Հատված «Հայելապատում» տպագրվելիք վեպից
Եթե փոքր տարիքում հեծանիվ չես ունեցել,
իսկ հիմա ունես BMW-745, միևնույն է,
փոքր տարիքում դու հեծանիվ չես ունեցել…
Եվա Վեսելնիցկայա
Ձեռքս տանում եմ դեպի հայելին:
Ուզում եմ հպվել ինքս ինձ, շոշափել նուրբ, ցորենավառ մաշկով ու խիտ հոնքերով, անկնճիռ դեմքս…
Ես փախչում եմ այն իրականությունից, որը իմն է, որին պատկանում եմ ես, բայց նաև որում չեմ գտնում իմ կորցրած մանկության գույները:
Հայելին կարծես գեղադիտակ է, որի մանր ու բազմագույն ապակու կտորները տարբեր են ու ցիրուցան այնպես, ինչպես որ ես, ինչպես իմ կյանքը: Կամ էլ թե չէ՝ հայելին ինձ պես անգույն է. առաստաղի լույսերն են, որ կուրացնում են լայնացած բիբերս ու թվացյալ գունավոր պատրանք ստեղծում:
Որպես բառազրկված պատկեր, ինչպես մնջախաղից դուրս մնացած հատված, հուսազուրկ, ինչպես դաշտի մեջտեղում չորացած մի ծառ, որը վաղուց չի սոսափում քամիներից, ես լուռ կրում եմ ցավը բաժանումների, վերջաբանների, ինչ-որ բան նորից սկսելու ցավը, բթացած ցավի մասին մտքերի ցավը:
Ո՞վ ես դու…
Դու ընդամենն ուզում ես ողջ մնալ ու լինել ականատեսն այն դեպքերի և իրադարձությունների, որոնցով շրջապատված ես, ուզում ես տեսնել, թե ուր կհասնի աշխարհը, որպես անմասնակից դիտորդ՝ մտքումդ գրել մարդկության պատմությունն ականատեսի աչքերով:
Ու տնքալ ցավից…
Հաճույքից…
Ցավի հաճույքից…
Ափսոսանքից ու իբրև կարեկցանք…
Հապա մի քեզ նայիր: Ուղիղ, անթարթ հայացքով նայիր այս բազմագույն ու բազմակտոր հայելու մեջ:
Ո՜վ ես դու…
Այս կտորներից որ մեկում ես թաքնված, կյանքիդ որ հատվածն ես քողարկում. և ումի՞ց ես թաքցնում:
Ամաչո՞ւմ ես: Ամաչելիս պիտի գոնե կարմրել, իսկ դու երես չունես: Դու ոչի՜նչ չունես, անգամ ինքդ քեզ ես կորցրել…
Ձեռքս տանում եմ դեպի ինձ՝ դեպի հայելին, որ խեղդեմ այդ գրողի տարած արտացոլանքը: Ես մանկությունս եմ փնտրում իմ հպումներում, իսկ այն մահացել է հուշերումս. չկա: Գիտեմ, պիտի մահանար ու վերածնվեր, մանկությունս պիտի մեծանար…
Պիտի ինքնակամ, աստիճանաբար մեռներ, բայց սպանեցին չգիտեմ, թե ովքեր:
Երևի թե բոլորը…
Երևի թե կյանքը…
Այդ գրողի տարած գրողները, որ արտացոլում են մեր կյանքն ու ապրումները թղթե հայելիներում:
Գրողները, սերերը, թշնամիները: Այդ բոլորը, բո՜-լո՜-րը…
Այդ սերերը, որոնց աչքերում տեսնում ես արտացոլանքդ:
Թշնամիները, որոնց հարվածներից սթափվում ես ու առերեսվում ինքդ քեզ հետ:
Բոլորը ստիպում են մեծանալ:
Կյանքը ստիպում է մեծանալ:
Մանկությունդ սպանել ու մեծանալ…
***
Տեր Ափելը՝ ճամբարից դուրս փռված գյուղը, իր չափերով ու խաղաղ, հանգիստ մթնոլորտով նման էր Էլբլոնգին: Հենց այդ լեհական փոքրիկ քաղաքում էին անցել մանկությանս լավագույն տարիները, ու հենց այնտեղ էլ ավարտվել էր մանկությունս:
Այսպես թե այնպես, բոլորիս համար էլ մանկությունը մի օր հիշողություն է դառնում. ոմանց մեջ այդ հիշողությունները վառ են, ոմանք դժվարությամբ են հիշում մանկության հետ կապված դրվագները, մարդկանց. իմ դեպքում ստացվել էր այնպես, որ մանկությունս երեք կես էր եղել: Էլբլոնգից առաջ, Էլբլոնգում և այդտեղից հետո: Էլբլոնգն այնքան խորը հետք էր թողել ինձ վրա, այնտեղ անցկացրած տարիներս այնքան մանկական էին, որ հետագա կյանքում հաճույքով հիշում էի միայն այդ տարիներս, փնտրում էի այն ազատությունն ու գույները, որոնք գտել էի օտար երկրի օտար քաղաքում, ամեն ինչ, ամեն վայր համեմատում էի այնտեղ տեսածիս ու զգացածիս հետ…
Երբ ինը տարեկանում ընտանիքով տեղափոխվեցինք Էլբլոնգ, ազատության մասին պատկերացումներս սահմանափակ էին. ես անվերապահորեն վստահում էի ծնողներիս, նրանք էին ճիշտն ու սխալը որոշում. կյանք տեսած մարդիկ են: Մեկը՝ դեղագործ, մյուսը՝ ինժեներ, որոնք մեր երկրի անկախանալուց հետո գրեթե երբեք չեն աշխատել իրենց մասնագիտությամբ: Ապրելու խնդիր կար. պետք է վաստակեին, որ գոյատևեինք, իսկ մասնագիտական գործ չկար. փակ գործարաններ, չնչին աշխատավարձներ, սոցիալական ծանր պայմաններ ու պատերազմ, որով արդարացնում էին ամեն նեղություն ու զրկանք: Ով ոնց կարողանում էր, գլխի ճարը տեսնում էր, մերոնք էլ որոշեցին, որ պետք է ուրիշ երկիր տեղափոխվենք: Այլ երկրում ապրելու փորձը կար. դեռ սովետական իշխանությունների օրերին երկուսով սեզոնային աշխատանքների էին մեկնում՝ Լեհաստանում ելակ հավաքելու կամ ինչ-որ առևտրային գործերով: Բայց այս անգամ խնդրի նշաձողը բարձր էր դրված՝ պետք էր մեկնել անժամկետ ու անկախ սեզոնից:
Հերթական անլույս գիշերներից մեկի ընթացքում, երբ փայտի վառարանի վրա տաքացրած ու մի քանի տակ շորի մեջ փաթաթած աղյուսը ոտքերիս տակ կծկվել էի անկողնում, ականջիս հասավ ծնողներիս խոսակցությունը: Ես պառկած մտովի ճամփորդում էի մոմի լույսի տակ կարդացած գրքի հերոսների հետ, նրանց հետ նավարկում էի ծովերով ու երկրից երկիր անցնում, իսկ մերոնք հավանաբար խորը շունչ էին քաշել ևս մեկ հաղթահարած օրվանից հետո ու տեղավորվել կողքի սենյակում. նրանք տաքացրած աղյուսի պետք չունեին, նրանք իրար ունեին: Հասկացել էի, որ կարևոր խոսակցությունները գիշերով են պատահում, հարցերի լուծումները կայացվում են անկողիններում, մինչդեռ ինձ համար մահճակալն ընդամենը երազների աշխարհ տեղափոխվելու փոխադրամիջոց էր:
Պատի մյուս կողմից հորս բամբ, բայց նաև զգուշավոր ձայնն էր լսվում.
-Ժանեթ, արդեն չենք ձգում, պիտի գնանք:
Մորս ձայնը չլսվեց. hավանաբար հայացքով հնազանդության ու համաձայնության նշան էր արել: Օգտվելով դրանից՝ հայրս շարունակեց.
-Մորդ կթողնենք էստեղ, բայց երեխեքին հետներս կվերցնենք:
Այս անգամ մայրս լռել չէր կարող.
