Բազմիցս առիթ եմ ունեցել համոզվելու, որ կյանքն ավելի կինեմատոգրաֆիկ է, ավելի՛ նման կինոյի: Դեռ ավելին, իր անհավանական զուգադիպություններով այն նման է ու երբեմն նույնիսկ գերազանցում է հնդկական կինոյին: Հուսով եմ, երբ գա հուշագրությունների ժամը, կգտնեմ դրանք շարադրելու ուժ և ժամանակ, բայց վերնագիրը վաղուց թելադրված է կենսափորձով`«Կյանքը նման է հնդկական կինոյի»: Մյուս կողմից` գիտակցում եմ, որ ինչ էլ լինի, կյանքը միշտ ավելի տաղանդավոր է, և իրականում պատահածն ստեղծագործաբար ներկայացնելիս առկա է իրականությանը պարտվելու հավանական վտանգը: Այդուհանդերձ, ուզում եմ պատմել ինձ հետ բոլորովին վերջերս պատահած աներևակայելի մի պատմություն:
Ոչ այնքան վաղուց, ավելի ստույգ` սույն փետրվարին, երբ տակավին մտքովս անգամ չէր անցնում, թե մինչև ո՛ւր կհասնի այդ անիծյալ կորոնավիրուսը, գտնվում էի Լեհաստանի Լոձ քաղաքում, որը հայտնի է կինեմատոգրաֆի հետ սերտ կապերով: Հիրավի, կինոյի խոր ավանդույթներ կան այս երկրում և, հատկապես, այս քաղաքում: Ավելորդ է ասել, որ ինչպես վայել է եվրոպական երկրին, այստեղ շատ են թանգարաններն ու պալատները, մշակութային օջախները, և դրանք գտնվում են նյութի մատուցման արդի բարձր մակարդակում: Ընդ որում, բացի ավանդական դասական կերպարվեստից, Լեհաստանն աչքի է ընկնում նաև ժամանակակից արվեստի ներկայացվածության առումով: Հարյուր և ավելի տարիներ առաջ կառուցված նախկին պալատների ներսում հին կահավորանքի և ոճի հետ ապշեցուցիչ կերպով համադրվում են ժամանակակից ցուցադրությունները: Այդպես օրինակ Լոձում, կողք կողքի, միմյանց հետ հաշտ ու համերաշխ ապրում են անցյալը և ներկան՝ առանց մեկը մյուսի տեղը գրավելու կամ մեկը մյուսից տարածք խլելու:
Երբեմնի թագավորական պալատներից մեկում տեղակայված է Վարշավայի Արդի արվեստի թանգարանը: Իսկ Ապստամբության թանգարան (Uprising Museum) մտնելիս այցելուն հայտնվում է Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ օկուպացված և ավերված Վարշավայի մթնոլորտում: Մայրաքաղաքում է գտնվում Ազդագրերի թանգարանը (The Poster Museum), որն իր տեսակով աշխարհում առաջինն է եղել և բացվել է 1966 թվականին:
Լոձը նույնպես, բացի իր հայտնի Կինեմատոգրաֆիայի թանգարանից, ունի մի շարք այլ նշանավոր մշակութային վայրեր, թեև XIX դարից սկսած՝ Եվրոպայի արդյունաբերական կենտրոններից մեկն է եղել: Եվ այսպես, սովորության համաձայն, ես նախապես իմ մշակութային ծրագիրն էի կազմել, որպեսզի հնարավորինս շատ բան հասցնեմ տեսնել: Քանի որ մեկնել էի Լոձի Ազգային կինոդպրոցի (The Polish National Film School) հրավերով` մեկ շաբաթ դասավանդելու, իմ լեհ գործընկերները հոգացել էին, որպեսզի մնացած ազատ ժամանակը կարողանամ լավագույնս տնօրինել: Այդ հարցում ինձ շատ աջակցեց Անետա Պտակը, որ գեղարվեստի ակադեմիական կրթություն ստանալուց հետո որոշել է մասնագիտանալ վիզուալ էֆեկտների գծով: Բարեկիրթ և շնորհալի այս արվեստագետը սերում է լեհական հայտնի ընտանիքից. մայրը նկարչուհի է, իսկ հայրը` Քշիշտոֆ Պտակը, բավականին ճանաչված կինոգործիչ էր և բեմադրող-օպերատոր, որ 2016 թվականին վաղաժամ` 62 տարեկան հասակում հեռացավ կյանքից: Մեր կինոսեր հանդիսատեսին հայտնի են նրա օպերատորական աշխատանքներից առնվազն երկուսը` «Ուայզեր» (ռեժ.՝ Վոյցեխ Մարչևսկի, 2000) և «Էդի» (ռեժ.՝ Պյոտր Տշասկալսկի, 2002) ֆիլմերը:
Եվ այսպես, Անետային խնդրեցի, որ չնայած անձրևոտ, ցուրտ եղանակին, անպայման այցելենք Հերբստի պալատ, որը հիացրեց շքեղությամբ և իր Պատմական արվեստի պատկերասրահով: Գիտեի, որ ընդամենը երկու օր ունեմ, քանի որ աշխատանքային շաբաթվա ընթացքում ոչ մի թանգարան այլևս չէի հասցնի գնալ: Հաջորդ նպատակակետը Արվեստի թանգարանն էր` ms² (Muzeum Sztuki in Łódź), որտեղ և ինձ սպասում էր աներևակայելի հանդիպումը…
Էքսպոզիցիան կոչվում էր «Արդիականության ատլաս»: Այս թանգարանը ներկայացնում էր XX և XXI դարի արվեստի հավաքածու: Նկարներից և քանդակներից, ժամանակակից արտասովոր կոմպոզիցիաներից և ինստալյացիաներից բացի, մոնիտորներ կային, որոնք ներկայացնում էին տարբեր երկրների, տարբեր ժամանակաշրջանների տեսանյութեր:
Սակայն մտնելուն պես, ներիմացական` ինտուիտիվ մի մղում ինձ կարծես ուղղորդեց ցուցադրության տրամաբանությանը հակառակ ուղղությամբ գնալ: Աչքս ընկավ պատին ամրացված մոնիտորին. երեխաներ էին: Սիրտս վկայեց` հայ երեխաներ են: Արագ քայլերով մոտեցա: Ընթացքում հայացքս չէի կտրում պատկերաշարից, հաջորդ պահին արդեն երեխաները հայկական եկեղեցու ֆոնին էին… Եվ ինչ-որ լվացք էր քամուց ծածանվում: Հետո հաջորդեցին ծանոթ անցյալի կադրեր` 90-ականների Երևան, փողոցներով սլացող ժիգուլիներ, հատուկենտ ավտոբուսներ, մայթերով քայլող անուրախ մարդիկ, մի տեսակ շեշտվեցին այլևս գոյություն չունեցող Դվին հյուրանոցը, այնուհետև` Երիտասարդական պալատը, վերևից նկարահանված Սուրբ Կաթողիկե (այժմ` Սուրբ Աննա) եկեղեցին` շրջապատված դարձյալ այլևս գոյություն չունեցող Լեզվի ինստիտուտի շենքով, որ երբեմնի ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի շենքն էր նաև: Սիրտս ճմլվեց, քանի որ Աղայան փողոցի բարձրահարկի` հայրական տանս պատշգամբից տարիներ շարունակ աչքիս առաջ է եղել այդ տեսարանը: Այն ինձ ուղեկցել է մանկության, պատանեկության տարիներին, սակայն հիմա ինձ այդքան ծանոթ պատկերը տեսնում էի օտար քաղաքում…
Stop կադրեր՝ Գ. խաչատրյանի «Եկեղեցիներ» տեսաֆիլմից
