Ապոկալիպսիս (Ժամանակի ֆենոմենը Դիանա Համբարձումյանի վեպում)

Այլևս ոչինչ չգրելու վրեժխնդրությունս,- թե՝ ումի՞ց, ես էլ չգիտեմ,- միշտ էլ եղել է, այս եղկելի պատերազմը էլ ավելի խորացրեց գրելու կարելիությունը մեջս սպանելու վճիռը —    այո՛, սպանվեցի, ինչպես դժոխքը դեռ հաղթահարողներիցս յուրաքանչյուրը, մեր ամեն մի զոհված զավակի ու զինվորի հետ — ի՞նչ գրել, ո՞ւմ համար, հանուն ինչի՞, ո՞ր մի ինքն իրեն «իմաստավորած» գիրը  չի տրորվելու գիրն անողի մատների մեջ… դանդաղ գրվածքը թաքցնելով, որ չնկատեն՝ ինչպե՜ս է ամաչում — այս արհավիրքից հետո դեռ իմաստ է փնտրում գրող երևալու:
Ընդունեմ սա այսուհետև, եթե մի տող գրվելու է՝ նախաբան, անկախ նրանից՝ ինչ ապագա է սպասվում մեզ…
Առանց որևէ կասկածի՝ նույնիսկ մի նախադասություն կազմելու վրա ձեռքս չէր գնալու, ընդունակ չէի լինելու, եթե ներկայացնելիքս չվերաբերեր Ահեղ Դատաստանին, որ «Կանաչ մարգագետնի հմայքը» փոխանունն է կրում Դիանա Համբարձումյանի կանխատեսմամբ՝ դեռ 2018 -ից՝ ճակատագրական թվից:

Գրքեր — որ նախաբանի կարիք չունեն, որովհետև տաղանդավոր գրքեր են, իրենք իրենց մասին խոսում են, իրենք իրենց ներածությունն են՝ հենց սկզբից:
Գրքեր — որ վերջաբանի կարիք չունեն, որովհետև ինքնին վերջանում են-ավարտվում, իրենց առջև հետք չեն բացում, ոչ էլ հետք են թողնում իրենց հետևից ու հեռու են տաղանդավոր լինելուց:
Ու գրքեր — որ ո՛չ առաջաբանի ու ո՛չ էլ վերջաբանի կարիք ունեն, քանի որ նյութականության սահմաններում չեն, որ սկսվեն ու ավարտվեն՝ ըստ իրենց գրքային ֆորմատի, ինչպես կրոնում ոչ մի գիր, որքան էլ պատկերանա մեզ գրքի «կերպավորմամբ», որքան էլ այլազանությամբ արտահայտի մարգարեականը, մի բան, այնուհանդերձ, մնում է գրից այն կողմ: Դրանք Հայտնության գրքերն են, որոնց համար առաջ ու հետո գոյություն չունի: «Կանաչ մարգագետնի հմայքը» Հայտնության գիրք է:
Եթե հղացման մարմնացումը ավելին չէ, քան ինքը հղացումն է եղել, գրողը ինչ-որ տեղ ինչ-որ բան ձախողել է:

«Կանաչ մարգագետնի հմայքը» մտածվել է «սոսկ երևակայածին» -ֆանթըսի, բայց ստացվել է շատ ավելին, քան ժանրային կաղապարվածությամբ ենք չափում:
Ապոկալիպսիսը վերջնարար չէ, ապոկալիպսիսը սկիզբ չէ, նույնիսկ «միջանցք» չէ՝ աշխարհային արհավիրքների ներթափացման: Ապոկալիպսիսը այս բոլորի միաժամանակյան է («…. մեկ անգամ եղածը սովորություն ունի բազում անգամներ կրկնվելու …. ճիշտ է՝ երբեմն այնքան այլակերպվելով, որ եղածի ուրվապատկերը հազիվհազ է երևում, բայց և այնպես …. եղածը ոչ միայն եղած է, այլև լինելի է…»):
ἀπο-κᾰλύπτω (ապոկալիպտո) բայի բառացիությունից եթե կառչենք, այն քողազերծել, գաղտնազերծել, բացահայտել, ի հայտ դնել նշանակությունից բացի, այլ բան չի նշանակում (Древнегреческо-русский словарь, Дворецкий И. Х.), առավել ևս՝ աղետ, կործանում, ավարտ, վերջ իմաստը իր մեջ չունի: Դա  ἀπο — բացասական նախածանցից և  κᾰλύπτω — ծածկել, թաքցնել, քողարկել իմաստն ունեցող եզրույթից ստեղծված բայակազմական ձև է, ինչպես հայերենում, օրինակ, կառուցել և ապա-կառուցել հակընդդեմ բայերն են: Ուրեմն, ἀπο-κᾰλύπτω-ի փաստացին (կրկնում եմ՝ ուղղակին, ոչ թե սրան հաջորդող երկրորդական ու երրորդական «հավելումները»), եթե հնարավոր լիներ թարգմանել, կստացվեր «ապա» — քողարկել, այսինքն՝ բացել, հայտնի դարձնել, ի ցույց դնել,- ու երևի, պատահականորեն չէ հայերենի «ապա» հակառակը պնդող նախածանցը այդքան «ստուգաբանորեն» նույնահունչ հունարենի «ապո»-ին:

Ո՛չ վերջնանկումը, ո՛չ աշխարհավերքը, ո՛չ համակործանումը կամ համաշխարհային աղետը չեն արտահայտում ապոկալիպսիս գոյականի  թաքնատեսական վերիմաստավորումը:
Ապո-կալիպտո բայի բացասականությունը  «ապո» նախածանցի մեջ չէ, այլ Հայտնության տեսիլքի, ի հայտ մարգարեանալու մեջ,- ու պարտադիր չէ միայն Հովհաննի «Հայտնությամբ» բացատրենք, ապոկալիպտիկ գրականությունները շատ են,-այն տեսիլքով, որ հատուցում է պահանջում՝ դատաստան (ինչ որ տեղ «հակա-տեսիլք» չէ՞ սա): Իսկ հատուցումը որևէ ժամանակահատվածի մեջ չէ, այն ընդմիշտ է: Ի հայտ դարձնելու կամ  Հայտնության ապրումը չի կարող ժամանակային կոնկրետություն ունենալ — ճշգրիտ՝ ե՞րբ է լինելու հատուցումը՝ Ահեղ Դատաստանը, ոչ ոք չգիտի:

Տեսիլքը՝ որպես արթնության ու երազի սահմանային հոգեվիճակ,-այսինքն՝ մարգարեականը  ո՛չ Մտքին է, ո՛չ Ներհայեցումին,այլ նրանց միջանկյալում «մոլեգնումն» է, ինչպես Նարեկացու «Մատյանը»,- ներկային զուգահեռվող  անցյալն է ու ապագան: Ահա, «ապոկալիպսիս» գոյականի այս ընկալումն է ինձ առաջնորդել, որ ես Դ. Համբարձումյանի «Կանաչ մարգագետնի համայքը» ցանկանամ տեսնել նախ՝ ժամանակ ֆենոմենի մեջ, ապա «արթնության ու երազի» անցումներում, ինչը բազում վկայությամբ է վեպում (էջեր՝ 25,104,114,186… ), որ ասես գրված է հանկարծական (իմպրովիզ) բռնկումներով, մե՛րթ արթմնի, մե՛րթ երազում:

Ինչպե՞ս է Դ. Համբարձումյանը այս բնազանցական «միաժամանակյան» իրականացրել: Նա «հանդգնորեն» նետվել է ժամանակ բարդագույն հասկացությունը ինքնորեն վերաիմաստավորելու վտանգի մեջ, ինչին պարտվել են նույնիսկ ամենաանվեհեր (բազմամյա) փորձառուները գրականության և փիլիսոփայության մեջ:
«Տեղային» արհավիրքի՞ց է Դ. Համբարձումյանը դեպի համաշխարհայինը միտվել, թե՝ հակառակը, կարևոր չէ: Ահեղ Դատաստանի «տեղայանցումի՞ց» է (տիպիկ օրինակ է Գիրք 1-ում Պարունակ երեքի Սուրահ 6-ը և Գիրք 2-ում Պարունակ վեցի Սուրահ 4-րդը՝ Ամուլսարին առնչվող) աղետալի փլուզումը նկարագրված՝ առ «ամենուրեքը», որ կարելի է գտնել Երկիր մոլորակի վրա, էլի այնքան էական չէ, այլ վախճանաբանական տեղապտույտը — դարձ ի շրջանս յուր: Տեղապտույտի առանցքը  ժամանակ հասկացումի հեղինակային ծածկագրումներն են («…ամեն բան իր առանցքն ունի, ու ամեն բան պտտվում է իր առանցքի շուրջը») (էջ 23):
Վիպական մանրամասներում հավանականն ու անհավանականը, տրամաբանականն ու անհեթեթը իր հետաքրքրությամբ չէր գրավի, եթե միայն բնության, նյութական-նախասկզբնական անեղծ աշխարհի ավերման, ոչնչացման, եղծման հիմքում դրված չլիներ Խոսքի «էկոլոգիական» աղետը: «Բոլոր, բոլոր ավերումների մեղքը Խոսքինն է, որ տիրում է մտքին ու դառնում է գործ: Բոլոր, բոլոր ապաշխարումների թագը Խոսքինն է, որ առանց ակնեղենի շողում է ապաշխարողի մեղքաքավությամբ… աշխարհն աղետի բերան տվողը մարդու միտքն է՝ անմշակ, անշրջահայաց, անխիղճ ու անպատասխանատու միտքը, որ նաև նույնատիպ վարք է խթանում» (էջ 62),- ու չլիներ սա վեպում՝ իբրև Բանակենտրոն (լոգոցենտրիկ) առանցք (ժամանակները տարբեր են, Բանն է անփոփոխ, այստեղ՝ Նարեկացու «Խոսքն ի խորոց սրտի», որ ժամանակը դարձնում է Մի), գրվածքը կթողներ դատարկ արկածայինի տպավորություն:
Բառի (Խոսքի) առանցքայնությունը պարտավորում է իր շուրջ, և՛ «աղետյալ երկրի» պտույտը,- որովհետև երբեք չմոռանանք, չվախենանք կրկնելուց. «…երկրի վրա ինչ որ լինում է՝ լինում է նախ խոսքի մեջ»,- Հ. Մաթևոսյան,- և՛ այդ «աղետյալի» հեղինակին է թողնում պարտավորված՝ վիպական պատումի ընթացքում բառի հետ վարվելու բանաստեղծորեն, լեզվական ու ոճային իր հմտություններում պարտք չմնալու, եթե համեմատելու մտադրություն ունենանք «Կանաչ մարգագետնի հմայքը» նույնաժանր օտար գրականությունների հետ:Վեպը «Սուրահների» բաժանելը արդեն բանաստեղծականություն է՝ ընդգծելու Բանի կենտրոնաձիգ հոլովումները, գրեթե ինչպես նարեկացիական «Մատյանում» է:

Գիրք 2-րդի Պարունակ վեցի Սուրահ 1-ում ընթերցողի հետ իր բանավիճային զրույցում. «…. խելագարվում ես ու գժվում, թե էս գրողը էս ի՞նչ է ասում…», թե «…. քեզ հրահրում եմ, որ հարցնես, որովհետև իմը փաստերից հարցեր քամելն է», ու փաստե՜ր, փաստե՜ր. «մարդը բնության ամենամեծ չարիքն է»,- ու տեսեք շարունակության մեջ. «…. փիքր արեցի, փիքր ու եկա այն համոզման, որ գրելիս բառը հրահրում է, միտքը ելքեր է որոնում, հարցը պատասխաններ է մտմտում…»: Ու այստեղ ուզում եմ հեռանալ տեքստից, շեղվել ու իբրև ընթերցող՝ ինքս հակադարձ հարցը տալ – իսկ եթե գրելիս հրահրողը, ասենք, «ժամանակ» բառն է, միտքը ելքերը որտե՞ղ է փնտրում: Այսինքն՝ ոչ այնքան այն ժամանակը, որ իրականության մեջ է,- որովհետև այդպիսի ժամանակը մեխանիկականն է, մեր ձեռք բերած սովորությամբ՝ ժամացույցի մեջ «գտնվողն» է՝ տարրական ըմբռնմամբ, թե սլաքներից դուրս ժամանակ չկա,- ուրեմն, ոչ այնքան սա է, որքան «ժամանակ» բառը, խոսքը վերացարկումի մղողը, միջնորդավորվածը,- այդ դեպքում ի՞նչ, ինչպե՞ս է բացատրվում. «գրելիս բառը հրահրում է… »:

Եթե վեպի նշանային ծածկագրումով առաջնորդվենք, սա արդեն ավելի շատ Հայեցողի «ժամանակն» է, քան Նայողի-դիտողի, աշխարհը իր մեխանիկական շարժի մեջ գնահատողի,- ու եթե  վեպի ուշադիր ընթերցումից չկտրվելով՝ խոսենք հեղինակի խոստովանությամբ, թե բառն է իրեն դրդում գրելու (Նարեկացու «Մատյանի» բա՞ռը նկատի ունի),- ակնհայտ է դառնում՝ Դ. Համբարձումյանի «ֆանթըսի» հյուսելու առանցքը չլիներ այս վերացարկումը, վեպը չէր գրվի, որքան էլ վիպական իրադարձությունների համար իր «հողոտ»-խիստ երկրային պատճառաբանումներն ունենար — բնության՝ նյութական արարվածքի բնաջնջումից սկսած՝ մինչև հոգևոր ապականումը:

Այստեղից ընդամենը «մի Սուրահ» է բաժանում (Գիրք 1, Պարունակ երկու, Սուրահ 2) ժամանակի քվանտային ընկալումից («պահն ու հավերժը», «առաջն ու հետոն»),- ու ոչ միայն ժամանակի, այլև նյութական աշխարհի՝ առհասարակ («աջն ու ձախը». աջը՝ իբրև իգականը, կանացին, ձախը՝ արականը» (էջ 195),  «վերևն ու ներքևը», քվանտային չափումների մեջ տարածության ու ժամանակի սիմետրիայի քայքայումը՝ ք վ ա ն տ ա ց ու մ ը):

Կործանված-ջրասույզ աշխարհի «փրկիչների» մասին վեպում ասված է. «…. նրանք արթնացան ու միանգամից գտան իրար: Նրանց ոչ ոք չէր սովորեցրել ճանաչելու գաղտնիքը, բայց նրանք ճանաչեցին իրար: Նրանց ոչ ոք չէր պատմել բջջի հիշողության մասին, բայց նրանք հիշեցին իրար, ճիշտ է, առանց գիտակցելու, որ հիշեցին: Ինչպես ժամանակին մարդիկ էին իրար ճանաչում՝ առանց գեթ մեկ անգամ իրար տեսնելու…» (Գիրք 1, Պարունակ մեկ, Սուրահ 4):

Կարծում եմ՝ ինքը՝ հեղինակը նույնպես, առանց Անրի Բերգսոնին «տեսնելու», «հիշել» է նրան, թեկուզ Ֆոլքների «միջով» (Գիրք 2, Պարունակ յոթ, Սուրահ 6 – ուր հիշատակվում է Ֆոլքների «անցյալի մշտնջենությունը»), իբրև ֆոլքներագետ ու թարգմանիչ (Բերգսոնը Ֆոլքների ամենասիրելի փիլիսոփաներից էր),- և ի գիտություն – քվանտային «սայթաքումները» ֆիզիկայի դասական տեսություններից այստեղ նույնանում են բերգսոնյան «սայթաքումների» հետ՝ դասական փիլիսոփայությունից: 

Տեքստային հանգամանքները հենց նրա համար են հանգամանք, որ ենթադրելու ազատություն թողնեն տեքստը քննասիրողներին, ու այն անդրադարձումները, որ գտնում ենք հանգամանալից քննասիրության մեջ, հիմնված են տեքստի թույլ տված ազատության վրա: Դ. Համբարձումյանը այս ազատությունը տալիս է:
Վեպը ավազի ժամացույցի կառուցվածք ունի: Գիրք 1-ինն ու Գիրք 2-րդը, ինչպես էլ վերուվար շրջենք, պահենք «վայրիվերո», ինչպես էլ «տակն ի վեր» հետևենք դեպքերի զարգացմանը, միևնույն «սորուն ավազի վազքն» է (էջ 14) — մեղքից թողությո՞ւն, ինքնախարանո՞ւմ, ապաշխարա՞նք, թե՝ մեղսաքավումից դեպի անխուսափ մեղսակցում աշխարհավերներին,- ու համաշխարհային մեղսանկումը, պատուհաս-«ջրահեղձումը» ո՛չ անցյալում է, ո՛չ ապագայում, նույնիսկ ներկա չէ, այլ որևէ ժամանակահատվածով  չ ֆ ի ք ս վ ա ծ,- ինչպես բերգսոնյան (փիլիսոփայության մեջ), կամ ֆոլքներյան (գրականության մեջ) ներհայցումների կիզակետում է իրականանում այդ «չֆիքսվածը»: Վեպում «կիզակետը» Նարեկացու «Մատյանն» է. «…. Քննողը սկզբում ապշահար նայեց, ապա գաղտնիքը բացահայտածի վստահությամբ …. անվարան քայլերով մոտենալով գրանցամատյանին՝ ձեռքերը վեր պարզեց, կարծես ուզում էր ձգվել ու հասնել առաստաղին, վեր սլացավ, վեր ու վեր, ոտքերը կախեց մատյանի վրա ու վճռական ցատկով մխրճվեց …. թերթատվող էջերի մեջ, և այդ պահին մատյանը այնքան մեծացավ, այնքան փքվեց ու տարածվեց, որ գրեթե լցրեց ու ծածկեց ամբողջ լաբարատորիան: Կադրն ակնթարթորեն սուզվեց մեկ ձեռագիր, մեկ տպագիր թերթերի արանքն ու հստակվեց բոլորովին ուրիշ՝ տողարանքի իրադրության մեջ: Զուգահեռ ժամանակների իրականությունն էր երևակվել»: (Գիրք 1, Սուրահ 2):

Ժամանակի հոսունությունից, ուր «անցյալը մի կարգին անցյալ էլ չէ, քանի որ անմեռ է», ակնթարթորեն խլված այս «կադրը» մի այլ «Սուրահում» (Գիրք 2, Պարունակ յոթ) ցուցանվում է այսպես. «Աջի լսած գրքից հնչող հատվածական մեջբերումները ճիշտ ու ճիշտ Ձախի գիրքն էին հիշեցնում, միայն թե անհնար էր գուշակել՝ որն էր սկիզբը, որը՝ վերջը, որ էջն էր նախորդում կամ հաջորդում այս կամ այն էջին. այնպես, ինչպես մարդու ապրածն ու ու այդ ապրածի հիշողությունն էր վայրիվերո: Ճիշտ է, այս համեմատությունը ոչ Աջի, ոչ էլ Ձախի մտքով չէր անցնում, բայց զգացողությունների իրարամեժությունն ու զուգահեռ խաչաձևումները վկայում էին, որ այն ինչ կար, հիմա էլ կար, միայն թե գիտակցությունից դուրս էր, քանի որ գիտակցությունն էլ եղածից էր դուրս մղվել»: (էջ 135):
Դ. Համբարձումյանը, անկասկած, եթե չունենար ժամանակը պատմականությունից դուրս ընկալելու ընդգրկուն պատկերացումը՝ իր նկարագրած «վախճանը» սոսկ տեղայնացներ, կթողներ ընդգրկումի մի «կադրը» միայն՝ ազգային ողբերգությունը – չնկատելով՝ «կադրի» ետևից հառնում է շատ ավելի սարսափելին՝ վախճանը չէ, մեռնելը չէ… «…. անհուսությունից մեռնելն է հուսահատեցնում»,- անհուսություն, որ համընդհանուր է, ապաժամանակյա է, պատմության որևէ պահով չպայմանավորված,- ու հայտնաբերումն այս ամենի մեջ ողջ մարդկության համար քավությունն է, ու ինչ պատկերված է նրա երևակայածին աշխարհում, իհարկե, «կադր» է՝ իր առօրեական արտահայտությամբ (ինչպես նկատված է՝ չափազանց երկրային է, «հողոտ» է), բայց սա ոչինչ կարժենար, եթե ուղղված չլիներ ընդգրկուն մարդկությանը,- ու սա հասկանում է անգամ Գաճաճը. «…. միտքը գնաց-գնաց ու հասավ «Մատենադարանի» պահոցում լուռ ու մեկուսի նիրհող «Մատյանին…»: (էջ 141):

Ինքնակա իր տիեզերքում ( ֆանթըսի «Յոքնափաթոֆայում») ի՞նչ նկատեցի – որ Դ. Համբարձումյանը, եթե նույնիսկ ատելությամբ է անհամակրելի իր կերպարակերտումներում ներկայացնում, թե ուր կարող է հասցնել հոգեսպանությունը, ինչպես Գաճաճի դեպքում է,- չի կորցնում անգամ այդ մարդակերպ խեղանքների հանդեպ իր կարեկցանքը,- և ինչո՞ւ,- որովհետև նա կարոտում է մարդուն, այդ մանկուրտների ու իր պատկերացրած «հոմունկուլոսների» խորքում մոլորված-թախծող մարդուն՝ «աղետյալ երկրի» զավակին: Եվ էլի ի՞նչ նկատեցի – որ հեղինակը սիրով ներանձնացած իր կերպառումներում, այնուամենանիվ, Եղջերուկի մեջ կուզենար մարմավորված լինել (թերահավատներին եմ ասում՝ եթե այլ տեղ էլ չնկատեք մինչև վերջ ընթացիկը՝ բանաստեղծականն է այս «ֆանթըսի» նկարագրումներում, փորձեք չթերանալ ու տեսնել վեպում ամենաբանաստեղծական կերպարին՝ Եղջերուկին):
Ես վեպից հետևություններ անելու նախահիմքում եմ իմ համարձակությունը տեսնում նման կոդազերծումների փորձով, ու սրա հնարավորությունը «Կանաչ մարգագետնի հմայքը» տալիս է, քան կառչած մնայի մակերսային բացատրությունների, «հանուն որի» ոչ մի լուրջ վեպ, փառք Աստծո, դեռ չի գրվել:

«Ժամանակը», տարրալուծվելով մասերի՝ ինչքան անտիկ, նույնքան և մոդեռն,   «պարունակներում» ծավալում է ներքին մի մեխանիզմ, որ այո՛, հեղինակված է ոչ այնքան շեշտադրումով ժամանակ և տարածություն հասկացությունները, բայց ո՞վ է ասել, որ հենց այդ չշեշտադրված ներհյուսքը մենք չպետք է վեր հանենք,- ուրեմն, էլ ինչո՞ւ ենք քննում վեպը, ու այլ կերպ հնարավո՞ր է՝ ֆանթըսի-փիլիսոփայական այս գրվածքի դեպքում: Ինչո՞ւ եմ ասում «հենց չշեշտադրվածը», որովհետև հեղինակի համար էլ կարող է բացահայտում թվալ՝ ինչպե՞ս է իր ոչ այնքան կարևորածից՝  «ժամանակ» եզրույթի նման ըմբռնումից բխել իր համար անչափ կարևորը՝ ինտուիտիվի (Քննողը-Հայեցողը) նախապատվումը ինտելեկտուալի (Նայողը-Դիտողը) հանդեպ, թեև պարզ է, միաժամանակ, նրանք փոխլրացյալ են, ինչ-որ տեղ անգամ «նույնանում են», (էջ 183), բայց միևնույն է — Միտքը-ինտելեկտուալը անզոր է  փրկել կորսված-կործանված երկիր մոլորակը:
Փրկությունը վերապահված է Հոգուն (հմմտ.՝ ներհայեցումին …. կարծես թե վերադառնում ենք Բերգսոն-ֆոլքներյան նախահիմքին):

Մարմնախեղված, կեսկենդանի-կեսմարդ, այլակերպ ու օտարված նախկին երկրաբնակների (որոնց անթիվ-անհամար մեղքերի հետևանք էր «աղետյալ Երկիրը») բնազդային մղվածությունը «կանաչ մարգագետին»՝ կուսականության ակունք,- ու այդ մղվածությունից «արտածվող կայծկլտուն լույսը» ջրերի մեջ՝ ոչ միայն բարի Եղջերուկից, այլև կործանումների խորհրդանիշ Գաճաճի թափանցիկ մարմնից,- ու այն, որ վեպի բոլոր կերպարները, բոլորը, բոլորը՝ առանց բացառության, նույնիսկ երկրորդական մի կերպար՝ «կապույտ աչքերով ծերունին» (էջ 245), բնազդով մղվում են «փրկության մարգագետին»,- հենց հեղինակի կարեկցանքի արտահայտություն են և մի կենսահաստատումի՝ մեղքով կործանվածը կհառնի մեղսաքավությամբ, իսկ դա Մտքի (ինտելեկտի) առաքելությամբ չէ, այլ Հոգու և ներհայեցումի: Հավանաբար, սա է պատճառը, որ նույն այդ կերպարները «Նարեկը» ընթերցելու, ավելի ճիշտ, Քննողի ու Նայողի կողմից հրահանգավորված «վերհիշելու» հավասար մղվածության «հմայքի» մեջ են, ինչքան «Կանաչ մարգագետնի» հմայումն է:
«Հազար ու հազար տարի» է (էջ 106) ընթերցում ենք «Մատյանը» (համարենք՝ մարդկությունն էլ է մեզ հետ ընթերցում), խուսափեցի՞նք Դատաստաններից,- ազգային մեծագույն աղետներից մեկը՝ այս վերջին  պատերազմը, դեռ շարունակվելու է մեր հոգում, Աստված գիտի՝ ինչքա՞ն…,- մարդկությունը խուսափե՞ց ողբերգություններից: Ո՛չ: Եթե մեկնաբանենք Նայողի խոհերը (Գիրք 2, Պարունակ հինգ, Սուրահ 2), այսպես է ստացվում, ու նա. «…. կարծես թե զգում էր, որ հիմա, երբ իր ճանաչած մարդկային վերջին քաղաքակրթությունը վերացել էր աշխարհի երեսից, ամենամեծ վտանգը «Նարեկին» է սպառնում, քանի որ հենց նա էր տեսել, կանխագուշակել ու ազդարարել մոտալուտ «վերջը»՝ մատնացույց անելով մարդուն»,- ու հասկանալի է, պատճառաբանված, ինչո՞ւ է Դ. Համբարձումյանը այսպես խորհել տալիս «Մտքի առաքյալին», ոչ՝ Քննողին: Չենթադրե՞նք սրանից, որ ըստ Մտքի, գիտականությամբ սնված «փրկիչների»՝ մարդկությունն ու այդ մարդկության մեջ հայը դատապարտված են: Դատապարտված ենք պատմության ապոկալիպտիկ շրջադարձերի, քանի չենք ապավինել Քննողի կենսափիլիսոփայությանը:

Փոքր ինչ շտկում, այնուհանդերձ, պետք է: Երևի, այդպես կարող էր խորհել նաև Քննողը, առանց թե. «…. ամենամեծ վտանգը «Նարեկին» է սպառնում»: Այն, ինչ Քննողի մեջ է, այնքան վտանգված չէ, իսկ «Մատյանը» իր մեջ է, ինչպես Հոգին («Նարեկի» ընթերցումը վեպի ողջ ընթացքում «Քննողի նախաձեռնումն է». էջ 196), ինչը դժվար է ասել Նայողի դեպքում, որ իր մեջ ունի գիտությունը, քան ներհայեցումը՝ ինտուիտիվը:
Չգիտեմ, ես՝ որպես ընթերցող, այսպես եմ ընկալում հեղինակի կոդավորումները: Այսպես – ինչքան «Մատյանն» է՝ իբրև «անցյալի անմեռություն» ներկայի մեջ, հաջորդաբար ցուցանում վեպի յուրաքանչյուր դրվագի («Սուրահների») ժամանակային պայմանականությունը, նույնքան պատմական վերադարձերն են ներկա ընթացիկ դեպքերին («Եզրասի երկրորդ գիրքը», էջ 126, կամ «Նինվեի անկումը», էջ 175), ինչպես նաև Գիրք 1-ի Պարունակ մեկի Սուրահ 1-ի «տեքստային» կրկնությունը՝ նույն Գրքի Պարունակ յոթում:

Սեփական տողից անբավարարվածությանս վերջնական հաղթահարումը  իմ մենությունն է «ուրիշի տողի» հետ՝ բոլոր ինքնակասկածներս փարատելու միակ միջոցով — այնպես մեկնաբանել այդ «ուրիշի տողը», որ դառնա իմը: Երևի երկար խորհելուս պատճառներից մեկը սա է «Կանաչ մարգագետնի հմայքի» «0 սուրահի» շուրջ: Ինչո՞ւ՝ 0:
Չեմ կարծում՝ հեռու կլինեմ գաղտնագրումից, ոչ էլ բառացի հենց այն պիտի ասեմ, որ հեղինակն է մտածել: Համենայն դեպս, փորձենք եզրափակել:
Առաջին – վեպը սկսվում է փորձագիտական սրահում՝ լաբարատորիայում (էջ 11) և ավարտվում է եկեղեցում (էջ 243), ինչը նշանակում է շարժում ինտելեկտից (Մտքից, հմմտ.՝ Նայողը) դեպի ինտուիտիվը (Ներհայեցումը կամ Հոգին, հմմտ.՝ Քննողը):

Երկրորդ — Հոգին թվայնացված 0 կետն է, այն զրոյականը, որ բուդդայականության մեջ պարաբրահմա անունն ունի, դա այն ներունակ Ոչինչն է, որից սկիզբ է առնում ամենայն գոյավորը:
Եվ երրորդ — թույլ տանք ենթադրել, սա նույն բրահմայական «օ՜մ» հնչյունն է՝ մանտրաների սկզբն ու ավարտը («կատարյալը», Հ. Հեսսե) և համեմատելի է «ամե՜ն» բացականչությանը՝ քրիստոնեայի աղոթքներում:
Հայտնության գրքերը ավարտ չունեն – մեր նախախոսքին վերադառնալու համար չէ, որ սա ասում եմ (թեև սա էլ կա), այլ որ՝ ավելի համոզվեցի վեպը եզրափակող Սուրահի հանկարծական, սպասելի ու անկռահելի մի քանի տողից, երբ ֆանթըսի-երևակայական խաղերն ավարտված էին,- ու այս երկու տողը. «…. Աջն ու Ձախն առաջիկա փորձերի կիզակետում էին: Բարեբախտաբար, լաբորատորիան ոչ թե կախված էր տիեզերքի նոր միգամածության անհայտ խորշերում, այլ պինդ կանգնած էր հողին՝ հիմնասյուները խոր խրած երկրի մարմնի մեջ…»:

«Կանգնած էր հողին…» նշանակում է — «երազը» դեռ շարունակվում է, «Կանաչ մարգագետնի» տեսիլքը չի մեռնելու, քանի դեռ  «…. Աստծո տունը անարգողները» դարձ ի շրջանս յուր «փրկության աղոթքի» հավատք կունենան:

Հ.Գ. Ես «փրկչական» գաղափարներին (մեսսիանիզմին) չեմ հավատում: Դ. Համբարձումյանի վեպին առնչվել եմ՝ իբրև վարկածի, իբրև գիտաֆանտաստիկ գեղեցիկ պատմության: Եթե մենք հաշվենք՝ քանի՞ անգամ է աշխարհը «կործանվել» Հոմո Սապիենսի գոյության հազարամյակներում, գրեթե տասնամյակը մեկ, կհամոզվենք, որ խոսքը վերաբերում է այդ «վերջը» կանխատեսողի գիտակից, թե ենթագիտակից վախերին իր անձի վախճանից, ոչ թե՝ աշխարհի: Համաշխարհային աղետը, անկասկած, լինելու է՝ իջնելու է եզրափակիչ արարի վարագույրը, բայց դա, «բարեբախտաբար», լինելու է առանց մեզ, որ Երկիրը նախապես լքած հեռավոր-անորոշ ապագայում «Վահանակների» ինչ-որ մոլորակից հետևելու ենք «աղետյալ աշխարհի» մարող վերջալույսին:

     Մանասե