Վիլյամ Սարոյան. Այո և Ամեն

Ի սկզբանե մեզ հետ էին Աստված, երանությունը, հավատը և կատարելության ծարավը, և մեզ հետ էին անսահման և անտեսանելի բաների առկայությունը, օվկիանոսը, անտեսանելի ծովերի կորնթարդությունը, երազամրրիկների հուզումը, քարերի կարկուտը, անձրևն ու քամին և մանրակարկուտն ու ձյունը, և հոգու անդնդախոր գետերի ոռնոցը, բանականության ձորերը, բարձրաբերձ աննկուն ծառերը, հիշողության տիեզերքը, Աստված մեր ներսում, և մանկահասակ կյանքի ողբուկոծը, մարդու անվերջանալի առավոտը, ապրող մարդու անբարբառ հռետորությունը, ամբոխի տարուբերումը մեր ներսում, պատմության կոհակումը, շրջադարձը մեր մեջ, գալարումն առ անխոս լեզու, առաջինը բոլոր մեռյալների մեջ և վերջինը, և արաբական ձիերի դոփյունը, պատերազմների թովչանքը, արյունահոսող մարդու ցավը, և Աստված, մեր դեմքն արևի լույսի ներքո, և մարդու դեմքն ամենուր, և սրընթաց կյանքը մեր մեջ, մեր աստվածայնությունը։

Մենք ունենք մեր գոյությունն Աստծով, և Բանը խոսքն էր բոլոր մարդկանց, ողջ կյանքի, ամենայն ուրվապատկերի և հնչյունի և էության, մշտատարուբերվող ծովը, լռին երկինքը, բոլոր ապրող բաների շարժումը, տեսանելի և անտեսանելի, և մեր տեսողությունը, կեցվածքը, հպումը, և երկիրը մեր ոտքերի տակ էր, և մենք կանգնած էինք նրա վրա, իսկ մեր գլխավերևում երկնակամարն էր, և մենք հպվում էինք առարկաներին, կենդանի ու մեռյալ, մեր ձեռքերը շոշափում էին բոլոր ապրող առարկաների հյուսվածքը և իրերը, որ կենում էին առանց կյանքի, տերևը և միրգը, քարն ու երկիրը, կրակն ու ջուրը, իսկ մեր ներսում՝ Աստված։

Աստված` լռություն և ձայն, շարժում և անշարժություն, բարին և չարը, մեր տան գաղտնիքն ու սփոփանքը, մեր առակի հեղինակը, փաստն ու ճշմարտությունը մեր մեջ, անբասիր և անկորնչելի, ճշմարտությունն իմ հոր, որն այլևս չկա երկրի երեսին, և իմ եղբայր Գրիգորի, իմ մոր, իմ քույրերի, մեր իմաստը, պատճառը, սկիզբն ու վերջը, մեր կյանքի ուրվապատկերն ու ռիթմը, մեր ծիծաղի վկան ու շատրվանը, և ծիծաղը մեր ներսում, մեր վիշտն ու լրջությունը, իրերը տեսնելու բերկրանքը, ցավի և հաճույքի գաղտնիքը։

Մենք աղոթում էինք: Առ այն, որ հաղորդակից լինենք ամենայն ինչին, որպեսզի հարաբերվեինք ամենայն կենդանի և մեռյալ բաներին։ Ի սկզբանե էր Աստված։ Այդ շրջանը, ժամանակաց խորքում, մարդկային դեմքի հայտնվելուց շատ առաջ, այդ լռությունը և երկարատև գիշերվա այդ խավարը։ Մենք՝ վերջը, և հենց մենք՝ սկիզբը։ Մենք աղոթում էինք հանուն այն բանի, որպեսզի անհաղորդ չլինենք մարդկանց այդ ելումուտին, դեմքերի ու ձևերի հայտնվելուն ու անհետելուն աշխարհի բոլոր ծագերում, որպեսզի դառնայինք մասնիկը յուրաքանչյուր մարդկային արարքի՝ բարի, թե չար, որպեսզի ամեն ինչ կատարվի՝ մտքերը, հույսերը, դառնությունները, ուրախություններն ու տառապանքները։ Աղոթքներում մենք ձեռք էինք բերում հիշողությունները, իսկ երազում մենք ելնում էինք սև դատարկությունից առ պատմության անփութկոտ, դանդաղկոտ ակունքները, իսկ մարմնական աճը (փոքրիկ էակների, դեռ անբանական, շնորհիվ Աստծո կամքի) սկսած ձկներից, թռչուններից և գազաններից, մեզ բերեց առ մարդը՝ առաջին էակը։ Եվ ահա աղոթքներով, երազում, հուշերի և հավատի ճանապարհով մենք հետզհետե մոտեցանք մեր միջի Աստծուն, առ միասնությունը, վերջին միտքն ու վերջին հույսը՝ լինել կատարյալ և դրա հետ մեկտեղ տիեզերական, լինել վաղանցուկ և դրա հետ մեկտեղ հավերժական, ունենալ նշանակություն, բայց ոչ չնչին, լինել ինչ-որ կոնկրետ բան և դրա հետ մեկտեղ՝ ողջ գոյողի մարմնացումը, և այստեղից մեր մեջ հայտնվեց չարը՝ բարու հետ մեկտեղ, և դա մարդկային չարությունն էր և չարությունն աստվածային։ Եվ երկիրն ապրեց մինչև մեր լույս աշխարհ գալը։

Մեր մեջ ապրում էր կոտրելու և ոչնչացնելու պահանջը, և այդ տագնապեցնում էր մեզ, քանզի հենց այդ պահանջի կողքին ապրում էր էլ առավել ուժգին հակումն առ արարումը, կառուցումը, նորի ստեղծումը. նոր ձևերի, նոր իմաստների։ Երկիրը լի էր մարդկային աշխատանքի պտուղներով, բայց մենք ինքներս ոչինչ չէինք ստեղծել, մենք շատ բան էինք ուզում անել, բայց մեզ չէր հաջողվում, և այդժամ մենք սկսեցինք ոչնչացնել։ Մենք ջարդում էինք իրերը, մենք դրանք կտոր-կտոր էինք անում, դրանք հայհոյանքով շաղելով, դա միևնույնն էր, ինչ աղոթքը։ Մենք վերցնում էինք լամպը, զննում էինք այն, խոհածում էինք դրա մասին, դրա հիասքանչ ուրվագծերի մասին, առ այն, թե ինչ խորամանկորեն է ամեն ինչ ստեղծված, դրա աշխատանքի մասին, դյուրաբեկ ապակու մասին, նրբագույն մետաղալարերի մասին, դրա նշանակության մասին՝ գիշերը լուսավորել։ Ինչ հիասքանչ է։ Սքանչելի։ Իսկ հետո մենք ջարդում էինք այն։ Մենք ոչինչ չէինք ստեղծել։ Մենք ուզում էինք իմանալ այդ իրերի մասին։ Աստված առկա էր մարդու ստեղծած բոլոր բարի բաներում, և մենք ուզում էինք տեսնել դրանցում Աստծուն։ Մենք միմյանց հարցնում էինք՝ իսկ մենք կարո՞ղ ենք որևէ հիասքանչ բան ստեղծել։ Եվ պատասխանը հար նույնն էր՝ այո։ Դե իհա՛րկե, մենք հիասքանչ բաներ կստեղծենք, և մենք երկար երազում էինք այդ հիասքանչ խորհրդավոր բաների մասին, իրերի մասին, որոնց ուրվագծերը դեռևս անհայտ են մարդուն։ Մեզ ոչ մի կերպ չէր հաջողվում նոր ձև ստեղծել, և մենք կործանում էինք։ Երբեմն նույնիսկ ամենաբարեպաշտ մարդիկ էլ անարգում են։ Մենք ուզում էինք կորզել Աստծուն հնարավորությունից, բայց Աստված մեզ չէր երևում, և մենք ջարդում էինք ամբողջական, կարգին իրերը մանր կտորների, նզովելով դրանք։ Եվ դա մեզ հուսահատության էր հասցնում, որովհետև մենք սիրում էինք Աստծուն և գիտեինք, որ խոչընդոտը մեր մեջ է, քանզի մեր մեջ ամբողջականություն չկար։

Մենք մի զարթուցիչ ունեինք, և մի օր այն դադարեց աշխատել, և իմ եղբայր Գրիգորը նստեց մեր հյուրասենյակի սեղանի մոտ և քանդեց այն։ «Ես կարող եմ այն աշխատեցնել»,- ասաց նա։ Նա ձեռքն էր վերցնում մետաղական մասերն ու ցույց էր տալիս ինձ՝ «Տե՛ս, ինչ ատամիկներ են էս անվիկի վրա։ Նայիր էս փոքրիկ զսպանակին»։ Այլևս ոչինչ չկարողացավ ասել։ Նա նորից հավաքեց փոքրիկ մասերը, լարեց զարթուցիչն ու ասաց. «Հիմա այն կաշխատի»։ Բայց այն չաշխատեց։ Աստված և ճշգրտությունը թաքչած էին դրա ներսում, բայց ժամացույցը չէր աշխատում։ Սակայն Գրիգորը համբերատար էր և բարեպաշտությամբ լեցուն։ Նա դարձյալ մեծագույն զգուշությամբ քանդեց զարթուցիչը, բոլոր մասերը դարսեց իր առջև սեղանի վրա և սկսեց դրանցով հիանալ։ Նա այնքան էր հիանում այդ բոլոր պտուտակներով, անվիկներով, զսպանակներով, որ ես սկսեցի վախենալ։ Սկսեցի հասկանալ, որ զարթուցիչը, անշուշտ, այս անգամ էլ չի աշխատի, որովհետև այն մեռած բան էր, և նա չէր կարող այն կյանքի կոչել։ Ես նայում էի, թե ինչպես էր չարչարվում այդ ժամացույցի վրա, ինչպես էր նա աղոթում դրա վրա։ Ի վերջո, Գրիգորը հավաքեց զարթուցիչը, և այն մի ամբողջություն դարձավ, նա լարեց ժամացույցը, բայց այն չէր տկտկում։

Իմ եղբայր Գրիգորը բռնել էր ժամացույցը ձեռքին, զայրույթով և կսկծանքով նայելով դրան, և ես տեսա, որ նա այլևս չէր ուզում ստեղծել, այլ ուզում էր ոչնչացնել, և նա ելավ մեր տնից, ու ես տեսա, թե նա ինչպես ժամացույցը շրխկացրեց ցախատան պատին։ Ապակին ցաքուցրվեց, զարթուցիչն ընկավ գետնին՝ տրորված ու անկենդան, և իմ եղբայր Գրիգորը նստեց հետնասանդղամուտքի աստիճանների վրա, և ասաց. «Ամեն ինչ, ինչ ես սիրում եմ, էսպես է ստացվում»։ Դա մեզ համար ողբերգական պահ էր, որովհետև մենք հասկանում էինք, որ զարթուցիչի հետ կապված դեպքը մեր կյանքում ընդամենը բազում համանման դեպքերից մեկն էր, և որ մեզ դեռ վիճակված է էլ ավելի կարևոր բաներ ստեղծել և վերածնել։ Մենք ուզում էինք, որ Աստված դառնար այդ բաների մասը, և մենք հավատում էինք, և մենք գիտեինք, որ եթե Աստված չգա առ մեզ, մենք կսկսենք անարգել, ջարդել և ոչնչացնել, եթե նույնիսկ ամենից շատ մենք ուզում ենք ստեղծել և վերանորոգել։

2

Առարկաների ուրվագծերը սրբազան էին մեզ համար, քանզի դա այն ձևն էր, որը մարդ հաղորդել էր իրականությանը և Աստծուն, այն մտահղացումը, որով մարդը վեհացրել էր դատարկությունը։ Աստված ամեն ինչում է, ինչպես և բոլոր ժամանակներում։ Ե՛վ այլանդակի մեջ, և՛ հիասքանչի, կատարյալում և անկատարում։ Լևիի ջարդոների կայանը՝ իրերի գերեզմանոցը՝ ջարդոտած ձիաբեռնասայլեր, հին ավտոմեքենաներ՝ «Դորթեր», «Սաքսոններ», «Մուներ», «Ջորդաններ», մահճակալներ, թախտի զսպանակներ, խողովակների կույտեր, շշեր, գործիքներ. մենք գնում էինք այդ վայրը, ինչպես սգացողներն այցելում են գերեզմանոց, կանգնում և նայում էինք մեր ժամանակի ավերակներին, մեր սեփական Բաբելոնին` աղբ, նեխած յուղահոտ, ավտոմեքենայի կորված ցեխավահանակ։ Մենք տխրում էինք այդ մեռյալ բաների համար, և մենք զարմանքով ասում էինք՝ արդյոք հնարավոր չէ՞ դրանցից թեկուզ ինչ-որ բան փրկել և, թեկուզ ինչ-որ մի բան կյանքի կոչել, գուցե թե ինչ-որ հին անիվ դարձյալ պտտվի։ Մի՞թե մարդկային բանականության ստեղծածները ենթակա են մահվանն ու վաղանցուկ ժամանակին։ Մի՞թե ամեն ինչ կործանման է դատապարտված։

Մեր խոհանոցում մի վիթխարի հնաոճ «Էքսելսիոր Թրոյ» մակնիշի սալօջախ կար, մենք պաշտում էինք այն՝ այդ ձևերը, այդ սրընթաց ուղիղ գծերը, անսպասելի կորվածքները, կլոր կափարիչները, հանգուստների վրա ջեռոցի դռնակը, ողջ դրա ծավալը, դրա ողջ գաղափարը, դրա գրաված տարածությունը, դրա իրականությունը։ Եվ հին աթոռները, որոնք մենք ուսումնասիրում էինք, ինչպես զբոսաշրջիկները զննում են հիասքանչ տաճարի ճարտարապետությունը, և սեղանները, և ավելի փոքր ու հասարակ իրերը՝ ըստ էության Աստծո պատկերներն են։ Սալօջախը, աթոռը, թեյնիկը, թավան, դռան բռնակն ու դուռը, պատուհանն ու սենյակի գաղափարը՝ պատերը, հատակները, առաստաղները, իրականության ուրվագծերը, ամրապինդ, քառակուսի, կլորավուն, նրբագեղ կորվածքներով, բայց մունջ, հիմնավոր, ինչ-որ ահագին և համբերատար մի բան, տունը, փողոցը, քաղաքը, և բոլոր փողոցները, և բոլոր քաղաքները։

Մենք միայն չէինք նայում այդ բաներին, մենք դրանցում տեսնում էինք Աստծո միասնությունն ու հավերժությունը։ Իսկ դաշնամուրը։ Օ՜, դաշնամուրը վեհաշուք բան էր, վիթխարի հաղթանակ, ինքնին գեղեցիկ բան և, մնացյալ բաներից զատ, պոեզիայի և մաթեմատիկական ճշգրտության սկիզբը, մեկ, երկու, երեք, նոտաներն իրենց անուններով և իմաստով. երաժշտությունը ճանաչվում և հնարավոր է դառնում։ Բեթհովենն ու Բախը, և երեք, չորս, հինգ, մարդու սիրտը խփում է մեր ժամանակի ռիթմով, լռին ուրվագիծն ու մատները Շոպենի, մեր Աստված։

Մենք ուխտագնացություն էինք կատարում Լևիի ջարդոնների կայանը՝ ուսումնասիրելու մահը, անցողիկ ձևերը, ծերության և անպետքության խայտառակությունը, տեսնելու, թե ինչպես է կործանվում Աստված այլանդակության և անկատարության մեջ, անկենդան, անկերպարան մատերիայում, որպեսզի ճանաչեինք «այոն» և «ոչը», մարդու և իրականության իմաստը, պայծառությունն ու սարսափը, գեղեցկությունն ու մեղքը, բացարձակ մեղքը և կործանումը։ Մենք տխուր էինք. աղբը ճնշում էր մեզ անձկությամբ՝ ողջ այս հույսը, ողջ էներգիան, մարդու բոլոր երազանքները դատապարտված էին այս վերջին՝ աղբ, քայքայում և յուղի այս նեխահոտը։

