Նա ով մանկության օրերին գեթ մի անգամ հասցրել է որսալ մողեսի պոչը, անընդհատ կհիշի իր ապշանքն ու վախը, երբ գալարվող ու գերեվարված մողեսը թողնում է պոչն ու ոլոր-մոլոր սուրալով գույնզգույն ծաղիկների, արևահար սիզախոտերի ու համարյա աննշմար մժղուկների արանքով, անհետում է, ասենք, մամռապատ քարի կամ ինչ-որ հանդարտավետ որմնախորշի ծակուռում՝ մատներիդ տակ թողնելով իր դեռևս տրոփուն պոչը, մինչև որ ձեռքիդ տակ հայտնաբերում ես հանկարծ արդեն անկենդան պոչը, ինչպես մարած հուշ կամ կրակ։
Երբեմն պատահում է, որ մտահորիզոնում միաձուլվում են գիսաստղի պոչը, որ չես հիշում, թե երբ առաջին անգամ տեսար, որ ասես հետքն է ամենքին անհայտ, բայց և հար անրջվող մի երազի կամ անհայտ բանաստեղծության, ու մողեսի պոչը, որ պաղած մեռելի պես ահա հեռու է ինքն իրենից ու իր կյանքից և մատներիդ տակ բուն դրած բերկրաթրթիռը մեկեն վերածում է լպրծուն ահուսարսափի՝ կյանքը որպես մահվան փոխաբերություն, և՝ հակառակը․․․Կենդանին ու մեռյալը, լացն ու ծիծաղը, իմանալին ու անիմանալին․․․
-Բայց դու քեզ ծուղակն ես գցում,- ասում է աներևույթ մի ձայն,- է՜հ, ինչպե՞ս պիտի շարունակես։
-Չգիտեմ․․․
Հիմա, երբ նստած եմ կեսգիշերին շենքերից մեկի չորրորդ հարկի բնակարանի իմ սենյակում և տանջալիորեն փորձում եմ բռնել պոչն այն պատմության, որ հունցվում է մեջս և ինձ հանգիստ չի տալիս, ինչպես այս քաղաքը, որ գնալով ավելի ու ավելի է նմանվում ջղակծկվող մատներիս տակ շարունակ ահագնացող այն պաղած պոչին, որին լքել է արևլուսի տակ երփներփող խաղացկուն ու բերկրալի մողեսը, որ երազիս պես կիսատված փորձում է գտնել իր ակունքն ու չի զորում, չգիտես ինչու հիշում եմ Մկրտիչ պապիս, ում չեմ տեսել, բայց մարմնիս անհաստատ ու փխրուն խեփորում կրում եմ որպես ջրասույզ խորքերումս հանգչած մի մարգարիտ, ում ջանում եմ տեսնել տատիս աչքերով ու հորեղբորս ձայնով և հորս լռությամբ ․․․
Եվ ահա միտքս, պոչատ մողեսի ոստոստումներով խուսավարում է մամռոտ հուշերիս արանքով․ և ես, ինչպես մողեսն իր երրորդ կոպի տակից, տեսնում է իր հեռվում մնացած և հետզհետե անհետող պոչը։
Աղոտ նշմարում եմ հեռվում կեռաչք մորեխապարսից տեղահան անեցիների հիմնած, Ոսկեգետակի մոտ ծվարած Առափկերտը, որ թրքաց լեզվի յաթաղանով հատվելով ու ձևվվելով դարձել էր Արաբկեր կամ Արաբկիր՝ իր գետակի խորքում առկայծող արևոսկով, Կավին Դարից բերած կապույտ կտուրներով, իր անծիր խաղողի այգիներով, տանձուտներով, նռնենիներով, ծիրանենիներով, թզենիներով ու հաստաբուն թթենիներով, որոնց պտուղն, ըստ բնիկների վկայության, այնքան քաղցր է եղել, որ երբ թռչունները կտցել են, կտուցները կպել են իրար, ու նրանք առժամանակ չեն կարողացել ծլվլալ, կավահողի մեջ փորած, իրենց պռունկներին դրված դաշխուրաններով գալարուն առուները, և անեցի ջուլհակների, մաքոքների ու ճախարակների կշռույթով, բոբիկ ոտքերի տակ տրորվող խաղողները, տանիքների ու մեծղի քարերի վրա փռված, արևի հետ պահմտոցի խաղացող պաստեղները․․․
Մի պահ աչքիս առաջ միգասքող անհետում է գիսաստղի պոչը․․․
Եվ հետո աչքիս առաջ է գալիս, դեռ մանկահասակ օրերիս, յոթնահոն ծիածանի խորքում կիսատված աքլորականչը՝ աքաղաղի բացուխուփ եղող կտուցով արնածոր գլուխն ու գորշավուն հողի վրա թպրտացող մարմինն ու արևաշողերի տակ փայլկտող չալպտուրիկ պոչը՝ այլևս միմյանց անհաղորդ ու իրարից հեռու ընկած, դեռևս կենդանության նշույլներն իրենց մեջ պահած, բայց և հոգեվարող, գլուխն ու պոչը․․․
Հետո երկար նայում եմ պապիս Պոլսում մահառաջ արված դարչնավուն ու խունացած լուսանկարին՝ արդեն նոսրացող մազերի տակից լայն ու մեծ ճակատը, անհողդողդ պրկումով պինդ սեղմած շուրթերը, հոգնաբեկ, բայց և աննկուն աչքերը, գորշասպիտակ հնամաշ, բայց կոկիկ ու մաքուր կոստյումի տակից թիկնեղ ու պինդ կազմվածքը․․․ և այն ամենը, ինչ լուսանկարից դուրս է մնացել․․․
Հետո թմբիրի մեջ ալբոմի էջերը դանդաղ դարձնելով հասնում եմ պապիս ընտանեկան վերջին լուսանկարին՝ ձախ կողմից, միևնույն հագուստով, Մկրտիչ պապս, կողքին՝ փետրազարդ գլխարկով ու աննշմար ու նուրբ ծաղիկներով զարդարված չթե զգեստով, դեռևս չայրիացած ու դեռ շողշողուն աչքերով Երանուհի տատս, և նրանց արանքում ծվարած՝ Գրիգոր հայրս, Սիմոն ու Հարություն հորեղբայրներս, և Թագուհի հորաքույրս․ հետո դարձյալ ետ եմ շրջում էջն ու երկար նայում եմ պապիս լուսանկարին, ինչպես անհայտ մի քարտեզի, որով ջանում եմ, առանց կողմնացույցի, գտնել մի այլ մայրցամաք, որ ինձ տուն պիտի բերի․․․
-Դե հիմա ինչպե՞ս պիտի գտնես դեպ նոր անսահմանություններ ու ներսուդուրս տանող քո բազմապատկվող լուսամուտ-պատուհանները,- ասում է նույն խավարամած ու հեռալուր ձայնը, — ջանալով ինձ հետ միասին պատռել տեսանելիի սահմաններն ու որսալ, օդի պես թրթռուն ու անհպելի անսահմանությունը՝ որքան իրական, նույնքան էլ վերացական, և ամենայն անսահմանը, պատելով օդեղեն շրջանակով, դարձնել սահմանավոր, և հետո հակառակը՝ զսպանակված կծկվելով պայթել ի դուրս, տապից շիկացած վերասլաց մորեխների սղոցատոտիկների պես տրոհելով օդում տարուբերվող անսահմանությունները և նորիցնոր ջանալով դրանք կերպավորել և, ուրեմն, սահմանավորել․ բայց ինչպես ասում էր բնահողից վտարյալ մեծագույն նկարիչներից մեկը․ «Երբ որևէ բան հասկանում ես, ապա այն դառնում է սահմանափակ» և հետո արդեն եռեփվելով ջանում ես քննել անհայտը, որպեսզի ճանաչես այն ու նախկին սահմանավորները ոչնչացնելով, ի վերջո, ստեղծածդ անսահման բաները դարձնելով չափաբերված, և դրանից թոքախտավորի պես հյուծվելով։ Եվ հետո, ասում է, արնահոսումը կդադարի միայն այն ժամանակ, երբ մարդ այնքան վերացականություն ունենա, որ ըմբռնի այն, ինչ տեսնում է իր առջև հայտնվող այդ բազում լուսամուտ- պատուհաններից, որոնցից մեկից, անհայտի պոչը կամ տուտը բռնելով, ես հիմա տեսնում եմ կրկին Մկրտիչ պապիս, մինչև անգիր բանահյուսությունից ու անեցիներից սերված Մազե Կամրջով Ամերիկա մեկնելը․․․
Ոչ թե Առափկերտի, այլ արդեն իսկ Արաբկիրի Ոսկեգետակի ափին, մտորմունքի մեջ ուսերը ներքաշած, անեցի դարբիններից մեկի երգն ականջում, որն ընդհատվում էր հիմա խժադուժ, անհասկանալի ձայնարկություններով և բորենու ծիծաղ հիշեցնող քրքջոցներով, և խայծը որսած կամրախայտի կարթից ազատվելու ջանքերին անտարբեր, նա ահաբեկված նայում էր նետողած ազգի հետնորդների, ջրերի խորքի արևաշող ավազը խամրեցնող, ալիքների վրա տարածվող չարագույժ ստվերին, որ պատանքի պես շուլալվելով գետի վրա ու շամանդաղի հետ բարձրանալով ահա փռվում էր տանիքներին հանգչած պաստեղների ու արևահամ թոնրահացերի վրա, մաքոքների ու ճախարակների արդեն հետզետե նվազող և ուշաթափվող ձայների վրա, կանանց ու երեխաների տների խորքերում սսկված ձայների ու ծիծաղի արդեն անհետել սկսող ծվենների վրա՝ որպես երկնքից կեռ թրի պես կախված հար չլրվող մահիկ։
Եվ հետո արդեն, տեսնում եմ նրան, դեռևս ամուրի, Ամերիկայում՝ նրա շվարած քայլքը եկնաքերների մերձավորությամբ փռված, աղմկոտ բազմաբղետ փողոցներում, նրա՝ մոլորված թռչնի պես շվարած հայացքը, նրա օրնիբուն աշխատող, դեռևս ուժով ու կորովով լի ձեռքերը՝ խաղողի այգիներում, գործարաններում, ֆաբրիկաներում, շինարարության վրա, փոստերում, էլեկտրասյուների վրա՝ ամենուր, ուր հնարավոր էր աշխատել, նրա տրտում աչքերը՝ վերասլաց, կտրող, փախչող, բեկվող մակերեսների վրա, նրա մեջ հնչող մաքոքների, ճախարակների, անտունիների ձայներին միախառնված, փողոցի անկյուններից մեկում հնչող կույր սևամորթի բլյուզի ձայնը, մթամած փողոցներում կորչող նրա հոգնաբեկ քայլերը, որ անհայտ խազերի նման օտար ու անվերծանելի խլանում են Նյու-Յորքի և այլ քաղաքների փողոցներում։
Ամենուր նույն պոչն ու արևլուսի տակ անհետող մողեսը․․․
Այնուհետև ջանում եմ պապիս ապրած քառասուներեք թե քառասունչորս տարիների անսահմանությունները տրոհելով տեսնել նրան, ասենք, այն օրերին հանրահայտ չորրորդ կամավորական գնդում, ուր անդամագրվել էր տարբեր ծագերից եկած երեք հարյուր հայ կամավորական, մասնակցելով Վանի, Սարիղամիշի, ինչպես նաև այլ ճակատներում բազում կռիվների, ինչպես նաև 1916 թվականի մայիսի 12-ից մինչև մայիսի 18-ը տևած, ավելի քան հանրահայտ Ռևանդուզի ճակատամարտին, որտեղ, ինչպես տարեգիրն է ասում․«արիաբար կռվել է հայ-ռուսական համատեղ զորամիավորումների կազմում՝ իրենց մի քանի անգամ գերազանցող թուրքական 12-հազարանոց կանոնավոր բանակի ու քրդական խուժանի դեմ»։
-Է՜հ, էսպես ո՞ւր պիտի հասնես, դարձյալ հարցապնդում է նույն աներևույթ ձայնը, — ճնճուղի պես անդադար ոստոստալով ու թփեթուփ ու ճղեճուղ թռչելով, այս հատվածական գրերն ապարդյուն ջանալով մի հունի բերել, տարակերպ լուսամուտ-պատուհաններով ու հայելիներով զննելով մեջդ եռեփվող իրադարձությունները, ձայները, գույները, համերը, բույրերը, երազները համակցելով և ավաղելու արժանի չզորելով, փորձելով այսօր ահա գրել քո, և ըստ էության մեր բոլորի, կիսատված կենսագրությունը, և չես հաջողում․․․
-Է՜հ, ուրեմն ինչո՞ւ ես գրում։
-Դե գոնե վկայելու համար գրելու, և ուրեմն նաև չգրելու, անհնարինությունը, որ նույնքան տաժանելի է, որքան եղած-չեղածի աներևույթ կապը, և այնքան անըմբռնելի, որքան Անանիա Շիրակացու վկայաբերած «վերին ու ներքին գոյացությունների անտեսանելի հյուսկենը»։
Մի պահ, չգիտես ինչու, պատկերացնում եմ պապիս վայրիվերո ու անվերջանալի դեգերումներին հետևող ապշահար Ոդիսևսին, ու խելագարի պես արտասվաթոր քրքրջում եմ։
Ինչպես գրել է, այս հեռավոր ու անիրական թվացող տարագրությունների միակ տարեգիրը, որ նրա անվանակից ու վաղամեռիկ թոռը եղավ ու իմ հորեղբորորդին, ով նրանից ընդամենը վեց տարի ավելի ապրեց․« Ռևանդուզում տարած հաղթանակից հետո կամավորական 4-րդ գնդի մարտիկներ Մկրտիչ Ֆերեշեթյանն ու զինակից ընկերները շատ ուրիշ մարտերի են մասնակցում, նաև 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերին, և այլ կամավորների հետ, ենթադրաբար 1918 թվականի ամռանը, գալիս են Երևան ու մասնակցում նաև Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակմանը և Հայաստանի խորհրդի կազմավորմանը հաջորդած զորահանդեսին»:
Եվ ահա, ուրեմն, այդ զորահանդեսի դրվագներից մեկն եմ հիմա փորձում պատկերացնել կամ վերստեղծել՝ տատիս պատմածի, հորեղբորս ձայնի և հորս լուռ կարոտի միջով․․․
1918 թվական՝ ամառվա տապի մեջ թաղված Երևանը, որ ըստ ոմանց վկայության Հռոմից էլ հին է, և ում բախտ էր վիճակվել նույնսկ, ըստ հայ մատենագիրների ավանդազրույցի, արժանանալ ոչ միայն Նոյ նահապետի հայացքին, այլ նաև խոսքին՝ «Երևաց, երևաց». որ իր սրտում կրում է «Էրեբունի» թանգարանը բայց որ հիմա արդեն, գուցե թե, հարյուր տարեկան շենք իսկ չունի, և որն այնքան կայծակնային արագությամբ է խեղվում այսօր․ որ ամեն օր ավելի ու ավելի դժվարանում է նրա պոչը բռնելն ու ինչ-որ բան հասկանալը․․․
-Բայց դու, կարծես թե, շեղվում ես, — ասում է մեջս խլրտացող ձայնը։
Ուրեմն, 1918 թվական, ամառվա տապի մեջ թաղված Ամրոցային, հետո Աստաֆյան, այժմ Աբովյան, փողոցը, տատիս հիշողության մեջ՝ բարձրուղեշ բարդիներով, փոքրիկ երկհարկանի շենքերով, որոնց երկու մայթեզրերով արծաթափայլ առուներ էին խոխոջում, իսկ պատի տակ խրոխտ կանգնած էին զորքերը, այդ թվում և Մկրտիչ պապս ու իր կամավորական ընկերները։ Խանդավառության ալիքը դեռ չէր հասցրել ծավալվել, երբ անսպասելի զորքերի շարքերին մոտեցավ մի կառք, որի վրա հանդիսավոր բազմած էր ակներևաբար մահմեդական հագուկապով ու ֆեսով մի թուրք, որ քամահրական ու թունոտ հայացքով զննում է նրանց։ Զինվորներն ապշահար իրար են նայում, չհասկանալով եղելությունը։
Ինչպես պարզվում է մի քանի արժնահավատ աղբյուրներից, և ինչպես վկայում է նաև այս տխուր անցքերի տարեգրությունը, Երևանն այդ տարիերին երկու քաղաքագլուխ է ունեցել։ Երևանի հայկական ու մահմեդական թաղերն ունեցել են առանձին քաղաքագլուխ, որոնցից մեկն ահա, ասես ճակատագրի հեգնանքով, իջնում կառքից, մոտենում է կամավորականների շարքում պապիս կողքին կանգած ընկերոջը, ում անունը մենք չգիտենք, և պահանջում է գլուխ խոնարհել։ և հայացքի ու խոսքի չարժանանալով, հանկարծ թքում է նրա երեսին, ինչին հետևում է հուժկու մի բռնցքահարված և թուրք պաշտոնյան հօդս ցնդելով կիաուշաթափ հայտնվում է առուներից մեկի ջրերում։ Ուղեկցորդներն արագ մոտ են վազում, որ բռնեն հարվածողին, սակայն հայ զինվորի ընկերները մեկ մարդու պես սվինավոր հրացաններն առաջ պարզած՝ չեն թողնում մոտենալ իրենց ընկերոջը։
Զինվորական ղեկավարության մեծ ջանքերի գնով միջադեպը ժամանակավորապես հարթվում է: Զորահանդեսից հետո զինվորները գնում են զորանոց: Սակայն տագնապը սրանով չի ավարտվում: Երեկոյան դարձյալ այս թուրքերի պատվիրակությունը գալիս է զորանոց` սպայակազմից պահանջելու, որ իրենց հանձնեն «կարգազանցին»` իբր թե դատելու համար: Զինվորի ընկերները, նաև Մկրտիչը, վճռականորեն ոտքի են կանգնում, մերժում պահանջն ու հայտարարում, որ բոլորը մեկ մարդու պես զենքը ձեռքին կմեռնեն, բայց չեն գնա այդ քայլին` հստակ իմանալով, թե ինչ ճակատագրի կարժանանա իրենց ընկերը՝ ենթարկվելով Լինչի դատաստանի, կամ այդքան մարտերից հետո շան լակոտի պես պատի տակ խեղճուկրակ շանսատակ լինելու:
Եվ չնայած, որ թուրքերը ոչ մի կերպ չեն հասնում իրենց նպատակին, սակայն այս միջադեպն այնքան է դառնացնում պապիս, մեզ անհայտ ու այդպես էլ անանուն մնացած, ընկերոջը, որ նա հուսահատ, ընկերներից փոքր ինչ դրամ հայթայթելով, ընդմիշտ լքում է Հայաստանը, որպես անփառունակ ու խեղճ մի վտարանդի։
Չտեսնված, բայց և իրական մի պատմություն հայոց անկախության զորահանդեսին։
Ի դեպ, տարեգրությանը հետևելով, ասենք նաև, որ Հայաստանի Խորհրդի առաջին նիստի բացմանը պատվավոր հյուրերի թվում ավստրո-հունգարական, ռուսական, պարսկական, թուրքական, գերմանական և այլ պաշտոնական պատվիրակությունների կողքին մասնակցում էր նաև տեղի մահմեդականների պատվիրակությունը։
Եվ այդ ամենը Հայոց անկախության օրերին։
Իր ամենամոտ ընկերոջ անհետացումից հետո Մկրտիչ պապս շարունակում է գաղթեգաղթ իր ճանապարհը։
Կամավորական ջոկատների ցրումից հետո, երբ արդեն կանոնավոր բանակ է ստեղծվում, որի մեջ տեղ են գտնում միայն զորակոչային տարիքի երիտասարդները, ենթադրաբար 1918-ի վերջին կամ 1919-ի սկզբին մեկնում է Հարավային Ռուսաստան, ըստ երևույթին հայրենակիցների կամ զինակից ընկերների մոտ: Այնտեղ նա` արդեն բավական հասուն տարիքի մարդ, ծանոթանում է եղեռնից փրկված և իր հարազատներին ու բարեկեցիկ հայրական օջախը կորցրած շավշետցի (Արդվինի շրջանի գյուղերից) մի տարագիր հայ աղջկա` Երանուհու հետ, ընտանիք կազմում, և նորից անցնում է աշխատանքի: Սակայն այդ օրերը մշուշոտ երազի պես կարճ են տևում։