-Որ քո մայրը լիներ, կթողեի՞ր: Մնա՝ ի՞նչ անի խեղճ կինը:
-Տանը տիրություն կանի, համ էլ էս տարիքում նրա համար դժվար կլինի օտար կյանքին հարմարվելը: Մենք նրան, ինչով պետք ա, կօգնենք, հենց հիմնավորվենք, հենց սկսես կարոտել, հետ կգաս ու նրանց կայցելես:
-Լավ,- այս անգամ արդեն խոսքով համաձայնեց մայրս,- իսկ Յարեկի հետ խոսե՞լ ես:
-Հա, ամեն ինչ կարգին ա, ասաց, որ մեզնից հասնում ա ընդամենը Ռուսաստանից անցնել իրենց մոտ: Խոստացավ, որ իր հագուստի խանութը վարձով կտա, որ աշխատեցնենք:
-Արմեն, բա որ երեխեքը չհամակերպվեն, չինտեգրվեն,- մի քանի վայրկյան տևած լռությունից հետո հնչեց մորս կերկերուն ձայնը:
-Ինչ անում ենք, հենց նրանց համար ենք անում, նրանց լավ ապագայի համար ենք տանջվում այսօր, Ժանեթ,- միանգմից հնչեց հորս խրոխտ պատասխանը:
Այնուհետև լռություն տիրեց. հարցը լուծվեց, իսկ հարցերի լուծումից հետո անպայման նշում են հաղթանակը. անկողիններում տարված հաղթանակները յուրովի են նշվում: Մի քանի րոպե լսողությունս լարելուց ու լռություն լսելուց հետո քունս հաղթեց ինձ, ու տեղափոխվեցի երազների աշխարհ:
Այդ գիշերային խոսակցությունից ընդամենը մեկ շաբաթ անց ես, քույրս, հայրս ու մայրս տեղափոխվեցինք Էլբլոնգ. տատիս համոզելու հարց չծագեց անգամ, նա ոչ մի դեպքում չէր էլ պատրաստվում լքել Հայաստանը:
‹‹Էստեղ եմ ծնվել, էս երկրում էլ կմեռնեմ, մեկ է՝ քիչ է մնացել: Դուք դեռ ջահել եք, պիտի երկար ապրեք, իսկ երեխեքն ափսոս են, լավ նայեք նրանց››,- հնչել էր նրա հրաժեշտի խոսքը, երբ դռան շեմքին ճանապարհել էր մեզ:
Հինգ տարի այնտեղ ապրելուց հետո վերադարձանք. այդպես էին որոշել ծնողներս: Երկրում ինչ-որ դրական տեղաշարժեր էին սկսվել: Այս անգամ էլ էր գործել ծնողական պատասխանատվության և երեխաների փոխարեն որոշումներ կայացնելու չգրված իրավունքը: Բնականաբար, ես չէի կարող մնալ այնտեղ միայնակ. դժկամորեն, բայց լռությամբ ենթարկվեցի: Այս դեպքում էլ չգործեց ազատ լինելու իրավունքը, թեպետ արդեն բավականին շատ բան գիտեի դրա մասին:
Վերադարձա ու սկսեցի մնացած ամբողջ ընթացքում մեղադրել նրանց՝ իմ մանկությունն ինձնից խլելու համար: Սկսեցի լուռ, ինքս իմ ներսում մեղադրել, դրա մասին բարձրաձայնելն անհեթեթ կլիներ:
Գլխումս միայն մեկ միտք էր պտտվում. հեռանալ այստեղից, վերադառնալ Էլբլոնգ։ Մնացած մտքերը կապված էին այդ գերագույն նպատակի հետ: Երբ արդեն դպրոցի վերջին դասարանում էի սովորում, սկսեցի մտածել փող աշխատելու, ուղիներ գտնելու մասին։ Արդեն տարբերություն չկար՝ մեկնելուս երկիրը կլիներ Լեհաստանը, Ֆրանսիան, թե Մալթան. Եվրոպան մեկ միավորում էր դարձել, որի յուրաքանչյուր, անգամ ամենափոքր երկիր գնալը բարդացել էր։
Ելք, ելք էր պետք գտնել, պետք էր վերսկսել ապրել, թե չէ ամեն ինչ կարծես Էլբլոնգում ապրածիս հակապատկերը լիներ. ցածրահարկ տներին և սաղարթախիտ պուրակներին փոխարինելու էին եկել բետոնե պանելներով բարձրահարկերն ու անմխիթար պուրակները։ Ամենուր ավտոտնակներ էին. բակերում, բակերից դուրս, խաղահրապարակներին փոխարինում էին ավտոտնակների տոլապատ, սև ու հարթ տանիքները, երեխաները ֆուտբոլ խաղալիս, որպես դարպաս, օգտագործում էին ավտոտնակների երկաթյա լայն դռները, դեպի բակեր տանող արահետներն անցնում էին երկաթյա կամ տուֆի պատերով ավտոտնակների արանքերով։ Նեղ ու ճնշող էր իմ թաղամասը։ Ես կարոտում էի մանկությանս երկրորդ փուլը, որը կոչում էի էլբլոնգյան, որին փոխարինելու էր եկել տիեզերական մեծ պայթյունից հետո առաջ եկած քաոտիկ սկիզբ հիշեցնող երևանյան ժամանակաշրջանը։
Գույնն ու շարժումը վերացել էին իմ կյանքից: Էլբլոնգից առաջ ու հետո ամեն ինչ մոխրագույն ու անշարժ էր, իսկ այնտեղ անգամ քամին գույն ուներ. շոյում էր դեմքս, իսկ ես՝ վառ ու գունավոր շորերը հագիս, շարժվում էի դեպի կրպակ՝ հերթական մանկական գունավոր կոմիքիսները գնելու, որ թերթեմ, ոչինչ չհասկանամ գրված տեքստերից, բայց հիանամ նկարներով ու հերոսների շարժուն պատկերներով:
Էլբլոնգից առաջ ամեն առավոտ վազում էի թերթի կրպակ, բայց այնտեղ ինձ համար նախատեսված ոչինչ չկար. հորս համար էի թերթ գնում, սև ու սպիտակ թերթերի համար վճարում էի ու շարժվում տուն: Հորս ուշքն ու միտքը աշխարհից ստացվող լուրերը չէին, դրանք ստանալու համար ինքն իր աղբյուրներն ուներ, թերթերի միջոցով նա ծանոթանում էր մեր երկրի սահմաններից եկող լուրերին, իսկ սահմաններն այդ ժամանակ շատ արագ էին փոփոխվում: Պատերազմ էր:
Տունդարձի ճանապարհին աչքի տակով անցկացնում էի գլխագրերը. այդ տարիքում դեռ նոր էի սկսել կարդալ սովորել: Երբ գլխագրում հաղթական լուրերի էի հանդիպում, քայլերս արագացնում էի, վազում էի տուն, որ վայրկյան առաջ հորս ուրախացնեմ: Երբ լուրերը հուսադրող չէին, ճանապարհս երկարացնում էի, լինում էր, որ անգամ թերթը հետ էի տալիս ու ձեռնունայն վերադառնում՝ տանն արդարանալով, թե ուշացել էի, ստացած թերթերի քանակն արդեն սպառվել էր:
Հորս համբերությունն էլ էր սպառվել անընդհատ ու չդադարող պատերազմի մասին անհանգստացնող լուրերից, բայց ավելի շատ այն բանից, որ չէր կարող իր մասնակցությունն ունենալ դրանում. գործարանում աշխատելու տարիներին՝ հաստոցի խափանված աշխատանքը կարգավորելիս, կորցրել էր աջ ձեռքի ցուցամատն ու միջնամատը: Որպես տան տղա՝ թեկուզ տարիքով փոքր, ուզում էի հորս օգնել այնքանով, որքանով ուժերս կներեին. փորձում էի նրա աջ ձեռքը լինել…
Այդ օրերին ազատության մասին իմ պատկերացումներն ավելացան ընդամենը մեկ կետով. հերթական անգամ թերթ գնելուց հետո հայացքս կանգ առավ մի գլխագրի վրա. ‹‹Օմարի լեռնանցքն ազատագրված է››: Մինչ այդ մտածում էի, որ լեռները միշտ ազատ են, որ լեռներում միշտ ազատ են լինում, բայց պարզվեց, որ ազատ լինելու համար նախ պետք է լեռներին տիրես, քաղաքներում հանգիստ ապրելու համար պետք է անպայման լեռներ ունենաս:
Այն քաղաքը, որում ծնվել եմ, մինչև Էլբլոնգ տեղափոխվելը չհասցրի սիրել: Վերադառնալուց հետո էլ չկարողացա անմնացորդ սիրել. մտքումս անդադար Էլբլոնգն էր: Քաղաքի ի՞նչը պետք է սիրեմ. շենքե՞րը, թե՝ մարդկանց: Ես մարդկանց սիրում եմ՝ անկախ քաղաքներից, անկախ նրանից, թե որտեղ են նրանք ծնվել, որտեղ է անցել նրանց մանկությունը կամ կյանքը: Թեպետ հավանաբար, ավելի շատ հարգում եմ նրանց, փորձում եմ սիրել, քանի որ մարդ են: Ոչ մեկի հանդեպ հարգանքս դեռ սիրո չի վերաճել:
Եվ վերջապես, իմ չսիրելուց քաղաքը չի տուժի, հիմա հազարավոր մարդիկ, որոնք կապ չունեն այդ քաղաքի հետ, ավելի շատ են սիրում այն, քան այնտեղ ծնվածները, հիմա անգամ ամոթ է ասել, որ ծնվել ես այդ քաղաքում. մարդկանց հավատը չի գալիս, նրանք համարում են, որ այդ քաղաքը չի կարող միայն այնտեղ ծնվածներինը լինել, այն բոլորինն է: Քաղաքը, որտեղ ծնվել եմ, մայր է՝ մայրաքաղաք է. բոլորն ուզում են իրենց սերն ի ցույց դնել մոր հանդեպ, բոլորն էլ ուզում են, որ իրենց մայրը լավը լինի, մանավանդ որ ունեցած-չունեցածն ընդամենը մեկն է՝ մի Երևան, մի մայրաքաղաք: Այնքան սիրեցին Երևանը, որ քաղաքից մարզ դարձրին, բայց մեկ է, Երևան ասելիս բոլորը հասկանում են դրա կենտրոնը, միջուկը, որը վարդագույն էր:
Բոլորի համար այն վարդագույն էր, իսկ ինձ համար՝ մռայլ ու գորշ: Այո՛, վարդագույն էր, ես չեմ սխալվում, երբ անցյալով եմ խոսում դրա գույնի ու առանձնահատկության մասին: Կարծես ամոթից շիկնած ու թշերը վարդագույն դարձած մի երիտասարդ աղջիկ, որը գիտեր, որ մայր է, բայց ոչ թե հպարտանում էր իր այդ կոչմամբ, այլ համեստորեն փայլում էր իր գեղեցկությամբ, առանձնացող հմայքով ու հոտով:
Ես չեմ հասցրել հանդիպել այդ աղջկան, չեմ հիշում նրան: Մեր առաջին հանդիպմանն այն ներկայացավ որպես կուսազրկված կին, որին բռնաբարել էին սեփական զավակները:
Հիմա այն գեղադիտակի անցքից երևացող ապակու կտորների պես խայտաբղետ ու ցիրուցան է: Հիմա, երբ ես ինքս ինձ խորհում եմ այդպես էլ չհարազատացած ‹‹մոր›› մասին ու ցավ ապրում, շատերը ուրացել են իրենց մորը, հոգնել են նրանից ու դարձել են հայրասեր, հորն արժևորող, սկսել են սիրել հայրաքաղաքը. որովհետև հայրաքաղաքի շենք-շինությունները գեղեցիկ են…
Սիրողների մեծ մասը երիտասարդ աղջիկներ են ու կանայք: Ինչ-որ առումով հասկանում եմ նրանց: Աղջիկներն ավելի շատ հոր հետ են կապված, նրանց են ավելի շատ սիրում:
Ինձ ոչ ոք երբեք չի հարցրել՝ հորս եմ շատ սիրո՞ւմ, թե՝ մորս. ես, բարեբախտաբար, խուսափել եմ այդ հիմար հարցից, այլապես պետք է նայեի նրանց աչքերի մեջ ու ստեի: Տվածս պատասխանը ոչ մեկին էլ չէր բավարարելու: Այդ տարիքում ես չգիտեի՝ ինչ է սերը, թեպետ հիմա էլ այդ հարցի պատասխանը չունեմ: Բայց մի բան հաստատ էր. մանկությանս երեք փուլում էլ ես հավասարաչափ կարոտում էի երկուսին էլ…
No Comments