Սկիզբը՝ այստեղ
Fine Frühstück կամ Ամանորը Դանուբի ափին (մաս III)
Մտա Բեռլին։
Պապս չհասցրեց մտնել, ես մտա…
Առավոտյան ժամը վեցին, ամբողջ գիշեր գնացքում ճանապարհորդ կամ գաղթական պարսիկ երեխաների ձայների պատճառով անքուն` մտա Բեռլին ու գնացի ուղիղ…
Գրողը տանի, մեկուկես եվրո. «Մեղեդի» սրճարանի տատի ջա՜ն, էս հարյուրը վերցրու, մանրն էլ պետք չի, էստեղ նույն բանն անելու համար տասնմեկապատիկ թանկ եմ վճարում…
Բայց այս երկրում մարդիկ վճարում են անգամ թերթերի համար, դեռ թերթ են գնում, այստեղ թերթ կարդալը դեռևս մոռացված մշակույթ չէ. զուգարանի ուղիղ դիմաց ահռելի մեծ խանութ է՝ դարակների վրա շարվեշարան ամսագրեր ու թերթեր. հավանաբար հենց այնպես չեն իրար դիմաց զուգարանն ու թերթի խանութը։
Իսկ իմ երկրի թերթի կրպակներում ծխախոտ է վաճառվում, թերթը, լավագույն դեպքում, կարող է ծառայել որպես միջոց…
***
Եռահարկ կայարանի դիմաց ծխում եմ. ժամային տարբերությունը միակ անգամ աշխատեց հօգուտ ինձ՝ կիսատ գործերի մասին հեռախոսով եմ խոսում ու տնտղում անցորդներին։
Լույսը դեռ չի բացվել. ծխարանի մոտ խմբված ինձ պես մի քանի հոգի սպասողական վիճակում են։ Ծխողներից մեկը հոգնեց, մի ամբողջ կես ծխուկ նետեց գետնին ու գնաց։
Հեռվից չդադարող հազի ձայն եմ լսում։ Չգիտես որտեղից, քանի մետր հեռավորությունից, մեկը, գրեթե ասֆալտը համբուրելով, մոտեցավ, իբր աննկատ վերցրեց ծխուկն ու հեռացավ. հազիվ թե այդ ժամին հարբած լիներ, բայց անտուն էր, իսկ ծխախոտը թանկ «հաճույք» է այստեղ. պիտի թանկ վճարես առողջությունդ քայքայելու համար…
***
Քաղաքի խոնավ օդն ու մթնշաղը կուլ են տալիս ժամանակը. պետք է շտապել։
Շփրե գետի հին կամուրջն անցնելուց հետո հայտնվում եմ Բեռլինի սրտում` Բունդեսթագի մոտ: Դատարկ լռություն է, ժամանակ առ ժամանակ գետի ափով վազորդներ կամ հեծանվորդներ են անցնում. այս երկրում գետերը մոտ են մարդկանց, թեև պղտոր են, բայց մոտ են։ Դրանց ափերին քայլելու համար ստիպված չես իջնել ձորեր կամ բարձրանալ լեռներ. գետերն իրենց համար խաղաղ ու լուռ հոսում են թանգարանների, եկեղեցիների, գարեջրատների ու մարդկանց կողքով…
Բեռլինի սեռը որոշելը դժվար է, անգամ դժվար է հասկանալ, թե ում մասին է այս քաղաքը. ի վերջո, հավանաբար բոլոր մայրաքաղաքներն են այդպիսին. բոլորի համար են։
Ուղիղ Բրանդենբուրգյան դարպասի դիմաց հրեական յոթնստեղյան աշտանակ է տեղադրված, քիչ այն կողմ` Հոլոքոստի զոհերի ինստալյացիա-հուշարձանն է, հետո` տեռորի տոպոգրաֆիկ ինֆորմացիոն ցուցասրահն ու Բեռլինի պատից հատվածներ…
Այս քաղաքն ասես մեղքը քավելու և զղջման մասին է, որտեղ անցյալը ծանր բեռի պես թափվում է երկնքից, հոսում փողոցներով, հին, ավերված, բայց վերականգնված շինությունների կողքով. իսպառ ոչնչացված շենքերի պատվին կանգնեցված հուշատախտակները գալիս են հիշեցնելու և անընդհատ պահելու պատմության ընթացքում ստեղծածը. անհետք, գետնին հավասարեցվող հին Երևան ջա՜ն, գոնե մի հուշատախտակի կարժանանա՞ս, որի վրա ոչ թե գրված կլինի` այստեղ ծնվել է կամ այստեղ ապրել է, այլ՝ այստեղ եղել է…
***
Տիկին Տյուսոն թանկաբազար է, բայց փոխարենը անմոռանալի և զգլխիչ զգացողություններ է խոստանում։ Տոմսարկղի մոտ ասում են` Ձեզ ազատ կարող եք զգալ, շոշափել, նկարվել նրանց հետ։ Արվեստ, սպորտ, քաղաքականություն, որ բնագավառից ասես մարդակերպ արձաններ կան։ Ամենուր փնտրում եմ գերմարդու հորը` ստատուսագիրների սիրելի Նիցշեին, բայց…
Մի մթին խցում փակված է Հիտլերը, նրանից քիչ այն կողմ` վեհ ու խաղաղ, այնքան խաղաղ, ասես ոչինչ չարած հայացքով՝ կանգնած է Մուսթաֆա Քեմալը։
Հիշեցի` տոմսարկղի մոտ ասացին, որ կարող եմ ինձ ազատ զգալ…
Հասկացա, որ զուր է գերմարդ փնտրելը… բոլորի համար կառուցված այս քաղաքում գերմարդ լինելն անհնարին է:
***
Բեռլինի Մայր տաճարի մուտքի մոտ հարյուրմետրանոց հերթեր են. մարդիկ տասնյակ րոպեներ սպասում են տոմս գնելու և ներս մուտք գործելու. ոչ աղոթելու, այլ զմայլվելու։
Բեռլին Դոմի գմբեթի դիտահարթակից դիմացս է փռվում քաղաքը, որի մեծ մասը մնում է հորիզոնից ու մառախուղից անդին, իսկ ներքևում` Հին թանգարանի սառը, հունա-հռոմեական և էտրուսկյան մարմարիոնե արձաններով ու կիսանդրիներով լի սրահներում, «շոշափում» ես այս հզոր ու ազդու մշակույթի արմատները, անկախ քեզնից՝ մտորում ես, թե ոնց են տարբեր ազգեր կրում նույն մշակույթն ու ոճերը` առանց ուրանալու կամ ոչնչացնելու ակունքները:
Չեմ կարծում, թե որևէ գերմանացի իրենը համարի Էպիկուրին կամ թե Դիոնիսոսին, որքան էլ այդ հույների՝ իտալացիների կողմից քանդակված արձանները գտնվեն իրենց թանգարաններում, ավելին, անգամ իտալացու մտքով չէր կարող անցնել, թե Բեռլինը հռոմեական քաղաք է. Երևան դարձած իմ Էրեբունի…
***
— Ես եղել եմ քո երկրում։ Հրաշալի մարդիկ են` հյուրասեր, հումորով։ Շատ տարիներ առաջ էր, հուսամ՝ բան չի փոխվել։ Թեպետ պատերազմը…
-Այո, այո պատերազմը,- կառչելով վերջին բառերից` փոխում եմ թեման հյուրատան իտալացի կենվորի հետ,- ասում են` մենք նման ենք իրար, Մարկո։ Տաքարյուն ենք:
— Բայց ես ալարկոտ եմ, Դեյվիդ, փորս վկա,- շոշափելով կլորիկ զանգվածը` ձեռքը տարավ գրպանը, հանեց թութունի տուփն ու լեզվի ծայրով թրջելով ծխախոտի թուղթը` սկսեց այն փաթաթել նախկին երաժիշտ Մարկոն։- Ես ալարում եմ անգամ քաղաքում պտտվել:
— Բա ի՜նչ կանես, դու շենգենի խնդիր չունես, մայ ֆրենդ, ժամանակը քեզ է պատկանում, և ոչ թե հակառակը։ Սրանից ծխիր, հայկական է,- մոտս մնացած հայկական վերջին ծխախոտատուփից հանում և առաջարկում եմ նրան ու մեր սենյակում բարեհաջող, անվնաս քնած հոլանդուհի Ալիսին. միայնակ ընդդեմ (հետ, մոտ) ութ տղամարդու. չէ, ընդդեմ չէր, շրջապատում էր։
Մարկոն ձեռքը լուռ առաջ է պարզում ու գլուխը խոնարհում.
— Ոչ, Դեյվիդ, ծխախոտը թանկ հաճույք է, ես իմ մահով կմեռնեմ։
— Ես այսօր լքում եմ այս քաղաքը, Մարկո, պետք է Համբուրգ գնամ։- Արդեն ներսում` գողտրիկ ու տաքուկ, հնաոճ հյուրատան բազկաթոռներին նստած, գարեջուրը վայելելիս նայեցի ժամին, մտքումս հաշվեցի, թե որքան ժամանակ է մնացել մեկնումիս ու իմիջիայլոց տեղյակ պահեցի նրան։
Մի պահ լռեցինք։ Ապա միաժամանակ բարձրացրինք գավաթներն ու կում արեցինք գարեջրից։
-Բոլորս ենք լքելու այս քաղաքը, Դեյվիդ, այստեղ մենք հյուր ենք։ Գուցե մի օր հանդիպենք Երևանում կամ Սիենայում, որտեղ տանը կլինենք, մեր տներում…
Ողջագուրվեցինք։ Հրաժեշտ տվինք իրար` նորից հանդիպելու հույսով։ Մի օր, որևէ մեկիս հայրենի քաղաքում…
***
Ամբողջ ճանապարհին անձրևում էր։ Մթության մեջ տեսանելի էին ճանապարհի սպիտակ սահմանագծերն ու շենքերի պատկերազարդ գրաֆիտիները։
Շուտով Ամանոր է, բայց անձրևում է։ Մի քանի ժամից կլինեմ Գերմանիայի Վենետիկ Համբուրգում, որտեղ ոչ ոք չի ուտում համբուրգեր…
Կլինեմ մի քաղաքում, որտեղ ամեն փողոց իր կյանքով է ապրում` չխանգարելով մյուս փողոցում ապրողներին, որտեղ անքուն Ռեպերբան փողոցի պոռնկատների ու կազինոների կողքով կարող ես հանգիստ անցնել ու հասնել գետափ կամ եկեղեցի…
***
-Գնում ենք ֆռուշտուկի, պատրաստվիր։
«Մի րոպե, մի րոպե՜,- մտածում եմ լուռ,- երբ գերմանացիների մոտ գերի ընկած պապս զայրանում էր, ասում էր` ֆայնը ֆռուշտուկ։ Ու մտածում էինք, թե օտար լեզվով հայհոյում է։ Էս ո՞ւր ենք գնում…»:
***
Դանուբի մերձափնյա ռեստորաններից մեկում նախաճաշում եմ` ֆայնը ֆռուշտուկ եմ անում, խաչակնքվում եմ և ուտում հում մսով լցոնված հացը` նախաճաշի ամենատարածված ուտեստը. մոռացել էի, որ սուշին էլ ձկան հում մսից է պատրաստվում, այլապես ստամոքսացավի ավելորդ վախով չէի համակվի։ Եթե տուրիստ ես, պիտի փորձես, չգրված, բայց ճիշտ օրենք է` ի հակադրություն ամենուր քյաբաբ ու խորոված փնտրել սիրողների։
***
Շոկոլադի թանգարանում սևամորթ մի աղջնակ (օ՜, մարքեթինգի գուրուներ…) ոգևորված պատմում ու անկեղծորեն բացատրում էր, որ սովորական շոկոլադի մեջ երեսուն տոկոսից ավելին շաքարավազ է, իսկ թանգարան դարձած սովետական սուզանավը, որ Համբուրգի խորհրդանիշներից մեկն է, 3630 տոննա ջրատարողություն ունեցող մի երկաթյա զանգված է` կիսով չափ ընկղմված Դանուբի ջրերում։ Այստեղ գետերը մեր լճերից խոր ու լայն են, այստեղ գետերը ձորերով չեն հոսում, իսկ անուշներն էլ այլ կերպ են կյանքին վերջ տալիս…
***
Կեսգիշերին մի ժամ է պակաս։ Ֆիլհարմոնիայի շենքի դիտահարթակի շուրջը տարածված մթությունը ճեղքում են քաղաքի տոնական լույսերը։
Շուտով Ամանոր է, իսկ ես հյուր եմ այս քաղաքում այնպես, ինչպես Հանրապետության հրապարակում հավաքված հնդիկներն ու պարսիկները. բայց ոչ այնքան այդպես, ինչպես…
***
Շատ հայկական ռեստորանը, որտեղ պետք է նշեմ երկու` հայկական ու գերմանական Նոր տարիները, լեփ-լեցուն է։ Հայերով։ Լեփ-լեցուն է։ Խորովածով ու քյաբաբով։
Դրսում հրավառություն է։ Չդադարող պայթյունների ձայնից տպավորություն է, թե սկսվել է Երրորդ համաշխարհայինը, ու նորից Գերմանիայից։
Ճակատագրի հեգնանքով` դիմացս նստած են երկու ուկրաինուհիներ` կրծքաշատ ու լուռ, որոնց ինչ-որ «լավ ախպեր» խորհուրդ էր տվել Ամանորը նշել հայկական ռեստորանում։
