«Կեսգիշերային կովբոյը», որ ամենևին էլ «կովբոյ» չէ

Անգլիացի անվանի կինոբեմադրիչ Ջոն Շլեզինգերի «Կեսգիշերային կովբոյը» ֆիլմը (1969) նկարահանվել է ըստ Ջեյմս Լեո Հըրլիհայի համանուն վեպի: Բացի այն, որ ֆիլմում հաջողվել է գրականից կինեմատոգրաֆիական արտահայտչամիջոցների փոխադրումը, հետաքրքիր փոխակերպում է ապրել նաև գլխավոր հերոսը` Ջո Բաքը: Նրան մարմնավորել է այն ժամանակ` 60-ականներին, դեռևս բավականին երիտասարդ Ջոն Վոյթը (լրիվ անունը` Ջոնաթան Վինսենտ Վոյթ): Կինոսիրողները լավ գիտեն բազմաթիվ մրցանակների արժանացած այս դերասանին, որն ի դեպ, Անջելինա Ջոլիի հայրն է: Այսպես, Ջո Բաքի դերակատարման համար նա «Օսկարի» ներկայացվեց «Տղամարդու լավագույն դեր» անվանակարգում, բայց այդ անգամ չստացավ: Փոխարենը, իբրև լավագույն նորահայտ դերասան, արժանացավ Բրիտանական կինոակադեմիայի մրցանակին: Իսկ 1979 թվականին ռեժիսոր Հել Էշբիի «Վերադարձ դեպի տուն» հակապատերազմական[1] դրամայում (1978) խաղացած դերի համար արդեն պարգևատրվեց «Օսկարով»: 80-ականների կեսերին դերասանն իր խաղընկերոջ՝ Էրիկ Ռոբերտսի հետ դարձյալ «Օսկարի» ներկայացվեց՝ Անդրեյ Կոնչալովսկու «Փախստական գնացքը» (1985) ֆիլմում համոզիչ խաղի համար, որ նկարահանված էր ըստ ճապոնացի աշխարհահռչակ կինոբեմադրիչ Ակիրա Կուրոսավայի սցենարի: «Օսկարը» բաժին հասավ Ջոն Վոյթին:

• 

Ըստ քննադատների՝ Հըրլիհայի վեպում Ջոյի պարզունակությունը, պարզամտությունը գրեթե հիմարության էին հասնում, պաթոլոգիկ բնույթ կրում: Ֆիլմում նա ուղղակի միամիտ, անփորձ երիտասարդ է, որ դարձել է մանուկ հասակից իրեն ներարկված համոզմունքների զոհը, բայց չի գիտակցում այդ: Մեծ քաղաքում (Նյու Յորք) իբր պատահաբար իր հետ ընկերացած արկածախնդիր Ռիկոն` Դասթին Հոֆմանի, ինչպես միշտ, տպավորիչ դերակատարմամբ (վերջինս այն տարիներին տակավին հանդես էր գալիս առավելապես երկրորդական դերերով և հռչակվել էր որպես «հակաաստղ»), ներշնչում է պատանուն, թե ամեն ինչ կախված է այն բանից, թե ինչին ես դու հավատում:

Այն ժամանակներից, երբ գիշերային խարույկների շուրջ հյուսվող կովբոյական պատմությունները, լեգենդները, այսպես կոչված, ամերիկյան բանահյուսությունից մուտք գործելով գրականություն, այնուհետև` կինո, «վեսթերն» ժանրի ստեղծագործություններում ամրապնդում էին «ամերիկյան երազ» ասվածը, շատ բան է փոխվել: Այս մաքուր ամերիկյան ժանրի հերոսը, առհասարակ, ինչպես հայտնի է, ունի գործողությունների ընդարձակ տարածք`վայրի Արևմուտքի պրերիաները, Կալիֆոռնիայի ոսկու հանքատեղերը և Ծայր Հյուսիսը: Երբ վեսթերնի հերոսը` կովբոյը, մի տեղից մի ուրիշ տեղ է գնում, սովորաբար դա խորհրդանշում է հին պրոբլեմների լուծում, խուսափում ճակատագրից, այսինքն՝ նոր կյանքի սկիզբ: Այդ իմաստով, վեսթերնը համապատասխանում է «ամերիկյան երազանքին»՝ գերմարդու (սուպերմենի), ուժեղ մարդու մասին իդեալականացված պատկերացմանը, որի համաձայն՝ նա իր բարեկեցիկությունը հաճախ ձեռք է բերում՝ ատրճանակը ձեռքին անընդհատ ռիսկի դիմելով: Իսկ ձին, մոտոցիկլը կամ ավտոմեքենան նրա անհատական ազատության, նոր կյանքի ձգտման խորհրդանշանն են:

«Կեսգիշերային կովբոյը»` Ջոն, ամենևին էլ «կովբոյ» չէ, և իհարկե, ոչ այն պատճառով, որ ո’չ ձի ունի, ո’չ մեքենա: Իրեն պարտադրված հավատամքն ու աղճատված պատկերացումները վերանայելու, դրա կարիքը գիտակցելու համար նա տառապալից ուղի է անցնում: Միթոսից ազատագրումը ցավագին պրոցես է միշտ: Մեծ կորուստների գնով է այս պատանին մեծանում, հասունանում, մինչև որ կովբոյական տարազը` իր իսկ կրած առասպելի խորհրդանշանը, հայտնվում է աղբարկղում:

Շլեզինգերը ֆիլմում միավորել է անգլիական ոճը և ամերիկյան կյանքի ռիթմը: Հերոսի բնավորությունը, ներաշխարհը և նրան շրջապատող իրականությունը դինամիկ կապի մեջ են, ինչպես որ հակադրության մեջ են Ջոյի անարատ հոգին ու այն նողկալի «մասնագիտությունը», որով նա փորձում է զբաղվել և անգամ հաստատվել ունևոր կանանց շրջանում ու ընդհանրապես՝ կյանքում: Արտաքին` իրական աշխարհը էկրանին վերստեղծվում է տարբեր ատրիբուտների օգնությամբ. կադրում խոշոր պլանով հայտնվող առարկայական մետաֆորների, ինչպիսին է օրինակ՝ Ջոյի ձեռքում եղած տրանզիստորը, կամ հենց ռադիո-հեռուստահաղորդումների պատառիկների միջոցով, որոնք ինքնանպատակ չեն, այլ ասես մեկնաբանում են` զուգահեռվելով հերոսի հոգեվիճակի հետ: Հսկա քաղաքի փողոցներում քայլող մարդիկ, մի քանի ակնթարթ միայն երևալով Շլեզինգերի օբյեկտիվում, հիշվում են, դառնում ֆիլմի պերսոնաժներ: Իսկ Ջոն, որ ամեն կերպ ուզում է նկատված լինել կանանց կողմից (չէ՞ որ նրանց նվաճելու հույսով էր Նյու Յորք եկել), անհաղթահարելի մենակություն զգալով, աստիճանաբար կորցնում է իր նախնական անհոգ ոգևորությունը: Սկզբում մարդկանց հոսքի մեջ առանձնանում են նրա դեմքը, թիկունքը: Հետզհետե այդ ուրվագիծը ձուլվում է մարդկանց հոսքին և նյույորքյան կապույտ մթնշաղին: Այնուամենայնիվ, առաջին անգամ իրեն խաբված գիտակցող Ջոյի՝ հեռուստաէկրանին ուղղված դատարկ հայացքն ու աղավաղված դեմքը վկայում են, որ նա ընդունակ է երբևէ ճիշտ ընկալելու կյանքը:

Սիրանույշ Գալստյան
Կինոգետ, արվեստագիտության թեկնածու, դոցենտ

[1] Վոյթի հերոսը` Լյուկ Մարտինը, Վիետնամից վերադարձել է անդամալույծ դարձած: