Կարինե Ռաֆայելյան, Լռությունից անդին

Մաս 1

Ամակդ Երուսաղեմ

Երևանի ընթերցող չունեցող գրադարաներից մեկում էր աշխատում Մարոն: Էդպիսին էին հայաստանյան գրեթե բոլոր գրադարանները 90-ականների սկզբին: Տնօրենը հանձնարարել էր տեսակավորել գրքերը, առանձնացնել մակագրվածները չմակագրվածներից: Տասնյակ հազարավոր գրքերի կույտը վախեցնում էր իր ահռելիությամբ, քայքայվածությամբ, բորբոսով, անանհրաժեշտությամբ: Ողջ գիտակցական կյանքը գրքի պաշտամունքով ապրած Մարոն նայում էր գրադարարակներին ու մտածում, որ գրքերն էլ իր ու շատերի նման ավելորդ մի բան են դարձել, որ դրանց գոյության համար ինչ-որ նպատակ հորինելը պարզապես անպտուղ ջանք է:

Ինչևէ, տնօրենն այդ նպատակը հորինել էր արդեն: Մարոն օրվա ընթացքում մի քանի տասնյակ, երբեմն հարյուրից ավելի գիրք էր բացում, փնտրում մակագրությունները հնարավոր էջերում, կազմի դարձերեսին ու տեղադրում համապատասխան բաժնում:

Աշխատանքային օրվա ավարտին նա հավաքեց սեղանը, թեթև շպարեց դեմքը, ներկեց շրթունքները, թևի տակ դրեց անփող պայուսակն ու դուրս եկավ աշխատավայրից:

Դեռ երեկվանից որոշել էր հարիսա եփել. մեծ շքեղություն՝ համատարած սովի պայմաններում:

Բակ մտնելուն պես տեսավ Ելենին: Վաղուց չէին հանդիպել, թեև ապրում էին հարևան շքամուտքերում: Մինչ Մարոն կհասցներ փախցնել աչքերը, Ելենը չափեց նրան ոտքից գլուխ՝ հեգնական-արհամարհական հայացքով: Էդ հայացքը Մարոյին հետապնդեց ժամեր շարունակ: Նա ինքն իրեն ուտում էր, ուզում, բայց չէր կարողանում անիծել հղի կնոջը:

Ծանր տվայտանքներից, հարիսայի պղինձը միալար հարելու թմբիրից Մարոյին հանեց չաչանակ հարևանուհին.

-Մարո՜, ախչի Մարո՜, աչքդ լո՜ւյս:

-Աչքալույսով մնաս, ի՞նչ է եղել, Աիդա,- մոտենալով պատշգամբի բազրիքին՝ հարցրեց Մարոն:  

-Լողլողի փորը ճղճղել, էրեխուն մի կերպ հանել են: Ինքը մեռել ա, էրեխեն՝ չէ:  Տուն քանդողին Աստված պատժեց: Դե թող հիմի էլ ուրիշի մարդուն քաշի վրեն:

-Ի՞նչ լողլող, ի՞նչ տուն քանդող,- չհասկացավ Մարոն:

-Մարդուդ լողլողը՝ Ելենը:

Ելենին բարձրահասակ լինելու պատճառով էր լողլող պիտակը կպցրել գաճաճ Աիդան:

-Մի ժամ առաջ էր, որ հիվանդանոց տարան,- շարունակեց,- երեսին գույն չկար, մի հանգի ղժում էր…

Մարոն քարացավ: Ինքը չէր անիծել: Չէ՛, հաստատ չէր անիծել Ելենին:

Պատշգամբի տակ կանգնած Աիդան չսպասեց հրավերի: Ցնցող նորության մանրամասները պատմելու «բարի» նպատակով տիրաբար հրեց Մարոյի տան՝ երբեք չփակվող դուռն ու մտավ ներս: Մարոն միշտ խուսափել էր այդ կնոջ բամբասանքներին ականջ կախելուց, բայց եթե նա ասելիք էր ունենում, ոչ մեկի թույլտվությանը չէր սպասում:

-Դու գոնե գլխի՞ էիր, որ էդ բոզը մարդուցդ ա հղի:

-Ես ոչ էլ գիտեի, թե հղի է,- ստեց Մարոն՝ Աիդայի բերանը հնարավորինս արագ փակելու հույսով:

Սկզբում Ելենը Գևորգի հետ կապը թաքուն էր պահում: Երբ հղիացավ, սկսեց հպարտ-հպարտ ման գալ շենքի բակում՝ իր հղիությունն իբրև հաղթաթուղթ թափահարելով բոլորի, այդ թվում՝ Մարոյի առաջ: Բացահայտ, պահանջատիրոջ կեցվածքով գնում էր Գևորգի վետերոկ, որ նա բացել էր սովետի փլուզվելուց հետո, ներկայացնում ցանկությունների ցուցակը, ստանում ուզածն ու տոպրակներով բեռնված՝ գալիս տուն: Մի անգամ նվերները ձեռքին մտել էր շենքի բակ: Պատշգամբում կանգնած Մարոյի ու նրա հայացքները խաչվել էին:

«Տեսա՞ր, որ ես էլ քո մարդու սերմից բաժին ունեցա»,- ճչացել էր Ելենի անպատկառ հայացքը:

«Ուրեմն, անիծվածը ես եմ, ոչ թե՝ սա: Ես կորցրի երեխայիս ու ամլացա, իսկ սրան, որ բոլորը չբեր էին կարծում, Աստված օրհնեց»,- լուռ կուլ էր տվել Մարոն իր պարտության դառը դեղահաբը՝ աչքը դժվարությամբ կտրելով Ելենի փորից ու ծանոթ տոպրակներից:

Որ երեխան Ռուբենից չէր, Մարոյի համար պարզ էր հենց սկզբից. ամիսներով անկողնուն գամված, շագանակագեղձի քաղցկեղով տառապող տղամարդուց՝ ի՞նչ երեխա: Բայց և ուժ չուներ ինքն իրեն խոստովանելու, որ… Իսկ բակում, հետո էլ ամբողջ թաղում շատ արագ բերնեբերան էր անցել ու Մարոյի ականջին հասել լուրը: Ոմանք կարեկցանքով, ոմանք չարախնդությամբ փսփսացել էին, թե Մարոյի տունը քանդվում է, թե էն անառակը Գևորգին առնել-թռնելու մտքին է… 

-Ախչի, հետո էլ ինձ կսարքեք լղլղչի, խառնակիչ: Որ ես չլինեմ՝ որտեղի՞ց կիմանաք՝ որիդ տանն ինչ ա կատարվում: Ամբողջ թաղը, բերանի ծամոն սարքած, խոսում էր մարդուդ ու դրա մասին, դու՝ հե՜չ: Կիսամեռ Ռուբենի մահից կես տարի հետո փորը լցրած ֆռֆռում էր, մենք էլ դրա փայ էշն էինք, էլի:

-Ռուբենի մահից կես տարի անցա՞վ: Ոնց որ երեկ լիներ, որ բակով մեկ ձայնը գլուխը գցած՝ աղիողորմ ողբում էր խեղճ մարդու վրա, իբր սիրող, հոգատար կին է:

-Երեկ ու երեկ չէ մյուս օրը Ելենի մարդը քո Գևորգն ա եղել: Ռուբենն ընդամենը զոնտիկ էր, զո՛ն-տի՛կ: Մի քիչ կտրվի էդ հոտած գրքերից ու հետս կոֆե խմի, շատ բան կիմանաս: Հա՛, ես բացբերան եմ, բայց հո սուտ բան չե՞մ ասում: Ում ինչ պետք ա, էն եմ ասում: Գիտես՝ քի՞չ են էս թաղում ուղտի ականջին դանթողները: Ես ձեր բուդիլնիկն եմ, հասկացե՛ք:

-Ամակդ Երուսաղեմ,- խեթեց Մարոն:

Աիդան բան չհասկացավ Մարոյի ասածից, բայց հարմար տեղավորվեց խոհանոցի թախտին ու սկսեց:

Երեք օր առաջ վատ երազ է տեսած եղել Ելենը: Լեզուն կապ ընկած՝ մտել է կողքի հարևանուհու՝ դասախոս Արաքսյա Սուրենովնայի տուն ու պատմել.

