Արվեստը պետք է լինի որակյալ և կոմերցիոն

Մենք զրույցի ենք հրավիրել Արթուր Բախտամյանին:

-Պարո՛ն Բախտամյան, Դուք ռեժիսոր եք, ֆիլմերի հեղինակ, միաժամանակ աշխատում եք այլ ռեժիսորների հետ՝ որպես հեռուստահաղորդավար: Ինչպե՞ս եք կողմնորոշվում մեկ գործառույթից մյուսին անցումներում:

-Գործառույթների թվին պետք է ավելացնել էլի մի քանիսը. շատ դեպքերում նաև սցենարի հեղինակ եմ լինում, պրոդյուսեր, անգամ՝ դերասանին հատուկ կարգավիճակ եմ ունենում: Որպես ռեժիսոր՝ ես աշխատում եմ նկարել այն, ինչ կցանկանայի տեսնել էկրանին, իսկ երբ կինոխցիկի մյուս կողմում եմ, ուզում եմ, որ նկարող ռեժիսորը «բռնի» հաղորդման ռիթմը, օպերատորները լսեն զրույցը. չէ՞ որ նրանք առաջին դիտողներն են և, եթե լսելով չեն նկարում, անտարբերությունը հաստատ փոխանցվում է հանդիսատեսին: Սա ֆուտբոլի նման է. կան ինքնանպատակ վազող խաղացողներով ակումբներ և խաղընկերներին զգացող թիմ ու ռազմավարություն մշակող մարզիչներ:  Իմ սիրելի, տաղանդավոր կինոօպերատոր Ալբերտ Յավուրյանն ասում էր, որ օպերատորը կարող է տապալել ռեժիսորական ցանկացած հանճարեղ գաղափար, եթե անհաղորդ է ֆիլմի շնչառությանը: Գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտում սովորելու առաջին ամսից ես աշխատում էի «Հայֆիլմում»`լուսավորող, օպերատորի, ռեժիսորի օգնական, թերթի համար ռեպորտաժներ գրող, դրվագներում նկարահանվող. ու այս որոնումներում անընդհատ հարստանում ես, հղկվում, և  ներկապնակի գույներն ավելի բազմաշերտ են դառնում: Հեռուստատեսությունում արդեն 30 տարի գտնվող մարդ եմ և գիտեմ, որ երբ կան բազմաթիվ գործիքներ, պետք է կարողանաս տիրապետել դրանց: Չես կարող հեռուստահաղորդում վարել՝ չիմանալով ինչ է  տեսախցիկը, կադրը, լույսը, պրոդյուսերի անելիքը: Եթե այդ ամենը գիտես, արդեն օպերատորի, պրոդյուսերի, դերասանի հետ մեկ նախադասության մեջ ես, ոչ թե խառնիճաղանջ բառերի:  Նախադասություններն էլ ավելանում են, դառնում պատմություններ, նովելներ կամ վիպակներ, բայց վեպ չեն դառնում:  Մեզ մոտ վեպ չի ստացվում, ու արդեն կարդացող էլ չկա: Այսօր փողոցում, կանգառում գտնվող յուրաքանչյուր մարդ օպերատոր է, լրագրող է, մեկնաբան է, նույնիսկ լսարան ունի, ցանկացածը «լայվ» է մտնում. այսպիսի իրավիճակում  դժվար է խոսել չափանիշներից:

-Երկու ֆիլմերի անդրադառնանք, որոնցից մեկում Դուք կինոխցիկի հետևում եք (խոսքը Հարություն Դելլալյանին նվիրված «Հարություն Դելլալյան» ֆիլմի մասին է), մյուսում՝ կինոխցիկի տեսադաշտում (խոսքը Հարություն Խաչատրյանին նվիրված «Ձկնորսների կողքին ապրող վավերագրողը» ֆիլմի մասին է): Ի՞նչ ստեղծագործական ընթացքներով են կայացել այս ֆիլմերը:

-Հարություն Խաչատրյանն իմ կնքահայրն է կինոյում: Ինստիտուտ ընդունվելու համար ես պարապել եմ Հարություն Խաչատրյանի մոտ, որն այդ ժամանակ Կուլտուրայի ֆակուլտետի ուսանող էր: Կինոգրականության, համաշխարհային կինոյի մասին իմացություններս սկիզբ են առել Հարությունից: Հետո ես աշխատեցի նրա «Սպիտակ քաղաքը» ֆիլմում՝ որպես ռեժիսորի օգնական: Շատ հետաքրքիր շրջան էր. 1988-89 թվականներն էին, ազգայնական խմորումներ, այն ժամանակ շատերիս անհայտ հայկական Ջավախք: Ես նամակով մեկնել էի Թբիլիսի՝ Կինեմատոգրաֆիստների միություն և Վրաստանի Կոմկուսի Կենտկոմ՝ ֆիլմին աջակցելու խնդրանքով: Եվ այս ամենը՝ Ղարաբաղյան ֆոնի և հայկական «էքստրեմիզմի» հոլովույթի շրջանում: Վրացական կողմը չէր հասկանում՝ քաղաքական ինտրի՞գ է նախապատրաստվում, թե՞ տեղական նշանակության ինչ-որ հուշապատում է նկարահանվելու: Ու 40 տարի անց ինձ հրավիրում են Հարություն Խաչատրյանի մասին պատմվող ֆիլմ՝ որպես հյուր: Մենք հրաշալի օր անցկացրինք Սևանի ափին, հետո երբ նայեցի ավարտուն ֆիլմը, հասկացա, որ այն կառուցված է իմ ու Հարությունի երկխոսության վրա. թեման իր ֆիլմերի հերոսներն են, որոնումները, ինքնագնահատականը և, որպես անցումներ,  հատվածներ ֆիլմերից: Հարություն Դելլալյանի մասին իմացա երջանկահիշատակ մաեստրո Արամ Ղարաբեկյանից, «Կեսգիշերային ճեպընթացի» ժամանակ, հետո տեսա նրա «Տոպոֆոնոն»: Այդ ամենը շատ ինքնատիպ էր, բացառիկ,  տաղանդավոր: Նրա անցած կյանքի ճանապարհը՝ տարբեր հանգրվաններով, մի ամբողջ հայ ժողովրդի ճանապարհ է: Վտարանդու կարգավիճակով Թուրքիայից Հունաստան տեղափոխված ծնողներ, հետո՝ հայրենադարձություն Երևան, գործարանում անցկացրած բանվորական տարիներ, ու այդ ամենից հետո կարծես թե բացվում-ջարդվում է վարագույրը, և ի հայտ է գալիս տաղանդավոր կոմպոզիտորը: Ես նկարահանում էի նրա հետ շփված մարդկանց, բայց չէի ասում, որ Հարությունի մասին է ֆիլմը, նրանք պատմում էին իրենց կյանքի պատմությունը, որտեղ անպայման կար Դելլալյանը: Այդպես անցնում էինք Աթենքի, Երևանի փողոցներով, ու շարունակ հնչում էր նրա երաժշտությունը: Ի դեպ, այդ երաժշտությունը շատ պատկերային է, շատ կինոյական: Խորգոմում, Արշիլ Գորկուն նվիրված հատվածը նկարելիս, խարկված դաշտերի ու Վանա լճի հարթության վրա մեղմ հնչում էր գալարափողի միալար ձայնը, ու ոչինչ պետք չէր բացատրել (ի դեպ, Արշիլ Գորկու կյանքի ճանապարհը նման է Հարություն Դելլալյանի ապրած կյանքին):

-Արևմտյան Հայաստանի, նրա նշանավոր դեմքերի ներկայությունը շեշտադրված է Ձեր ֆիլմերում:

-Ինձ համար առանձնակի արժեք ունեն Պոլսի չորս նահատակ գրողների՝ Զոհրապի, Սևակի, Սիամանթոյի, Վարուժանի մասին պատմող ֆիլմերս: Դրանցում ներկայացրել եմ նրանց ենթադրյալ ճառերը՝ ասված Նոբելյան մրցանակ ստանալու առիթով: Այսինքն՝ այն ճառերը, որ կասեին, եթե չնահատակվեին և կանգնեին Ստոկհոլմի բեմում: Տեքստի հեղինակը Լևոն Գալստյանն է: Իսկ տեսապատկերները ներկայացնում են այսօրվա Ստամբուլի փողոցները՝ 100 տարի անց, այն Ստամբուլի, որի փողոցներով քայլել են այդ մեծ հայերը, որտեղ ապրել են: Այս համատեքստում ևս մի կերպար կա, որն ինձ շատ գրավում է: Դա Զապել Եսայանն է:

—Որ նույնպես եղեռնի զոհ դարձավ՝ ըստ էության:

-Անցնելով քսաներորդ դարի քավարաններով՝ հասավ Խորհրդային Միություն և տանջամահ արվեց Բաքվի բանտում: Նա իր ժամանակի, իր միջավայրի համար բացառիկ ստեղծագործող էր, համարձակ ու հմայիչ կին:

-Կարելի՞ է նրա և Աննա Ախմատովայի միջև զուգահեռ տանել: Ես այդ զուգահեռն անընդհատ հայտնաբերում եմ:

-Չէի մածել: Թերևս: Այո՛: Դժբախտությունների այդ ողջ բեռը կրելով՝ ոչ մի վայրկյան չկոտրվող, չընկրկող, չծնկող տեսակ էր Եսայանը: Ախմատովան նույնպես այդպիսին էր: Հետաքրքիր ձևաչափով ֆիլմ եմ մտածում անել՝ վավերագրական-հետազոտական դիմաշարերով, պատկերաշարերով: Առանձին-առանձին պետք է ցույց տամ Պոլիսը, Փարիզը, Կիլիկիան, Կովկասը, Երևանը, այն մարդկանց, որոնք շրջապատել են Զապելին: Ուզում եմ վավերագրորեն, ճշգրտորեն վերականգնել այդ պատկերները, հստակ ցույց տալ նրա պաշտպանական խոսքը Չարենցի, Բակունցի մասին: Թե չէ մենք դասագրքերում շատ ընդհանուր բառերով (հանճարեղ, նշանավոր և այլն) ինչ-որ բաներ ենք կարդում, որոնց մեջ չի երևում մարդը: Մանավանդ երբ խոսքը արևմտահայ գրողի մասին է, մեզ համար աստիճանաբար ավելի է դժվարանում այդ գիրը հասկանալը:

-100 տարի անց ցանկություն ունեք վեր հանել Զապել Եսայանի կերպարը: Այսօր չկա՞ն գրողներ, արվեստագետներ, որոնք 100 տարի անց կդառնան Ձեզ նման մեկի հիացումի, հետաքրքրության թիրախը:

-Այսօր ամեն ինչ դարձել է «ֆաստֆուդի» նման: Վեպը ընդհանրապես հեռացել է մեզանից: Ո՞ւր կտանի դա: Եթե մարդիկ լավ ճանաչեին հույն անտիկ գրողներին, աշխարհում այսքան շատ հիմարություններ չէին կատարվի:

-Ասում եք՝ վեպը հեռանում է: Բայց Կինոյի և թատրոնի ինստիտուտի՝ Ձեր կուրսի ուսանողները տարիներ առաջ ֆիլմ էին նկարում Մարկեսի մասին: Ուրեմն կա՞ն մարդիկ, որոնց համար հետաքրքիր է վեպը:

-Լավ կլիներ, որ դա նրանց համար լիներ ոչ թե ուսանողական պարտադիր աշխատանք՝ արված գնահատական ստանալու նպատակով, այլ  շարունակություն ունենար, և ստիպված չլինեին գնալ անհասկանալի սերիալների, գովազդների, տեսահոլովակների ճանապարհով, չդառնային դրա կրողը կամ ստեղծողը: Դասավանդման կարճ հատվածում ես ուզում էի նրանց կապել այնպիսի թեմաների հետ, որոնք կդառնային  ուղեկիցներ, զինակիցներ, սեփական հնարավորությունները բացահայտելու միջոցներ:  Որովհետև հետագայում նրանք այդպիսի բաներով չէին զբաղվելու, պարզապես չէին ունենալու պատվիրատու: Որևէ հեռուստաընկերություն այսօր չի պատվիրի ֆիլմաշար՝ Մարկեսի օրագրերի թեմայով: Բայց երբ էկրանին հայտնվում են անհասկանալի, հազար անգամ կրկնվող բառեր բարբաջող սիրահարներ, կամ մի տղա՝ հիվանդանոցում, դա ունենում է մեծ պահանջարկ, և ամեն օր այդպիսի բաներ են նկարվում: Մյուս կողմից՝ մտածում եմ, որ գուցե մի օր՝ մի տասը տարի անց, ինչ-որ մարկեսյան առկայծումներ կլինեն այդ երիտասարդների մեջ, բայց եթե այդպես չլինի, ուրեմն մենք դասավանդման անհեթեթ մեթոդներով ենք զբաղված: Օդը տաքացնելու կամ օդը սառեցնելու ջանքերն անիմաստ են, որովհետև շուկան ավելի հզոր է:

• 

-Այսօր ասես ռազմավարություն է մշակվում՝ մշակութային ծրագրերի ֆինանսավորման գործում ներգրավել մասնավոր սեկտորը: Հեռանկարայի՞ն է մասնավոր սեկտորի և պետության համագործակցությունը՝ հանուն մշակույթի:

-Այս հարցում պետք է որոշակի օրենսդրական կարգավորումներ լինեն: Եվ արվեստագետները, արվեստի գործ ստեղծողներն էլ պիտի հասկանան, որ սա ևս բիզնես է և պիտի բավարարի բիզնես չափանիշները:

-Այսինքն՝ առաջարկվող մշակութային ծրագիրը պիտի շահույթ ապահովելու հիմքե՞ր ունենա:

-Այո՛: Եվ միշտ է այդպես եղել: Եթե օրինակ՝ Սովետմիությունն ինչ-որ մշակութային ծրագրի մեջ փող էր դնում, դա դառնում էր նրա դեմքը ներկայացնող գործոնը աշխարհում: Սովետմիությունն ասում էր՝ տեսեք, մենակ մեր երկրում կարող է «Նռան գույնը» ստեղծվել:

-Եվ կարևոր չէր, որ «Նռան գույնը» ստեղծողը բանտում է:

-Այո՛, այդպես է: Ստեղծագործողը չպետք է ասի՝ ինձ փող տվեք, ես ինչ կանեմ՝ կանեմ: Ամեն տարի Կաննի փառատոն են գնում, դրանից ինչ-որ բան փոխվե՞լ է, ինչ-որ առաջարկ ստացվե՞լ է, ինչ-որ գործընկեր ձեռք բերե՞լ ենք, ինչ-որ բան վաճառվե՞լ է, թե՞ էլի մնացել ենք մեր ունեցած սահմանափակ քառակուսում: Արվեստը պետք է լինի որակյալ և կոմերցիոն. բոլորովին չպետք է խորշել կոմերցիոն լինելու մտքից:

Զրույցը՝ Կարինե Ռաֆայելյանի
Լուսանկարները՝ Իննա Մխիթարյանի