Մարմաշենը և հարակից հուշարձանները

Շիրակի մարզ այցելողներին հետաքրքրող կարևոր հուշարձաններից է Վահրամաբերդ գյուղից հարավ-արևմուտք՝ Ախուրյան գետի ձախ ափին գտնվող Մարմաշենի վանքը:  Այն համարվում է 10-րդ դարավերջի հայ միջնադարյան ճարտարապետությանը բնորոշ կառույց: Իր ճարտարապետական հորինվածքով նման է Անիի Մայր տաճարին: Ըստ որոշ ենթադրությունների՝ այս եկեղեցին կառուցել է Անիի Մայր տաճարի ճարտարապետ Տրդատը:

Մարմաշենի անվան ծագումն ունի տարբեր մեկնաբանություններ: Ղևունդ Ալիշանը «Շիրակ» աշխատության մեջ գրել է, որ այն անվանակոչվել է ի պատիվ վանական համալիրի ճարտարապետի (ասել է թե՝ ճարտարապետի անունը Տրդատ չի եղել): Կան նաև այլ կարծիքներ, համաձայն որոնց՝ համալիրը կրում է սրբի անուն, Մարմաշենը կապվում է աբխազների թագուհի Մարիամի անվան հետ (Մարիամաշեն, որ հետագայում ձևափոխվել և դարձել է Մարմաշեն): Որոշ վկայություներում էլ համալիրը հիշատակվում է Մարիամ Նիշի անունով:

Մարմաշենի վանական համալիրը տեսանելի է դեռ այնտեղ չհասած՝ բարձրադիր գոտով ձգվող ճանապարհից:

Մարմաշենի վանական համալիրը բաղկացած է երեք եկեղեցուց, գավթից և գերեզմանատնից:

Մարմաշենի վանքը կառուցել է Վահրամ Պահլավունին, 998-1029 թվականներին:  Մարիամ Աստվածածին գլխավոր եկեղեցին՝ Կաթողիկեն, կառուցվել է 10-րդ դարում:

Այն կարմիր տուֆից կառուցված գմբեթավոր դահլիճ է՝ կիսասյուներով և արտաքին պատը զարդարող կամարաշարով:

Փոքր եկեղեցին՝ Կաթողիկեից դեպի հարավ գտնվող Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, կառուցվել է 13-րդ դարում:

Կաթողիկեից դեպի հյուսիս 10-րդ դարում նրա նմանությամբ կառուցված ևս մեկ եկեղեցի կա:

Եկեղեցին ավերվել է 1883 թվականի երկրաշարժից:

Կաթողիկեի դիմաց Անիի Խծկոնքի եկեղեցու նմանատիպն է եղել, որի ավերակները 1954-1956 թթ. պեղումների ժամանակ են հայտնաբերվել:

Սա, փաստորեն, վանքի չորրորդ եկեղեցին է` կլոր, քառապսիդ, չորս ավանդատներով կառույց: Եկեղեցուց մնացել են միայն բարձր միաստիճան գետնախարիսխը և պատերի երկու ստորին մասերը:

Վանքի արևմտյան մասում պահպանվել են քառասյուն գավթի փլատակները:

Այն ծառայել է որպես Պահլավունիների գերեզմանատուն: Այստեղ է թաղված 1045 թվականին Դվինի մոտ կայացած ճակատամարտում զոհված Վահրամ Պահլավունին:

Այստեղ են ամփոփված նաև Վահրամ Պահլավունու կնոջ` Սոփիայի և ճարտարապետ Շնավորիկի աճյունները: Վանքի տարածքում գտնվող գերեզմանատանը տեսնում ենք հնադարյան կառույցների և խաչքարերի բեկորներ:
Գավթի արևմտյան կողմում հայնաբերվել են վանքի ջրմուղի որոշ հատվածներ:

11-րդ դարում՝ սելջուկների արշավանքի ժամանակ, Մարմաշենի վանքն ավերվել է, Կաթողիկեն վերածվել է բերդի, իսկ վանքի տարածքը` գյուղի: 1225 թվականին Զաքարյան իշխանները վերադարձրել են վանքը Պահլավունիներին: Վահրամ Պահլավունու թոռներ արքեպիսկոպոս Գրիգորը և նրա եղբայր Ղարիբ իշխանը նորոգել են Մարմաշենի վանքը: 13-րդ դարում այն նորից ավերվել է թաթար-մոնղոլների ներխուժման ժամանակ: 19-րդ դարի  30-ականներին՝ ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, Կարսից Մարմաշեն է տեղափոխվել հայերի մի խումբ, և Կաթողիկեն դարձել է ծխական եկեղեցի: 1870 թ. Մկրտիչ Ջալալյանը վերականգնել է վանքը և նրան կից հիմնել դպրոց: 1900 թվականին կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցին (Խրիմյան Հայրիկը) զբաղվել է վանքի վերականգման աշխատանքներով: 1923 թվականին՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, եկեղեցին դադարել է գործելուց: 1950-ական թվականներից պարբերաբար վերանորոգման աշխատանքներ են իրականացվել Մարմաշենում: Հավանաբար հենց այդ ընթացքում էլ եկեղեցու պատին տեղադրվել է այն ցուցանակը, որը հաճելիորեն զարմացրեց մեզ, քանզի իր պատշաճ տեսքով էապես տարբերվում էր մեր մշակութային հուշարձաններից շատերի տարածքներում հանդիպող նորօրյա անհրապույր ցուցանակներից: Իսկ այն տեղադրել են մեզանում անվերջ քարկոծվող խորհրդային իշխանությունները. ահա այսպիսի հակասականություն:

1988-ին Մարմաշենը զգալիորեն տուժել է Սպիտակի երկրաշարժից:

2001 թ. Կաթողիկե եկեղեցին վերանորոգվել է իտալահայ բարերար Գայանե Կազնատիի ջանքերով:

Եկեղեցու մասին այս և այլ տեղեկություններ կարելի է գտնել տարբեր աղբյուրներում: Սակայն առանձնակի տպավորություն և պատկերացում ես ունենում, երբ որևէ մշակութային տարածք այցելելիս հանդիպում ես տեղաբնակի, որը քեզ մատուցում է ոչ թե սոսկ հանրագիտարանային նյութ, այլ դրանից ավելին՝ ներառյալ երևույթի հուզական կողմը: Այդպիսի մեկը, բարեբախտաբար, մշտապես ներկա է Մարմաշենի վանական համալիրում. եկեղեցու բակում իր ձեռքի աշխատանքները վաճառող Սիրանուշ Խաչիկյանն է:

«Ես կամավոր աշխատում եմ վանքի տարածքում ամեն օր, հյուրերին պատմում եմ եկեղեցու մասին իմացածս: Նախկինում աշխատել եմ Էջմիածնի Մայր Աթոռում, հետո եկել եմ այստեղ, պատրաստում եմ ազգային տարազով տիկնիկներ և վաճառում»,- պատմում է Սիրանուշը: Ի դեպ, նա երբեք չի ասում, թե ինչ արժեն իր աշխատանքները: Այդ հարցի համար ունի մեկ պատասխան՝ ինչ մտքներովդ կանցնի:

Սիրանուշի հետ շփումը ոչ միայն հաճելի է, այլև անհրաժեշտ: Իրազեկ մարդու ինքնավստահությամբ և մեծ պատրաստակամությամբ նա ուղեկցում է մարդկանց և ներկայացնում Մարմաշենին առնչվող մանրամասներ, ցույց տալիս Վահրամ Պահլավունու գերեզմանը, 7-րդ դարում կառուցված Կարմրավոր եկեղեցու ավերակը, որը գտնվում է Մարմաշենի վանական համալիրից բավականին հեռու:

Կաթողիկեի առջև խաչքարի բեկոր է, որը, ըստ Սիրանուշի փոխանցած տեղեկության, ամենախորը փորվածքն ունեցող հայկական խաչքարն է: 

Կաթողիկե և Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիների մեջտեղում կանգնեցված է նոր խաչքար: Այն 2015 թվականին է դրվել սրբավայրում, մարմաշենցի Գարենի ընտանիքի նվերն է:

Սիրանուշից տեղեկանում ենք, որ Ն. Ք. 782 թ.՝ Արգիշտի թագավորի օրոք, Մարմաշենի եկեղեցու մոտակա բարձունքում բերդ է եղել: Այնտեղ պահպանված է ուրարտական սեպագիր: Մենք, դժբախտաբար, չենք կարողանում մեր ուժերով գտնել սեպագիրը, իսկ Սիրանուշին իր գործից կտրել և մեզ ուղեկցելու առաջարկն անել նպատակահարմար չենք գտնում: Սակայն ոչ մի կասկած չունենք, որ այն իր տեղում է ու վկայում է դարերի խորքից եկող հայոց կենսագրության մասին:

Մարմաշենից քիչ հեռու համեմատաբար նոր ժամանակների ևս մեկ հետաքրքիր հուշարձան կա՝ «Հեղնար աղբյուր» ֆիլմից հայտնի աղբյուրը, որի մոտ իրենց երգ-երաժշտությամբ յուրօրինակ տրամադրություն են ապահովում ժողովրդական երգարվեստի վարպետները:

Իսկ հուշարձանի ցուցանակը վկայում է հայ մարդու և մասնավորապես վահրամաբերդցիների արժանապատվության և մշակութասիրության մասին:

Կա ևս մի մեծարժեք մշակութային նմուշ քաղաքային եռուզեռից հեռու Վահրամաբերդում՝ Մինաս Ավետիսյանի «Արմենիա» որմնանկարը: Մինասի որմնանկարներից որոշները Սպիտակի երկրաշարժից տուժելուց և վերականգնվելուց հետո տեղափոխվել են Երևան, ինչպես և «Զվարթնոց» օդանավակայանի տարածք: Սակայն Վահրամաբերդի որմնանկարը, բարեբախտաբար, մնացել է իր բնօրրանում: Որմնանկարը արվել է Վահրամաբերդի Մշակույթի տան պատին, 1973 թվականին: 88-ի երկրաշարժից շենքն ամբողջովին ավերվել է, սակայն երջանիկ դիպվածով կանգուն է մնացել որմնանկարով պատը:  Հետագայում կառուցվել է Մշակույթի տան նոր շենքը այնպես, որ Մինասի ստեղծագործությունը մնացել է շենքի ներսում: 

Մեր այս այցելության ժամանակ, այլևայլ հանգամանքների բերումով, մենք բախտ չունեցանք տեսնելու «Արմենիա»-ն: Սակայն կարծում ենք, որ այն իր մշտակայուն տեղում է, և մենք ու շատերը վստահաբար կարժանանանք նրա տեսությանը:

Եվ սա ևս մեկ խթան է, որ մենք կրկին ու շուտով այցելենք Վահրամաբերդ:

Կարինե Ռաֆայելյան

 Լուսանկարները՝ հեղինակի