— Համբուրգի՞ց ես, ախպեր։- Հնչեց սպասվող հարցը մի խումբ հայ երիտասարդների կողմից, երբ ծխարանում արդեն վառել էի սիգարետը։ Ներսում տաղտուկ էր, բայց շոգ` կամ մարդիկ էին շատ, կամ ուկրաինուհիներից եկող միկրոալիքներն էին պատճառը։
— Չէ։
— Բա Գերմանիա որտե՞ղ ես մնում։
— Ոչ մի տեղ, հյուր եմ։- Արդեն մտքումս ունենալով սպասվող հաջորդ հարցը` հերթական ծուխն եմ քաշում թոքերս։
— Դուր եկա՞վ երկիրը։
— Հա, շատ։
— Բա որտե՞ղ կմնայիր։- Բլից հարցերը շարունակվում են։
— Ոչ մի տեղ։
— Էդ ինչի՞ որ։- Արդեն հարց տվողն է արագ ներս անում ծխախոտի ծուխը` ոչ այն է հետաքրքրությունից, ոչ այն է` բորբոքված։
— Իմ երկիրն ունեմ, ինչի՞ պիտի էստեղ ապրեմ։- Ասացի ու լեզուս ատամներիս հետևում աննկատ կծեցի` հասկանալով, որ Շիրակի մարզի լեռնային մի խուլ գյուղից եկած կամ այստեղ ծնված հայերի համար գուցե ոչ այնքան հաճելի հնչեց պատասխանս։
Բայց լռեցին։ Գուցե գերմանական քաղաքավարությունը թույլ չտվեց, որ զրույցն այլ ընթացք ստանա։ Հանգցրինք ծխուկներն ու անցանք ներս, որտեղ անընդմեջ ու անդադար հնչում էին ռուսական երգեր, որոնց տակ անդադար պարում էին հայ կանայք, որոնք տեղներից չէին շարժվում հայկական ոչ ռաբիս երգերի ժամանակ։ Իսկ ամենից գոհը Յուլյան էր` պատերազմից մազապուրծ, Գերմանիայում ապաստանած ուկրաինուհին, որը փարթամ մարմինը շարժում էր ռուսական երգերի տակ ու չէր էլ հասցնում ատել ռուսներին. «լավ ախպերը» մի բան գիտեր էլի, որ խորհուրդ էր տվել Նոր տարին նշել հայկական ռեստորանում, ավելի ճիշտ` հայերի հետ, վրացական ու չեչենական պարող հայ տղերքի միջավայրում…
Անիմաստ է: Հեռանալու ժամն է։ Այս քաղաքը տասնինը լեզվով երգող երաժշտի (ես մեղավոր չեմ, նրան այդպես ներկայացրին), «Սաղ Սոչին սարքած (ըստ էության՝ մեծահարուստ), բայց Գերմանիայում ծվարած ու Հայաստան գալու մասին լսել չուզող մեկ ուրիշ «լավ ախպոր» ու մնացած բոլորի` հայերով հայկական ռեստորանում քեֆ անողների քաղաքն է, մի քիչ էլ` ուկրաինուհիներինը։ Իսկ ես հյուր եմ այս քաղաքում, և հյուրերի վերջնահանգրվանը մարդաշատ կայարաններն ու օդանավակայաններն են։
***
Հորդ անձրև է տեղում նոր սկսված տարվա հենց առաջին օրը։ Օդանավի լուսանցույցից հրաժեշտ եմ տալիս ամանորյա խոնավ քնի գրկում ննջող Համբուրգին։ Համբուրգը մայր է, Երևանիս պես մի զառամյալ կին, որն իր սմքած կրծքերով կերակրում է բոլորին, անգամ նրանց, ովքեր ծեր պոռնիկի տեղ դրած օգտվում են նրա ծառայություններից ու կոշիկները մաքրում վրան։
Արդեն երկնքում եմ։ Շուտով Սուրբ ծնունդն է նշվելու իմ երկրի եկեղեցիներում. իսկական հրաշք է տարվա առաջին օրը երկնքում լինելը…
Հրաժեշտ եմ տալիս այդպես էլ չհանդիպած գերմարդու երկիր Գերմանիային` թիկունքում թողնելով Լուկասին, Մարկոյին, տիկին Մերկելին, «մեր լավ ախպերներին» ու անպիտան դարձած չստերս…
Հետգրություն
Գուցե ճիշտ որ՝ միրաժ է Նաիրին, ֆիկցիա, միֆ. ուղեղային մորմոք, սրտի հիվանդություն… Իսկ նրա փոխարեն — կա այսօր մի երկիր, որ կոչվում է Հայաստան, և այդ հին երկրում ապրել են երեկ և ապրում են այսօր շատ սովորական մարդիկ՝ սովորական մարդու սովորական հատկություններով։ Եվ ուրիշ -ոչինչ։
Եղիշե Չարենց