-Տեսածս կենդանին ո՛չ մուկ էր, ո՛չ կռիս, բայց դրանց շատ նման մի բան էր: Ես երեխուս ծնեցի, տղա էր, ուզեցի՝ գրկեմ, էդ կրծող անասունը թռավ վրաս, ատամները խրեց կոկորդս: Սառը քրտինքի մեջ արթնացա, վախեցած կողքերս նայեցի, մտածում էի՝ տանս մեջ ա էդ անտերը…

Արաքսյա Սուրենովնայից խնդրել էր իր գրքերը բերել, որ կենդանիների նկարները նայի, իմանա տեսած կենդանու անունը, գնա Վարսիկի մոտ՝ նրա երազահանով պարզի տեսածի իմաստը:

Արաքսյա Սուրենովնան բերել-շարել էր ունեցած պատկերագրքերը: Ելենը գտել էր երազի հրեշին:

-Tуш-кан-чик,- վանկ-վանկ կարդացել էր անծանոթ կենդանու անծանոթ անունը ռուսերեն գրքում, հետո անօգնական նայել գիտնական կնոջը:

-Սրա անունը Վարսիկի երազահանում կլինի՞,- թոնթորացել էր,- էդ երազահանը հարյուր տարի առաջ Վարսիկի պապն ա առել կնկա համար Թուրքիայի եսիմ որ ջհանդամից, դրա մեջ ռուսերեն բառեր չկան:

-Արևմտյան Հայաստանի՛ց, աղջի՛կ: Էդ խելքով էլ երեխա պիտի դաստիարակես,- զայրացել էր Արաքսյա Սուրենովնան:

Հետո դժկամորեն գրապահարանից հանել էր ռուս-հայերեն հաստափոր բառարանը:

-Վարսիկին կասես՝ երազում ջերբոա ես տեսել: Հիշի՛ր՝ ջերբոա: Թեև չեմ հասկանում, թե էդ անգրագետ կինը ոնց է կարդում հնատիպ երազահանը: 

Ելենը թուղթ ու գրիչ էր ուզել, կենդանու հայերեն ու ռուսերեն անունները գրել վրան, վազել Վարսիկի ծակուռը:

Վարսիկը բախտ բացող էր, թաղի, անգամ՝ քաղաքի մարգարեն, էքստրասենսը, մի խոսքով՝ Կաշպիրովսկին: Նրա տան դռներին հերթ կանգնողները երբեմն գիշերում էին հենց փողոցում՝ շեմի մոտ փռված խսիրների վրա, լավագույն դեպքում՝ իրենց այդտեղ բերած ավտոմեքենաների մեջ: Վարսիկի մոտ ընկնելը նախապաշարված այդ ամբոխի համար բաղձանք էր, Աստծու պարգև: Իսկ ամբոխը բազմազան էր. տանը մնացած աղջիկներ, անբուժելի հիվանդներ, սկեսուրներից հալածված հարսներ, ամուսիններից դավաճանված կանայք, չար աչքից տուժած անհաջողակներ, թուղթուգրի զոհեր և այլն, և այլն:

Թաղում մի քանի հոգի արտոնյալ էին, նրանք կարող էին մտնել Վարսիկի տուն՝ ցանկացած պահի, ցանկացած օրակարգով: Մեկն Աիդան էր: Սա, բնավորությանը համաձայն, դեսից-դենից շաղակրատում էր Վարսիկի դռանը հավաքվածների հետ, ապա բակի կողմից աննկատ սողոսկում նրա սենյակ ու հաղորդում կորզած տեղեկությունները:

-Ձեր մեջ Անոն ո՞վ ա, հիվանդ էրեխա ունի,- դեմքին կատարյալ անմեղություն նկարած՝ իր խցից ձայն էր տալիս պայծառատեսը:

Ու Անոն քիչ էր մնում ուշաթափվեր իրեն վիճակված բախտավորությունից:

Աիդայի թեթև ձեռքով Ելենը դարձավ Վարսիկի մշտական հաճախորդը: Նրա դարդերը շատ էին ու բազմաբովանդակ: Աիդան, որպես իրազեկ տեղեկատու, լավ գիտեր, թե կյանքի որ փուլում, ինչ փորացավ ունի Ելենը: Թաղում հայտնվելու առաջին տարիներին չբերությունն էր սրա դժբախտությունը: Ինչ թույն ու թարախ ասես չլցրեց փորը՝ Վարսիկի ձեռամբ պատրաստված: Էն ժամանակ, երբ նա ու Մարոն ընկերուհիներ էին, Մարոն հաճախ կատակում էր.

