Արցախի գանձերը. ոչ նյութական ժառանգություն՝ բանահյուսություն

Եվրոպական առաջավոր երկրներում 19-րդ դարի սկզբից նկատվող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության նկատմամբ հետաքրքրության աճն Արցախում արտահայտվել է բանահյուսական հնագույն նյութերի գրառմամբ:
Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության բացառիկ նմուշներից է 1889 թ. Շուշիում հրատարակված Մանուկ Աբեղյանի գրի առած հայոց ազգային վեպի՝ էպոսի երկրորդ պատումը՝ «Դավիթ և Մհեր» խորագրով:
19-րդ դարի 60-70-ական թվականները Արցախի բանահյուսության և բանագիտության սկզբնավորման առաջին շրջանն է: Արցախում բանահավաքչական աշխատանքների հիմքը դրել են տոհմիկ շուշեցի Բահաթրյան ընտանիքի անդամներ Առաքելը, Ալեքսանդրը և Գրիգորը: Բահաթրյանների գրառումներն ամենահինն են ոչ միայն Արցախում, այլև հայ ժողովրդական բանահյուսության մեզ հայտնի ամենավաղ գրառումներն են ընդհանրապես: Բնագրերի վաղեմության, բովանդակային և բարբառային առանձնահատկությունների արժանահավատության առումով այդ սկզբնաղբյուրների արժեքը անգնահատելի է:
Երկրորդ շրջանն ընդգրկում է 19-րդ դարի 80-90-ական թվականները և 20-րդ դարի սկիզբը: Այս ժամանակաշրջանում բանահավաքչական լայն գործունեություն է ծավալել Շուշվա գավառի Խանածախ գյուղից Մակար Բարխուդարյանը, ով 1883 թվականին Թիֆլիսում հրատարակում է 189 զվարճապատումից բաղկացած «Պըլ-Պուղի» գիրքը:
Բանահավաքչական մեծ աշխատանք են կատարել նաև բնիկ շուշեցի մելիքական ծագմամբ Կոստանդին Մելիք-Շահնազարյանը՝ հայտնի Տմբլաչի Խաչան, Վարանդայի Վերին Թաղավարդ գյուղից Արամ և Խաչիկ Դադյան եղբայրները:
Այս շրջանում Արցախի բանահյուսության տարբեր ժանրերի նյութեր են թարգմանաբար հրատարակվել Ռուսաստանի ժողովրդական կրթության նախարարության Կովկասյան ուսումնական շրջանի վարչության հրատարակած հանդեսի հատորներում (Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, кн, кн VI, VII, VIII, XIX, XXIV, Тифлис, 1888-1898):
Իսկ 1896 թ. Շուշիում հիմնադրվում է հայոց ժողովրդագիտական առաջին պարբերականը՝ «Ազգագրական հանդեսը»՝ Երվանդ Լալայանի խմբագրությամբ: