Կորոնավիրուսի նախորդները. մարդկության պատմության տասը կործանարար համավարակները

  

Նախքան նորահայտ կորոնավիրուսը՝ բազմաթիվ ճակատագրական համաճարակներ են միջամտել մարդկության պատմության ընթացքին` սպանելով երկրագնդի բնակչության զգալի մասին: Իր նախորդների հետ համեմատած` COVID-19-ը կարող է թվալ բավականին ձեռնասուն և ոչ այնքան մահաբեր: Ինչևէ, կորոնավիրուսը, եթե շարունակի տարածվել նույն արագությամբ, շուտով կարող է դասակարգվել որպես համավարակ:

Կորոնավիրուսի նորագույն հարուցիչը, որը հայտնաբերվել է Չինաստանում, իսկ ներկայումս տարածվել է շուրջ 80 երկրում, դեռևս չի ցուցաբերում իր սփռման արագությունը նվազեցնելու միտում: Համաճարակը մինչ օրս սպանել է ավելի քան 4000 մարդ, իսկ վարակակիրների թիվն ամբողջ աշխարհում գերազանցում է 114000-ը:

Առողջության Համաշխարհային Կազմակերպությունը (ԱՀԿ) հիվանդությունն անվանել է COVID-19` հիմնվելով այն փաստի վրա, որ դրա հարուցիչը անցյալ տարվա վերջերին չինական Ուհան քաղաքում հայտնաբերված կորոնավիրուսն է:

Անսպասելիորեն բռնկված համաճարակը հիշեցնում է այն մասին, որ մարդկությունը վերապրել է բազմաթիվ նման համավարակներ, որոնք դարձել են վիթխարի թվով զոհերի ու տառապանքների պատճառ: Առավել մահաբերները սպանել են միլիոնավոր մարդկանց:

Տխրահռչակ «Սև մահը»

Անվիճելիորեն, ժանտախտն ամենից շատ մարդկանց կյանքեր խլողն է եղել. զոհերի թիվը հաշվվում է տասնյակ միլիոններով: Պատմության ընթացքում ժանտախտի համաճարակներ բռնկվել են տարբեր դարաշրջաններում:           

14-րդ դարում Եվրոպայի բնակչության գրեթե մեկ երրորդը բնաջնջվել է այտուցային ժանտախտի հետևանքով: Հիվանդությունը հայտնի էր դարձել նաև «Սև մահ» անունով, որովհետև այն մաշկի վրա առաջացնում էր սև գույն ունեցող այտուցներ:

«Սև մահը», որն ավերում էր Եվրոպան 1347-1351 թթ., ըստ տարբեր գնահատականների, սպանել է 75-100 միլիոն մարդ: Համաճարակը սկսվել էր Հարավարևմտյան Ասիայում և Եվրոպա էր հասել 1340 թ. վերջերին:

Երեք դար հետո՝ 1647-1652 թթ., այտուցային ժանտախտը տարածվել է  Իսպանիայում: Ժանտախտի մեծ համաճարակի հետևանքով Սևիլիայում մահացել է շուրջ 76 000 մարդ` անդալուզական քաղաքի այդ ժամանակվա բնակչության մեկ քառորդը:

1665-66 թթ. Լոնդոնում հիմնավորված ժանտախտը ոչնչացրել է քաղաքի բնակչության 20 տոկոսը` մոտ 69 000 մարդ:

Ժանտախտի հարուցիչը Yersinia pestis բակտերիան է, որը տարածվում է առնետների ու մկների միջոցով: Այն յուրաքանչյուր տարի շարունակում է սպանել 100-200 մարդ:

Ժանտախտի ախտանշանները տարբեր են` անութներում առաջացած  բշտիկներից մինչ խնձորի մեծության ելուններ շեքում: Ժանտախտի զոհերը կարող են տառապել նաև թոքային վարակով, տենդով, փսխել արյուն, իսկ մարմնի վրա կարող է ի հայտ գալ սև գույն ունեցող ցան:

Cocoliztli  կամ մեծ ծովային ժանտամահ

Էբոլայի կամ դենգե հարուցիչի առաջ բերած հիվանդությունները, ինչպես բոլոր հեմոռագիկ տենդերը, վարակիչ են, տևական և մեծ մասամբ մահացու: 1545 և 1548 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում հեմոռագիկ տենդը պտտահողմի պես անցել է Մեխիկոյի միջով և սպանել 4-15 միլիոն տեղաբնակների` դառնալով երկրի պատմության ամենից աղետաբեր համաճարակը: Բնութագրվելով հիվանդների բարձր ջերմությամբ և չդադարող արյունահոսությամբ` առեղծվածային վարակը ստացել է «Cocoliztli» ացտեկյան անվանումը, որը թարգմանվում է որպես «Մեծ ժանտամահ»: Կոկոլիցտլին մեզի գույնը դարձնում էր կանաչ կամ սև, աչքերն ու մաշկը` դժգույն դեղին, իսկ լեզուն` չոր և սև: Ականջների հետևում առաջացած բշտերը լինում էին կարծր և ցավոտ: Տենդն ուղեկցվում էր  կրծքավանդակի ու որովայնի սուր ցավերով, դաժան դողէրոցքով ու դիզենտերիայով: Մեքսիակացի նվաճողներին իսպանացիները մեղադրում էին  ջրծաղիկի ու կարմրուկի հետ բնիկների շրջանում նաև այդ ահավոր հիվանդությունը տարածելու համար:

Խոլերայի համաճարակները  

1817-24 թթ. Ասիայում և Եվրոպայում բռնկված խոլերայի համաճարակը սպանել է մոտավորապես 1500000 մարդ: Խոլերայի համաճարակի ամենից մեծ օջախները եղել են Ճապոնիան (1817 թ.) Մոսկվան (1826 թ.) և եվրոպական մայրաքաղաքները` Բեռլինը, Փարիզն ու Լոնդոնը (1831 թ.): Բալկանյան պատերազմի ընթացքում (1912-13 թթ.) Օսմանյան Կայսրությունում բռնկված համաճարակը ևս դարձել է բազմաթիվ մահերի պատճառ:

Հիվանդությունը սկսվում է որպես աղիքային վարակ: Խոլերան փոխանցվում է կոյուղաջրերով աղտոտված ջուր կամ մթերք օգտագործելու ժամանակ: Համաճարակները արագորեն կարող են վերածվել ճգնաժամի` կաթվածահար անելով հակահամաճարակային համակարգը: Վարակն առաջացնում է փորլուծություն, ջրազրկում և կարող է սպանել հաշված ժամերի ընթացքում:

Խոլերան դեռևս պատուհասում է շատ մարդկանց, ըստ ԱՀԿ զեկույցների՝ տարեկան գրանցվում է 1.3-4 միլիոն դեպք:

Ծաղիկ

Ծաղիկը տենդային, վարակիչ ու ծանր հիվանդություն է: Այն հանդիպում է ցանկացած տարիքի և սեռի մարդկանց մետ: Նրա նշանը դեմքն ու ողջ մարմինը պատող հեղուկով լի բշտիկներն են, որոնք սպիանալով, սովորաբար թողնում են տձև հետքեր: Ծաղիկը պատմության ընթացքում եղել է մարդկային մահերի հիմնական պատճառներից մեկը` սպանելով վարակվածների 30 տոկոսին: Կա ծաղկի երկու տեսակ` Variola major 7, Variola minor: Առաջինի դեպքում մահացության ցուցանիշը կազմում է հիվանդացողների  թվի մինչև 90 տոկոսը, երկրորդի դեպքում մահանում է հիվանդների 1-3 տոկոսը: Հիվանդությունը հաճախ հանդիպում է երեխաների շրջանում: Ծաղկի վերջին դեպքն արձանագրվել է 1977 թ. հոկտեմբերին: 1980 թ. ԱՀԿ-ն հայտարարել է հիվանդության հաղթահարման մասին:

Տիֆի համաճարակներ

Պատմության ընթացքում եղել են տիֆի տարբեր համաճարակներ, սակայն առավել նշանակալի բռնկումներից մեկը տեղի է ունեցել, թերևս, 1848-ին, երբ վարակը սպանել է ավելի քան 20000 մարդ, հիմնականում իռլանդացի տարագիրներին, որոնք ներգաղթել են Կանադա՝ Մեծ իռլանդական սովից փրկվելու համար: Կատաղի տենդը, կարմիր ցանը բազուկների, մեջքի և կրծքի վրա, զառանցանքը, փտող մսի գարշահոտ տարածող վերքերը տիֆի ախտանշաններն են: Շատ ավելի ուշ` Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում, հիվանդությունն ամեհի կերպով անցավ արևելյան ճակատի բանակների շարքերով` 150000 մարդ սպանելով միայն Հարավսլավիայում: Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում տիֆից մահացել է մոտ 3 միլիոն մարդ, իսկ 1922-ին վարակվածների թիվը հասել է 25-30 միլիոնի:

Իսպանական գրիպ

Իսպանական գրիպի կամ «իսպանուհու» պատճառը H1N1 հարուցիչի մահաբեր ենթատեսակն էր: «Իսպանուհին» համարվում է նորագույն պատմության խոշորագույն աղետներից մեկը. ընդամենը 18 ամսվա ընթացքում այն սպանել է 50-100 միլիոն մարդ` մոլորակի բնակչության 2,7-5,3 տոկոսը: Շուրջ 500 միլիոն մարդ վարակվել է հիվանդությամբ: Վարակի արագ ու անկասելի տարածման պատճառներից մեկը եղել է ընթացող Առաջին համաշխարհային պատերազմը:

Լայնորեն տարածվել է պատերազմի վերջին ամիսների ընթացքում: Կան տեսակետներ, որ այդ փաստը ևս նպաստել է չորս տարի տևող հակամարտությունն ավարտելուն: Ի տարբերություն հիմնականում երեխաներին ու ծերերին վնասող գրիպի մյուս տեսակների՝ «իսպանուհին» տապալում էր իմունային  համակարգի հետ որևէ խնդիր չունեցող երիտասարդներին: Ախտանիշերն էին դողը, հյուծվածությունը, սրտխառնոցը, փռշտոցը, խզխզոցը և հազը: Ջերմախտի ու փորլուծության ի հայտ գալուն զուգահեռ՝ հիվանդների թոքերը լցվում էին հեղուկով` մաշկին հաղորդելով կապույտ գույն:

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ համաճարակը

Մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը վարակակիրների մոտ առաջացնում է պայմաններ, որոնք  հանգեցնում են ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշի (ՁԻԱՀ): 1981 թվից ի վեր՝ մոտ 37 միլիոն մարդ մահացել է ՁԻԱՀ-ի հետևանքով, այդ թվում` 940 000-ը 2017-ին: ԱՀԿ-ն ասում է, որ Հարավային Աֆրիկան վարակի ամենից խոշոր օջախն է. այդ տարածաշրջանում կա ավելի քան 7 միլիոն վարակակիր: ՁԻԱՀ-ը քայքայում է իմունային համակարգում կարևոր դերակատարություն ունեցող արյան սպիտակ գնդիկները: Վարակն աստիճանաբար թուլացնում է մարդու բնական պաշտպանությունը: Առաջին ախտանշաններն ի հայտ են գալիս վարակվելուց տևական ժամանակ անց: Վարակը փոխանցվում է սեռական ճանապարհով, ներերակային սրսկումների, չախտահանված ներարկիչների միջոցով, արյան ներարկման, հղիության ու կրծքով կերակրելու ժամանակ:

Ծանր սուր շնչառական համախտանիշը

2002-2003 թվականներին ծանր սուր շնչական համախտանիշը (SARS) Ասիայում և Կանադայում առաջացրել էր իսկական քաոս:

Խիստ վարակիչ հարուցիչի առաջացրած հիվանդությունը մի քանի շաբաթվա ընթացքում տարածվեց 37 երկրում: Հիվանդության ախտանշաններն էին տենդը, դողը, մկանային ցավերը: Սովորաբար ախտորոշվում էր նաև թոքաբորբ: Աշխարհում հիվանդությունը խլել է 8422 մարդու կյանք: ԱՀԿ-ն հայտարարել էր մահացության 10,9 տոկոս: 2004 թվականին հիվանդության որևէ դեպք չի արձանագրվել: Ճիշտ է, հիվանդության տարածումը կանխվել է, սակայն դեռևս չի կարելի խոսել դրա հաղթահարման մասին: Փորձագետներն ունեն մտավախություն, որ իր ժամին սպասող վարակի բնական օջախն են որոշ կենդանիների պոպուլյացիաները:

Խոզի գրիպ

1957-1958 թթ. խոզի գրիպը սպանել է մոտ 2 միլիոն մարդ: 2009 թ. հիվանդության համավարակը սպանել է 284 500 մարդ: H1N1 հարուցիչի առաջացրած խոզի գրիպի առաջին զոհը Կենտրոնական Մեքսիկայից էր: Ապրիլին հիվանդությունն արդեն Կալիֆորնիայում էր, հետո արագորեն  տարածվեց աշխարհով մեկ` առաջացնելով տագնապ և զանգվածային խուճապ: Վախերն այդքան էլ անհիմն չէին. հարուցիչը կարծես համադրում է թռչունների, խոզի ու մարդու գրիպի հարուցիչների տարրերը, զուգորդություն, որին մինչ այդ բժշկությունը երբևէ չէր հանդիպել:

Էբոլայի համաճարակը

2013-16 թթ. Արևմտյան Աֆրիկայում բռնկված էբոլայի համաճարակը դարձել է ավելի քան 11300 մահերի պատճառ: Համաճարակը սկսվել է Գվինեայում, 2013 թ. դեկտեմբերին: Շուտով Արևմտյան Աֆրիկայի այլ պետություններում ևս վարակվել են մոտ 27000 մարդ: Վարակվածների և մահացածների հարաբերակցության առումով 2016 թ. ավարտված այդ համաճարակը համարվում է ամենից մահաբերը: Վարակի տարածման հավանական աղբյուրը անտառային չղջիկներն էին: Վարակն օդակաթիլային ճանապարհով չի տարածվում, սակայն արյունը, արտաթորանքն ու  մարմնից արտազատված մյուս հեղուկները վարակիչ են: Ախտանշաններն ի հայտ են գալիս 2 -21  օրվա ընթացքում: Ապաքինվելը խոշոր հաշվով կախված է հիվանդի իմունային համակարգի ամրությունից:

COVID-19

Հարուցիչն առաջին անգամ հայտնվել է Չինաստանի Ուհան քաղաքում 2019 թվականի վերջին: Կորոնավիրուսի նոր տիպը արագորեն տարածվել է ամբողջ աշխարհում: Ինչևէ, եթե համեմատենք տխրահռչակ նախորդների հետ, նոր կորոնավիրուսը նույնքան վտանգավոր և մահաբեր չէ:

Մահացության ցուցանիշը կազմում է 3,4 տոկոս` ավելի ցածր, քան սովորական գրիպի բարդությունների դեպքում:

Անգլերենից  թարգմանեց Սուրեն Սարումյանը