Այս հեղինակին ծանոթ ընթերցողը բացում է նրա հերթական գիրքը՝ որոշակի կանխատրամադրությամբ: Անծանոթը բացում ու հանկարծակիի է գալիս: Բայց սա չի նշանակում, թե ծանոթ ընթերցողին շրջանցելու են անակնկալներն ու բացահայտումները, եթե խոսքը գրող Արամ Պաչյանի մասին է:
Այս անդրադարձում ես նրա «Օվկիանոս» ժողովածուի խորություններն եմ տնտղում: Մտածում եմ, որ եթե ուզում ենք իմանալ հայերեն բառի արժեքը՝ իբրև մակդիր, իբրև պատկերավորման միջոց, պիտի կարդանք Արամի գործերը և զարմանանք, թե ինչպես մինչ այդ ինքներս չէինք մտածել-կիրառել այնքա՜ն դիպուկ և երբեք չգործածված բառը համապատասխան տեղում. սարթ լավաշ, քամու գույն ունեցող գոյություն, անմարդաբնակ լռություն, կենսագրություն չունեցող տեսիլքներ, ատամի մեջ խլրտացող սրեր, շենքերի այտերի վարդագունատ փլփլվող ծեփեր, հուզիչե ժպիտ:
Բառի հմայքը չի ստվերում միտքը: Միտքը՝ պարզ, ըմբռնելի, դյուրությամբ հասնում է քեզ, բայց որպեսզի դու այն բացահայտես, պիտի կարդաս Արամի մատուցմամբ. «Գիշերն է, որ լույս է արարում», «Թափոր է՝ անդագաղ երջանկության», «մարմնից պոկվող տառապանքի ձայնը»:
Պատկերավորման միջոցները չեն սահմանափակվում բառամթերքի գործածությամբ: Մի մանր ալիք բովանդակում է գրքի վերնագիրն ակնարկող «Իր Օվկիանոսի մասին» գործը: Այսքան մեծ ու այսքան փոքր «Օվկիանոսը» Արամը նվիրում է արձակագիր Ռուբեն Ֆիլյանին, հեղինակ, որին բացահայտելու առաքելությունը Արամն ստանձնել է իր գեղարվեսական արձակն արարելուն զուգահեռ, և կարծես թե նրա ջանքը հակամարտումի նման մի բան է սեփական գրի և Ռուբեն Ֆիլյան առեղծվածի միջակայքում:
Կարդում ես ու, չճանաչելով անգամ Արամ Պաչյանին, հասկանում, որ նա մենասեր է, տրված «ինքն իր հետ լինելու մշակույթին»:
Բայց մենասիրության իր բնույթով հանդերձ նա դիտողունակ է. այնպիսի՜ մանրամասներ է նկատում և ի ցույց դնում, որ օրնիբուն աշխարհը տնտղող որևէ հոգեբան, փիլիսոփա, մարդաբան, անգամ՝ առօրեական թեմաների տիրույթում շաղակրատող տնային տնտեսուհի չէր էլ երազի: Եվ այն, ինչ վերջիններս կարող էին տեսնել ու տեսցնել իբրև կյանքի հատակում խլրտացող իրողություններ, Արամը դարձնում է առօրյայի մշակույթ:
Գեղարվեստական պատկերը արձակ պատումից կերտում է բանաստեղծություն՝ մեկ-երկու նախադասության շրջանակներում. «Երբեք նրա աչքերին արցունքներ չեն հայտնվում: Միշտ արտասվում է դեմքը, և մի արև թշին ուրախ փայլփլում լույսի շեղբի տակ»: Սա Դեյզիկն է՝ «Ֆրիցը» պատմվածքից, որի մասին դեռ էլի պիտի բանաստեղծաբար պատկեր-գյուտ հորինի Արամը. «Դեյզիկի շորը գույն չունի: Նրա շորի գույնը հարսն է»: Եվ սա ասվում է այն հարսի մասին, որի հարսանեկան կոշիկներն իրենց «անվեհեր