Մի խոսքով, արդեն իսկ աննկարագրելի հույզեր էր արթնացրել 1997 թվականին նկարահանված, մոտ 14 րոպե տևողությամբ այդ սիթիսքեթչը կամ սիթիսքեյփը` քաղաքային բնանկար-վավերանկարը, որի հեղինակին Գրիգոր Խաչատրյանին, շատ շնորհակալ էի նաև մեզ եվրոպական արդի արվեստի թանգարանում ներկայացրած լինելու համար (ի դեպ, տեսանյութը վերնագրված էր«Եկեղեցիներ»), ու հանկարծ անցորդների հոսքի միջից տեսախցիկը որսաց և մի քանի վայրկյան իր տեսադաշտում պահեց ինձ, ուսանողական ընկերուհուս` Լիլիթ Հակոբյանի հետ միասին… Մենք մի տեսակ շա՜տ ոգևորված էինք մնացած անցորդների համապատկերում, ըստ երևույթին, ինչ-որ գրքերի կամ ֆիլմերի կարևոր ցուցակ էինք տալիս ու առնում: Գուցե դա էր պատճառը, որ նկարահանված նյութի մոնտաժի արդյունքում դուրս չէինք մնացել այս վավերագրությունից:
Ամեն դեպքում, անհավատալի էր: Գալ, հասնել Լոձ, անտեսելով վատ եղանակը, ամեն կերպ ջանալ հայտնվել արդի արվեստի թանգարանում, որպեսզի հանդիպես ինքդ քեզ, բայց 23 տարվա վաղեմության պատահական կադրերում: Պատահաբա՞ր: Իսկ ի՞նչ է պատահականությունը, նորին մեծություն Դիպվածը, որ այդքան մեծարում, կարևորում էր սյուրռեալիստ Բունյուելը: Հներն ասում էին, որ այն օրինաչափության մասնավոր դեպքն է: Ինձ մի պահ անգամ թվաց` գուցե հալյուցինացիա է, քանի որ երկու օրում որոշ իմաստով գերհագեցել էր տպավորություններիս պաշարը: Աչքերիս չէի հավատում` պապանձված նայում էի, երբ ինձ մոտեցավ զարմացած Անետան: Պատմեցի եղելությունը: Նա ապշած էր: Հաջորդ օրը հեռախոսովս արտանկարած հատվածը ցույց տվեցի ուսանողներին, ու նրանց թվաց, թե ես նախապես իմանալով էի գնացել այդ թանգարան: Երբ իմացան ճշմարտությունը, ցնցվեցին, բայց հետո էլ կատակեցին, թե` պիտի սպասել, որ մեր խմբակային լուսանկարն էլ մի օր կհայտնվի աշխարհի որևէ թանգարանում…
Ինձ հետ պատահածն աներևակայելի փորձառություն էր, իրոք: Մի՞թե հնարավոր է նման բան պատկերացնել: Ոչ մի սցենարիստ և ոչ մի ռեժիսոր չի կարող այս տեսակ իրերի ընթացքը հավաստիորեն պատկերել, այնպես, որ դա կասկածի կամ ծաղրի չարժանանա՝ անհավանական լինելու պատճառով: Իհարկե, ինչպես նշել էի վերևում, կյանքն ավելի տաղանդավոր է: Իսկ հորինվածքի դեպքում նման դիպաշարը Ստանիսլավսկու` «Չեմ հավատում» հայտնի արտահայտությունը կհարուցեր: Դա պարզապես վատ սարքած կինո կթվար:
Հ.Գ. Այն ամենը, որ կատարվում է այսօր, կորոնավիրուսի պանդեմիայի սահմաններում և սահմաններից դուրս, թեպետ կատարվում է իրական կյանքում, սակայն նման է վատ սարքած կինոյի: Հավատացած եմ, որ մարդկության ողջ պատմության ընթացքում անխափան գործող դասական դրամատուրգիայի օրենքներով, ցավոք, որոշ զոհերի գնով, այդուհանդերձ, կվերականգնվի տիեզերական հավասարակշռությունը, և կյանքը շուտով կվերադառնա իր բնականոն ընթացքին, սակայն նրա հունը փոքր-ինչ բարեփոխված կլինի` դեպի մարդկային արժեքները վերագնահատելու, վերագտնելու մղումով:
Սիրանույշ Գալստյան
Գլխավոր լուսանկարում՝ Սիրանույշ Գալստյանը և Անետա Պտակը՝ «Եկեղեցիներ» տեսաֆիլմի ֆոնին
No Comments