Ողջ աշխարհն իր պոչը բռնած Լեկեոնի նման տակնուվրա էր լինում՝ ցարական իշխանությունը տապալված էր, սակայն ժողովրդավարական երկիր կառուցելու նպատակով ձևավորված ժամանակավոր կառավարությունն էլ էր տապալվել։ Սկսվել էր բոլշևիկների սանձազերծած և օրեցօր ավելի ու ավելի հրահրվող ու ծավալվող քաղաքացիական պատերազմը: Կարմիրները, սպիտակները, և դրանց արանքում արնաքամվող սովալլուկ ժողովուրդն ու դիակներով պատված Ռուսաստանի անծիր տարածությունները, ու խեղված մարմինների, նրանց քրջերի ու ռազմական պայուսակների մեջ վխտացող, տափաստանի գայլերի պես քաղցից դուրս պրծած լեզուներով ու աչքերով կանայք ու երեխաները․․․
Եվ այդ տարիներին, ինչպես տարեգիրն է ասում․»Մոսկվան և Կենտրոնական Ռուսաստանը բոլշևիկների ձեռքում էին: 1919 թվականին Նովոչերկասկում ձևավորվում է «Հարավային Ռուսաստանի կամավորական բանակը»` գեներալ Անտոն Դենիկինի գլխավորությամբ, որը Կուբանից սկսում է մարտնչել բոլշևիկների դեմ` երկրում ժողովրդավարական իշխանությունը վերականգնելու նպատակով: Այդ զինված ուժերում կային նաև ռուսական Կովկասյան բանակի կազմում թուրքերի դեմ Ռևանդուզի մարտերում կռված զինվորներ։
Մկրտիչը, լավ իմանալով անգլերեն, որպես զինվորական թարգմանիչ 1919 թվականի կեսերին գեներալ Դենիկինի զորքերին աջակցող անգլիական զրահագնացքով իր դեռատի կնոջ հետ Կրասնոդարից հասնում է Կուրսկ: Սակայն արևմտյան ճակատում Լեհաստանի հետ բոլշևիկների հաստատած հրադադարը հնարավորություն է տալիս նրանց հավելյալ ուժեր ուղղելու դենիկինյան բանակի դեմ, և Մոսկվայի մատույցներում վերջիններս պարտություն են կրում ու 1920-թվականին նահանջում ետ` դեպի Նովոռոսիյսկ: Այդ թոհուբոհի միջից, երբ մի օր սպիտակ գվարդիականներն էին քաղաքում իշխում, մի օր էլ բոլշևիկները, Մկրտիչը կնոջ հետ մեծ դժվարությամբ անգլիական նավով հեռանում է Նովոռոսիյսկից: Պոլսի մատույցներում հիշելով, որ այնտեղ բարեկամներ ունի, չի շարունակում ճանապարհը և կնոջ հետ ափ են իջնում Կոստանդնուպոլսում»:
Պոլիսը, որի մասին հուշերը երբեմնակի ծաղկում ու անհետում էին հորս, հին լուսանկարների պես ծածուկ առկայծող ու խամրափայլ հուշերում, որոնք նա այդպես էլ չհասցրեց գրի առնել, և որի մասին, հենց այն օրերին, երբ պապս իր դեռատի կնոջ հետ ոտք դրեց այնտեղ, մեր ամենահայտնի-անհայտ գրողներից մեկը գրում էր․
«Ցեղերի անբնական, գրեթե հրէշային խառնուրդ։ Յոնիական դիմագծեր՝ արաբական կիսամաշ հայելու մեջ ընկղմած։ Նշանման պարսկական աչքերի տակ՝ վայր ընկնող, կռացած հեթիթական քթեր»։
Եվ մեկ էլ ահա․
«Անգղի և վայրենացած կատվի ինչ-որ խառնուրդ՝ պեղերով»։
Նորիցնոր ահա, պոչատ աղվեսի պես ջանալով, կցմցել իմ հատած պոչը, և դարձյալ ապարդյուն ջանալով լրման բերել անվերջակետ նախադասության պես անհանգրվան ու քամու պես դադրող, բայց և անավարտ այս պատումը, ես փորձում եմ տեսնել, փոքր ինչ անց, ժամանակ առ ժամանակ հրի մատնվող հունական թաղամասերից մեկի հարևանությամբ, ծաղկանոցներով պատված հայկական մի փոքրիկ թաղամասի տներից մեկի երկրորդ հարկի կացարաններից մեկում բուն դրած Մկրտիչ պապիս՝ տատիս, արդեն ծնված հորս, և մի քանի տարի անց՝ հորեղբայրներիս ու հորաքրոջս հետ․․․
