաֆեանն ու Արման Նաւասարդեանը: Ծանօթացման ընթացքին, երբ Պապական Նուիրակը իմացաւ, որ Գերապայծառ Աշգարեանը, Քոյր Թէոպիսթէն ու ես նոյն գիւղէն ենք, հետաքրքրուեցաւ Այնճարով: Սարաֆեանը անմիջապէս սկսաւ գովաբանել Այնճարը իբրեւ իւրայատուկ երեւոյթ, իսկ Նաւասարդեանը մանրամասն տեղեկութիւններ հաղորդեց գիւղի, գիւղացիներու, ինչպէս նաեւ՝ Կաթողիկէ համայնքի մասին: Պապական նուիրակը այնքան խանդավառուեցաւ, որ խոստացաւ այցելել Այնճարը… իբրեւ հայութեամբ բնակեցուած ու բացառիկ տուալներով օժտուած քրիստոնեայ իւրայատուկ գիւղ մը:
Այնպէս որ, սիրելի ընթերցող՝ միայն մենք ՝ այնճարցիներս չենք, որ կը գնահատենք Այնճարի առաւելութիւններն ու արժանիքները եւ կու տանք անոր համահայկական դեր ու նշանակութիւն…
Եւ այսպէս. Մխիթարեաններու Վենետիկի Սբ. Ղազար կղզին, Երուսաղեմի Հայկական թաղամասը, Այնճարն եւ նոյնի՛սկ Քէսապը հարկաւոր է ընդունիլ իբրեւ համահայկական արժէքներ ու պահել պահպանել զանոնք համահայկական ջանքերով ու նաեւ՝ պետականօրէն:
Մովսէս Ս. Հերկելեան
(Երեւան, 2024, Օգոստոս)
Գլխավոր լուսանկարը՝ Ձախէն Աջ՝ Տիկ. Ճոհն Սարաֆեան, Էլօ եւ Մովսէս Հեկելեաններ, Հրայր Սգայեան, Մովսէս Սարգունի եւ Հայկ Սարաֆեան, 1999-ին Այնճարի Սբ. Պօղոս Եկեղեցւոյ բակը