-Դու Ռուբենի հետ քնո՞ւմ ես, թե՞ մենակ Վարսիկի սարքած անմահական ջրերի հույսին ես: Խելքի՛ արի, էդ վհուկի պատճառով մի ցավի տեր կդառնաս:

Ելենը կոտրված ժպտում էր ու մաղձոտում. ոմանք ընդամենը քնում են իրենց ամուսինների կողքին ու առավոտյան հղի արթնանում, իսկ ինքը տապակվում է սեփական յուղի մեջ ու դեռ ծաղրվում:

Որոշ ժամանակ անց Ելենի ուզածը Ռուբենին թուղթուգրերով կալել-կապելն էր. իր երկարամյա չբերությունը խթանել էր ամուսնու սերը ռուսաստաններում ծնված «բճի» հանդեպ: Ռուբենն սկսել էր արձակուրդներին որդու մոտ գնալ, հաճախակի ծանրոցներ ուղարկել:

Ավելի ուշ Ելենն անցավ նոր մարտավարության: Մարոյի հեգնանքը, Գևորգի փողոտ գործը, նրանց առողջ, սիրուն երեխան՝ Գարոն, խոցի պես կրծում էին Ելենի հոգին: Ու ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես ձեռնարկեց և սկսեց քայլ առ քայլ գլուխ բերել իր վտանգավոր խաղը:

Ռուբենն արդեն անկողնային հիվանդ էր, որ սա մտքին դրածի մասին խոսել էր իր անձնական օգտագործման ամենափրկիչը դարձած Վարսիկի հետ: 

-Թուղթուգիր կանե՞ս: Ուզում եմ տղամարդուս փոխեմ: Երևի ուրիշից հղիանամ,- ասել էր՝ առանց ձևականությունների:

Վարսիկն ուզել էր էդ ուրիշի նկարն ու կարկամել…

Աիդան հենց սկզբից էր իմացել Գևորգի ու Ելենի մասին, բայց Մարոյին բան չէր ասել: Հաշվարկել էր Ելենից ստացվող իր ու Վարսիկի եկամուտը, գցել-բռնել-եզրակացրել. «Թող ինձնից դուրս չգա, մեկ ա՝ գողի ու բոզի ճամփեն քառասուն օր ա»:

Երազ տեսած օրը Ելենը մտել էր Վարսիկի սենյակ՝ ձեռքին Արաքսյա Սուրենովնայի տանը գրած թղթի կտորը: Վարսիկը յոթ տակ փաթաթանները բացել, հանել էր սևացած, քրքրված կազմով գիրքը: Ամեն անգամվա պես, միայն իրեն հայտնի հունարով, կարդացել էր ջերբոայի մասին գրվածը. «Եթե տղամարդը երազում ջերբոա տեսնի, հարստության նշան է, ջերբոան ցույց է տալիս բարիքի չափը, որը գալու է, ու տեսանողը վայելելու է այն երջանիկ և հանգիստ՝ Ամենակարող Աստծո հրամանով»:

Գիրքը փակել էր, աչքերը հառել կիսամութ սենյակի առաստաղին, ձայնին խորհրդավորություն հաղորդել ու մեկնաբանել.

-Էդ երազը դու չես տեսել, փորիդ միջի տղեն ա տեսել: Երազն ասում ա, որ տղեդ շատ հարուստ մարդ կդառնա: Ջերբոան նրա համար ա հայտնվել:

Ելենը շռայլ վարձատրել էր Վարսիկին ու խաղաղված հեռացել:

Երեկոյան Վարսիկն Աիդային խոստովանել էր, որ երազահանում գրվածը Ելենի համար լրիվ չի կարդացել, մեղքը եկել է:

Աիդան, որ անգիր էր արել երազի մեկնաբանության թաքցրած հատվածը, բառ առ բառ հաղորդել էր թաղի հետաքրքրասերներին, ու բոլորը լսածից սահմռկել էին: «Ջերբոայի երազը,- գրված էր եղել Վարսիկի երազահանում,- տեսանողի համար նախազգուշական երազներից է: Երազում ջերբոան կարող է վերաբերել մի կնոջ, որը մարդկանց միջև շատ վեճեր և բախումներ է առաջացնում, և, հետևաբար, նա պետք է դադարեցնի այդ տգեղ արարքը, խուսափի ավելի մեծ մեղքեր գործելուց: Երբեմն երազի մեջ ջերբոան խորհրդանշում է ատելություն և չարություն, որոնք առկա են տեսանողների սրտերում: Դա կարող է նշանակել, որ տեսանողը բռնել է անհնազանդության, մեղքերի ճանապարհը: Անհրաժեշտ է, որքան հնարավոր է շուտ, հետ կանգնել այդ ճանապարհից, որպեսզի ժամանակը չանցնի և չանցնի։ Նա պատասխանատվություն է կրում իր ամոթալի արարքների համար: Աստված ամեն ինչ տեսնում է»:

-Բա հիմի ի՞նչ կլինի էդ բոզի հետ, կարող ա՞ վիժի,- շտապօգնությունով Ելենին տանելուց հետո հարցրել էր Աիդան Վարսիկին: 

-Չէ՛, էրեխուն բան չի լինի, բայց ինքը… Ինչ Աստված կուզի, էն էլ կլինի:

Էս բանդագուշանքի մանրամասները, որ ամենայն խորհրդավորությամբ ներկայացրեց Աիդան, չհասան Մարոյի գիտակցությանը: Նրա միտքը մի բանի վրա էր կենտրոնացած. Ելենի ու Գևորգի երեխան ողջ է, բոլորից մերժված-նետված է ծննդատան կեղտոտ լաթերի մեջ, անպաշտպան ճչում, մորն է փնտրում: Անառա՛կ մորը: Ինքը կարո՞ղ է խուլ լինել, ականջները փակել էդ ճիչի առաջ, պատժել նրան՝ իր տունը քանդած մոր ու իրեն ստորացրած հոր վրեժը լուծելով:    

-Մարո, ասածներս լսում ե՞ս, թե՞ ինձուինձ եմ խոսում, ա՛յ կնիկ,- Մարոյի բացակա ներկայությունից վրդովվեց Աիդան:- Տնաշե՛ն, ոնց որ էս աշխարհից չլինես: Նույնիսկ էն ինտելիգենտ Արաքսյա Սուրենովնան չէր դիմանում. քո պատճառով Ելենին քանի՜ անգամ ա չորել: «Ինչ բարձր գիտակցության տեր կին է Մարոն,- ասում էր,- մի օր ձայն չհանեց, էժան տեսարաններ չսարքեց, Ելենի հետ հաշիվներ չպարզեց, ինչպես դավաճանված ուրիշ կանայք: Լռությամբ ու արժանապատվությամբ արհամարհեց էդ ստոր արարածի ու իր տխմար ամուսնու անբարոյականությունը»:

-Աիդա, ես բարձր գիտակցության տեր կին չեմ, է՛շ եմ, է՛շ,- ճչաց Մարոն:

-Էստեղ հետդ համաձայն եմ: Բարձր գիտակցությունս ո՞րն ա: Տունդ քանդվում ա, դու՝ սո՜ւս, գրադարանումդ գիրք ես դասավորում: Հիմի ինձ լսի, տանդ բարձերը մի լավ թափ կտաս: Ինչ թուղթուգիր ասես լցրել ա դրանց մեջ էդ սատկածը: Վարսիկն ասում էր՝ քո վրա էլ, Գևորգի վրա էլ, երեխուդ վրա էլ լիքը թուղթուգիր կա: Մինչև դրանք չքանդվեն, օր ու արև չեք տեսնի: Ասում էր՝ Մարոն թող գա մոտս, քանդեմ, ինձնից լավ իմ արածը ոչ մեկը չի քանդի: Կուզե՞ս՝ ասեմ քեզ առանց հերթի ընդունի:

-Որտե՞ղ է ծննդաբերել,- Աիդային ընդհատեց Մարոն:

-Եսի՞մ: Շտապօգնությունով ո՞ւր պիտի տարած լինեն: Երևի Արեշի ծննդատուն:

-Երեխան հաստա՞տ ողջ է:

-Հա՛, էդպես են ասում: Բայց դե, անտեր մնացած էրեխեն երկար կապրի՞: Աստծու ձեռքին ա ամեն բան. կարող ա մեկնումեկը որդեգրի: Էնքա՜ն չբեր կնանիք կան:

-Ու էնքա՜ն հրեշավոր արարածներ… Առողջ նորածիններին տանում, մասնատում, օրգաններն իրենց հիվանդ հարազատներին են պատվաստում,- ոչ թե Աիդայի, այլ ինքն իր համար խոսեց Մարոն:

-Քամին մեռավ ցրտից: Ելենի բճի դարդը քեզ են տվել:

-Ների՛ր, ես գնալու տեղ ունեմ: Գարոն բակում խաղում է, մեկ-մեկ աչք գցիր, մինչև կվերադառնամ:

-Ես՝ քո համար, դո՞ւ՝ ում համար,- փնչացրեց Աիդան՝ վիրավորված, որ Մարոն ոչ միայն չէր հետաքրքրվել իր պատմածներով, այլև իրեն տանից դուրս էր հանում՝ թե գնալու տեղ ունի:   

(Շարունակելի)