կրունկներով» պիտի ազդարարեն հայկական պատկերացումներին անհարիր հարսնության փաստը, ու պիտի ռոմանտիկ ու սարկաստիկ հնչերանգներով համեմված պատմությունը մեզ ստիպի մտածել, որ եկել են ուրիշ ժամանակներ, որոնց դեմ «Բանջարանոցն» անզոր է, ուստի և «լուռ է, մռայլ»: Բանջարանոցը Արամ Պաչյանի միկրոտիեզերքն է, ուր պարզ առօրեական դիպվածաշարում կարելի է համաշխարհային իրադարձությունների թեմաները որսալ: Հետո ի՞նչ, թե այդ իրադարձությունները հայոց աշխարհախույս ծակուռում զավեշտի ու զառանցանքի հանգույն են երևակվում, ինչպես ասենք, այս դրվագը. «Անցած տարի մեքենայի բեռնախցում տղերքից մեկը գտավ Հիտլերի մազը, և մենք թաղեցինք նրան: Հիտլերի մազը մենք դրեցինք կոնֆետի տուփի մեջ, շուրջը համեմ ու ռեհան փռեցինք ու մեծ թափորով հանձնեցինք հողին՝ առանց ախ քաշելու, առանց հիշատակման»:
Պարադոքսներով հագեցած լեզվաոճը էջ առ էջ դառնում է սովորական, ընկալվում առանց ճիգ ու ջանքի: «Վասնզի Լյուկը էկած-չեկած իր ուզած ձևն էր բռնել ու հավատում էր բռնած ձևին»: «Վասնզի»-ի և «էկած-չեկածի», «ձև բռնելու» հարաբերակցության միջակայքում ուզում ես հայերենի իմացության, տասնամյակներիդ կրթության, լեզվական գիտելիքներիդ հղկվածության կոկ ու խնամված անդաստանից հարցնել. «Արամ, դու ինձ ձե՞ռ ես առնում»: Բայց ձեռառնոցին շատ է համով, հրապուրիչ՝ «լեզվապղծության» մասով Արամից հաշիվ պահանջելու համար: Եվ ուրիշ ինչպե՞ս դիպչես նշանակետին, ինչպե՞ս ասելիքդ գամես ընթերցողի խոհապատկերային ընկալումներին, եթե ոչ այս կերպ. «Գառը բերել, զադնի տված կանգնեցրել էին ծիրանի այգում», «Մերոնք պարտվեցին, վերջում էլ ցխոցի գնաց», «…մի հատ եզոտ գյադա առաջ էկավ, վերնաշապիկի թևքերը քշտեց ու չագուչը ձեռն առավ», «…մեկը ոստիկանություն էր ծակվել», «…տխուրի մեջ ձեռը թափ տվեց»:
Ու նաև հայերենի քերականական կանոնների հետ կատակաբանելու փորձ է անում՝ այնքա՜ն սահուն, այնքա՜ն արտիստիկ. «Ես թեյ ումպեցի»:
Հիսուսին, Աքիլլեսին, մահվանը, հավերժությանը կասկածանքով, հավատաքննիչի սկեպտիցիզմով վերաբերվող գրողը գրեթե իրատեսորեն հավատում է Ձմեռ պապի գոյությանն ու նրա հետ հարաբերվում առտնին զրույցի մակարդակում: Ու զարմանում է, եթե չի գտնում իր սպասած արձագանքը պապի կողմից: Ու ինքն է դառնում Ձմեռ պապ, եթե նրանից լուր չի ունենում երկար ժամանակ: «Ես հանվում եմ, հագնում մուշտակդ, դնում գլխարկդ, հետո՝ ձեռնոցներդ, մեխից վերցնում եմ երազանքներով լի պարկդ, գցում ուսս, նստում եմ սահնակը: Փնտրում եմ քեզ»: Սա Արամի հեքիաթն է: Մեկը հեքիաթներից, որոնք կա՛մ հորինում, կա՛մ վերապատմում է ինքը՝ իր ձևով, յուրովսանն:
Ձմեռ պապի՝ երազանքներով լի տոպրակում պետք չէ չնաշխարհիկ հրաշքներ որոնել: Մեզ երազանքների չափազանց ծանոթ ու իրական բաղադրատոմս է առաջարկում 21-րդ դարի հայ գրող-մտավորականը. «…թռչելը մեզ համար քայլելուց հեշտ է, որովհետև մենք ոտի վրա հեծանիվ հորինողներ ենք, ձեռի հետ ամերիկա հայտանագործողներ ու երևի մի քիչ էլ երազողներ, մի պարզ պատճառով, որ միշտ սպասում ենք հաջորդ աշխատավարձին»: Եվ որպեսզի մեզ՝ հասարակ մահկանացուներիս, մխիթարի, թե՝ ինչ, նաև մեծն Յոհան Սեբաստիան Բախին է դարձնում «աշխատավարձից» կախյալ գրական հերոս, որի հանճարի փայլատակումները, վերջին հաշվով, հանգուցալուծվում են պարտատերերի գրպաններում կամ աղջիկների օժիտացու սպիտակեղենի դարակներում: Ահա այսպիսի ֆիասկո «Գոլդբերգ վարիացիաներին» ունկդիր բարձրաշխարհիկ ականջների համար:
Հետո՝ «Վերջին օրը» պատմվածքում, մենք սպասման չափումի այլ տիրույթներում ենք հայտնվում: Տղերքը սպասում են մահին՝ իրենց ընկերոջ՝ Դավոյի հոր: Եվ որքա՜ն տեսանելի-շոշափելի են դառնում սպասման երկու կերպերը՝ մեկ հակիրճ պատկերագրության մեջ. «Երեք ամիս Դավոյի հայրը մեռնում էր: Հոր մահվանը նա սպասում էր այգուն նայող բազմոցին նստած: Դավոյի հոր մահվանը մենք նույնպես սպասում էինք, բայց երբեք մեր ընկերոջ սպասումից ոչ մի քայլ առաջ չընկնելով»: Սա մերօրյա Երևանն է, մերօրյա երևանյան բակը, որտեղ մենք ապրում-մեռնում-վերապրում ենք, զարմանում ու առանց երկմտանքի ճանաչում-հայտնաբերում ինքներս մեզ ու «Հիշելով կարդացողին» պատմվածքի՝ իրեն «կրծած խնձոր զգացող» հերոսի նման մտմտում, թե Աքիլլեսն ու Հիսուսը «հնարավոր է ամենից շատ տառապում էին թերակերտությունից»:
Իսկ ո՞ւր են բացարձակ արժեքները: Արամը դրանք, թերևս, հայտնաբերում է բնության մեջ:
Տեղ-տեղ նաև գրական կերպարներն են ձգտում բացարձակության: Թվում է, թե Արամը սառնարյուն պատմող է, բայց ընթերցողն այդ պատմությունների ու նրանց հերոսների հանդեպ ունի տարբերակված վերաբերմունք: Ուրե՞մն… Ուրեմն գրողը կարողանում է «խաբել» ընթերցողին իր անկողմնակալության հարցում, շփոթեցնել, ստեղծել այն պատրանքը, թե ընթերցողն ինքն է իր համակրանքի ու հակակրանքի հասցեատիրոջը հայտնաբերողը: Բայց՝ ոչ: Երբեմն նա զոհի, երբեմն զոհաբերողի դատապաշտպանն է, ու եթե ինքը հստակ է կողմնորոշված, ապա իր ընթերցողին էլ է տանում այդ կողմնորոշումի հետքով: Իսկ երբ ինքն էլ է տատանվում իր վերաբերմունքի հարցում, ապա մոլորված է նաև ընթրեցողը, ինչպես «Իր «Փուչիկի» մասին» պատմվածքի «ձյաձ Ռազի» դեպքում: «Ձյաձ Ռազը, որից միշտ քացախի հոտ էր փչում, կատաղությունից ուռելով որսում էր մեր ըմբոստ գնդակն ու դանակով պատառոտում… Դե մենք էլ բռնեցինք ու սրբազան վենդետա հայտարարեցինք, կարճ ժամանակում ձյաձ Ռազին հասցրինք ինֆարկտի»: Չգիտես՝ ցավե՞ս, թե՞ չարախնդաս վենդետայի համար:
«Բարև, դու գիժ ես», «Իր օրագրի մասին» գրվածքներում հիշում ես Վազգեն Սարգսյանի «Վերջին գիժը» պատմվածքն ու համակերպված եզրահանգում՝ գժերը կփրկեն աշխարհը:
«Իր մասին» շարքը երևան է հանում արվեստաբան-էսսեիստին, անգամ այն դեպքում, երբ խոսքը ֆուտբոլի մասին է:
«Հիշելով կարդացողին» շարքը գրի, գրքի, գրողի, ընթերցողի տոտալ աղետն է գուժում:
Իսկ երբ Արամ Պաչյանի գրչի տակ խմորվում է բանակապատումը, ընթերցողը՝ պատրանքազերծ, շվար, պաթետիզմից սթափված, բախվում է անսքող դաժանությանը, որ «բանակ» անունն է կրում: Իհարկե, այս ժողովածուն գրվել է մինչև մեզ պատուհասած և համառորեն չավարտվող վերջին պատերազմը, սակայն այդուհանդերձ, հեղինակի ողջ ստեղծագործության համապատկերում բանակը սևեռուն գաղափար է, մշտաներկա իրողություն:
Արամ Պաչյանը Ռուբեն Ֆիլյանի, Ջոն Կուտզեի, Ֆիլիպ Լարկինի, Ֆրանց Կաֆկայի, այլոց նման մեր իրականությունն է վերածում պատրանքի՝ ասես ամրագրելով Կուտզեի միտքը. «Կյանքում ողջամտությունից ավելի կարևոր բաներ կան…»:
Եվ այս միտքը կարծրատիպի է նմանվում մանավանդ մեր ապրած արնահեղեղ օրերում, երբ մենք ակամա լքել ենք ողջամտության տարածությունն ու դեգերում ենք խաբկանքի, կասկածի, տագնապի լաբիրինթոսում և հնարավոր ելքերը ձևակերպում հրաշքի աննյութեղեն շինվածքում: Այս օրերի տրամադրության թելադրանքով էլ առաջնորդվել է Արամ Պաչյանը՝ առաջարկելով հրապարակել «Օվկիանոս» ժողովածուի «Մենք հաղթեցին աշխարհին» պատմվածքը, որը ներկայացնում ենք ստորև:
Կարինե Ռաֆայելյան
Արամ Պաչյան, Մենք հաղթեցին աշխարհին
Քո մեռնելուց հետո քաղաքում բան չի փոխվել, ախպերս: Վերջին նորությունը` մազերս եմ կարճ կտրել, համարյա խուզել եմ: Լավ չէի զգում, մեջս մի բան պակասում էր, ավելի ճիշտ՝ մի բան ավել էր, խոտը երկարել էր, խուզել էր պետք, այսպես ասած՝ համահարթեցնել: Ես էլ դրեցի ու խզարեցի:
Երևանում անձրևների սեզոն է:
Էս ոչ լոնդոնյան անձրև է, ոչ դուբլինյան: Սովորական մի բան, ոնց պապան կասեր, բանվորագյուղացիական անձրև` մեծ ու փոքր կաթիլներով: Կաթիլների մեջ ոչ աշխարհը կտեսնես, ոչ քո հոգում կոծկած ու ցայտուն ապրումները, որ հետդ տարար: Իզուր էլ էդքան բեռ վերցրիր: Այգում ծառի տակ թաղեիր: Չնայած բահը քո խելքի բանը չէր: Կա լալու ժամանակ և ծիծաղելու ժամանակ, սգալու ժամանակ և պարելու ժամանակ: Ու կա անձրևների ժամանակը, ու կա երաշտի ժամանակը: Բայց ես էս ամենի հեղինակին չեմ տեսել, լսել եմ նրա մասին, ոնց դու` երբ քեֆդ տաքանում էր, խաչակնքել էիր սկսում, կողքից թվում էր, թե Ամերիկայից թափանցած կոկիկ կոստյումով ու նրբաճաշակ ակնոցով մորմոն ես: Իսկ Երևանում ոչ ոք չի շտապում, ու անձրևին շան տեղ դնող չկա:
Մենակ դու էիր վռազը:
Տերևներն ու կաղինները թափվել են:
Մերկ ծառերն ավելի դուրեկան են, ավելի անպաճույճ:
Էս մասը բանաստեղծական ստացվեց:
Ցերեկը մի բաժակ թեքիլա եմ խմել, կիտրոնի եռանկյունով: Դու թեքիլա շատ էիր սիրում. երբ գործից դուրս էինք եկել, ծարաված գազանի պես խմում էիր, ու հորթային, բարի աչքերիդ մեջ տեղատվություն էր սկսվում: Ես էլ տուն էի գնում, լրիվ հանվում էի, նստում սեղանի առաջ, թուղթ ու գրիչ էի վերցնում ու քարանում: Մարմինս տաք էր: Մարմինս եռում էր: Մենք ձև էինք բռնում, ախպերս: Խմիչքն էր խաբում մեզ: Դու ձև էիր բռնում, որ կարևոր մեկն ես: Ես ձև էի բռնում, որ գրող եմ: Մենք ոգևորվում էինք: Մտածում էինք՝ ամեն ինչ լավ կլինի: Մտածում էինք՝ հույսը վերջում կմեռնի: Գործից դուրս էինք եկել ու Բաղրամյան փողոցով քայլելիս գոռում էինք. «Մենք հաղթեցինք աշխարհին»: Ինչ խնդալու էինք: Մտածում էինք՝ ուրիշ գործ կգտնենք: Մտածում էինք՝ մեր ապստամբությունը ողջ աշխարհի համար նոր կյանքի սկիզբ է: Մտածում էինք՝ մարդկության համար կարևոր ենք: Մենք լրիվ կինոյի տղերքն էինք, Էդ: Դու՝ սովետի շրջանի ինտելիգենտի տեսքով, ես՝ չստացված Բոբ Դիլըն: Դու զանգում էիր, մամայիցդ էիր փող խնդրում, ես` պապայից: Մենք անինքնասեր էինք ու գիտեինք դրա մասին:
Խանդավառությունը հարատև չի լինում: Լուսադեմին խմիչքը հեռանում էր մեր արյան միջից, թողնում մեզ մենակ: Մեր հորինվածքը փլվում էր: Դու քեզ էլ կարևոր մեկը չէիր համարում, որովհետև աշխարհում կարևոր մարդ չկա: Ես ինձ գրող էլ չէի համարում, որովհետև գրողներ չկան: Դու լրիվ մենակ էիր մնացել ու արդեն համոզված էիր, որ ոչ մի բան էլ լավ չի լինի: Ես մի երկու բան էի տպել ու երկու տխրություն ձեռք բերել: Դու միշտ չափազանցում էիր ամեն ինչ, թանձր գունավորում: Ես դատարկությունը կահավորում էի շինծու իմաստներով:
Բայց էս պատմվածքում ճշմարիտ եմ:
Երդվում եմ:
Հիմա մենք գիտենք, որ հույսը հենց սկզբում է մեռնում: Մտնում եմ խմբագրության լվացարան, ջուրը բացում եմ ու լաց լինում: Ասում են՝ ջուրը հիշողություն ունի: Եթե բախտներս բերի, ջուրը մեզ կհիշի, ախպերս: Բայց դե չգիտեմ էդ մեզ ինչ կտա: Սառնարանում մի շիշ գինի է մնացել: Բայց դու գիտես՝ ես քաջ չեմ: Վախենում եմ խմեմ՝ նորից կարևորեմ ինձ: Լվացվում եմ, նստում կոմպի դիմաց ու շարունակում գրել: Աշնանավերջին ծառերը կյանքը պատկերում են առանց հորինելու` անպտուղ, մոխրագույն, չոր ցցերով: Ազնիվ ծառեր:
Քո մեռնելուց հետո քաղաքում բան չի փոխվել, ախպերս:
Քո հայրն ու մայրը քեզ չեն հորինել:
Հավատա, դու եղել ես, մենք ապրել ենք:
Քեզ տարան փողոցով, որտեղ խաղացել ես:
Հիմա դու փոսի մեջ ես: Ես՝ ճանապարհին:
No Comments