Ահա առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ եվրոպական երկրների, մասնավորապես՝ Անտանտի անդամների հովանավորության տակ՝ հույներ, հայեր, բուլղարներ, ալբանացիներ և տարատեսակ այլ ազգությունների ներկայացուցիչներ։ Փողոցներով պարպերաբար երթևեկում էին նաև անգլիացիներ, իտալացիներ, հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանից փախած ռուս զինվորականների ընտանիքներ, և փոքրաքանակ թուրքեր, որոնք այն օրերին ապրում էին հիմնականում հեռավոր ծայրամասերում, և որոնք մի քանի տարի անց, մեր պատմիչների նկարագրած այնքան ահազդու մորեխապարսերի պես պիտի ամբողջությամբ պատեին քաղաքը, հետզհետե վանելով բոլորին։
Պոլսում պապս սկզբում աշխատանքի է ընդունվում որպես հացթուխ, մտքով հոտոտելով Առափկերտի թոնրահացերը, որոնցով նա ճաշակում էր այնտեղի բոլոր կերակրատեսակները, որոնք նա ինքն էլ էր հիանալի պատրաստում, ինչը որ նրան հնարավորություն տվեց մի կարճ ընթացք աշխատել ճաշարաններից մեկում որպես գլխավոր խոհարար։
-Ինչո՞ւ կարճ ընթացք,- հարցնում է նույն աներևույթ ձայնը։
-Որովհետև վիրավորված ճաշարանատիրոջ փոքր ինչ ամբարտավան խոսքից ու պահվածքից, գոգնոցը նրա վզովն արեց ու հեռացավ։
Այնուհետև օրեր հետո աշխատանքի անցավ շինարարության վրա՝ որպես որմնադիր վարպետ, ուր ամեն Աստծու օր իրար գլխի խմբված թաղամասերով, շինարարության երերուն վերասլաց տախտակների վրայով վախվորած վեց տարեկան հայրս նրան ընդմիջմանը հաց էր տանում, մինչև որ 1932 թվականին՝ երկար տարիներ բարձի տեղ քար և վերմակի տեղ երկինք ունենալով, և այնուհետև աշնանային ծակծկված ու խամրափայլ տերևի պես դեսուդեն քշվելով, ծանր հիվանդացավ ու մահացավ։
Իսկ տատս աչքի առաջ ունենալով Շավշեթում, (որ հիմա աչքիս առաջ հառնում է միայն գովազդային հոլովակի իր գլխատված լեռնաշղթաներով, սաղարթախիտ անտառներով, լեռնագոգերին տարածվող աղբյուրներով ու անհաս գեղեցկությամբ ու տխրությամբ), իրենց մեծ ու աննման կալվածքի առաջ սրախողխող եղած հորն ու եղբորը մտաբերելով, ու մտքում ունենալով իր զավակների թուրքական բանակ զորակոչվելու հեռանկարը, պապիցս մնացած ամուսնական մատանին վաճառելով, շատ ու շատ այլ ներգաղթյալների հետ 1936 թվականին նավով՝ Օդեսայով հասավ Հայաստան, և ինչպես գրել է այս մշուշապատ իրադարձությունների մեր միակ տարեգիրը․ «․․․հասնում է հայրենիք՝ իր ամուսնու հայրենադարձ հայրենակիցների հիմնած Նոր Արաբկիր: Սրանով կարծես մասամբ իրագործում է ամուսնու երազանքը` զավակներին բերում է նրա ծննդավայրի անունը կրող վերընձյուղված օջախը…» ։
Վերընձյուղված օջախը՝ որ նույնքան կապ ուներ Արաբկիր վերանվանված Առափկերտի հետ, որքան ջղակծկվող մատներիս մեջ պաղած պոչը արևլուսի տակ մամռոտ քարի ծակուռում անհետող մողեսի հետ․․․