Մենք գիտեինք, որ բոլոր այս բաները սերում են մեր աշխարհից, և դրանց քայքայումը տխրեցնում էր մեզ, այդ պատճառով մենք դրանցում ուզում էինք տեսնել հավիտենականը, անփուտը, անանցողիկը, որոնց ձևերը կործանման ենթակա չեն։ Մենք կորցրել էինք հավատն առ ժամացույցը։ Կորցրել էինք հավատն առ լամպերը։ Մենք դրանք ջարդուփշուր էինք անում։

3

Գարնանը խոտի դալար ծիղը, մատղաշ տերևը, նորաբաց ծաղիկը, անշուշտ, այդ հավիտենականի բաղկացուցիչ մասերն էին, բայց և կար մի այլ բան, ավելի շլացուցիչ, առավել հիասքանչ ուրվագծերով։ Եվ այն հայտնվեց մեզ, ինչպես և շատ այլ բաներ, պատահաբար։

Մի երեկո տուն վերադառնալիս, թերթերը վաճառելուց հետո, ես մի թռչուն տեսա, որ վազվզում էր կայանած մեքենաների տակ։ Թռչունը քաղաքում, փողոցների վրա, իր փետուրներով։ Դա մոլորված, վախեցած հավ էր։ Ես նրան բռնեցի, դրեցի թևատակիս ու տուն բերեցի։

Ես ափսոսանք զգացի թռչունի համար։ Նա վախեցած ու նյարդային ցնցվում էր թևատակիս, և անցնելով լուսավորված տեղերով, փողոցային լապտերների տակ, ես նայում էի նրա աչքերին, և թվում էր՝ դրանք վշտալի էին, տան և ընկերների կարոտով և համարյա մահացու մենությամբ լի։ Տունդարձի ճամփին ես նրա հետ խոսում էի հայերեն, ջանալով հանգստացնել նրան՝ «Մի վախեցիր, մի լացիր», որովհետև ինձ թվում էր, թե հավը հոգու խորքում լալիս է։ Տնային թռչունը, քաղաքում կորսված, փորձում է իր համար կացարան գտնել մեքենաների տակ։ Եվ ես այդ հավը բերեցի մեր տուն, ցույց տվեցի Գրիգորին, մորս ու քույրերիս։

-Ես գտա այս հավը,- ասացի:- Նա կորել էր փողոցում, և ես մտա մեքենայի տակ և նրան այնտեղից հանեցի։ Սկզբում նա ինձնից փախավ, բայց ես համոզեցի նրան, և նա մոտեցավ ինձ։

Ես շատ երջանիկ էի։ Ես հավը դրեցի հատակին, և նա սկսեց հյուրասենյակով մեկ քայլել։ Ահա նա քարացավ, գլուխը կողք հակեց և սկսեց ունկ դնել մեր ծիծաղին։ Մենք երկար ծիծաղում էինք, չէ՞ որ այնքան զվարճալի է՝ հավ գտնել, բերել տուն և նայել, թե նա ինչպես է քայլում հատակի վրա։ Շատ զվարճալի էր, և մեզ բոլորիս թվում էր, թե մեզ այդ գիշեր շատ պատվարժան հյուր էր եկել։

Առավոտյան հավն իրեն այնքան էլ դժբախտ չէր զգում։ Նա քայլում էր մեր հետնաբակում և արևի շողերի տակ բավական գրավիչ տեսք ուներ։ Գրիգորը բերեց մուրճն ու սղոցը, հավի համար վանդակապատ տնակ սարքեց և նրան նստեցրեց այնտեղ, և մենք սկսեցինք սպասել։

Մենք ձու էինք ուզում, ոչ թե որևէ ձու, այլ միակ ձուն, մեր ձուն։ Ես հավ էի գտել։ Փրկել էի նրան քաղաքից, որտեղ նրան կարող էր վրաերթի ենթարկել մեքենան կամ կարող էր սառչել։ Այնպես որ, ձու, խնդրում եմ։

Մենք հավի համար բույն շինեցինք և սկսեցինք սպասել մեր ձվի հայտնվելուն, մտածելով այն մասին, թե ինչ հրաշք է ձուն։ Մենք զրուցում էինք։ Ես ուզում էի հարցուփորձել կճեպի մասին, ինչու է այն այդքան ամուր և մաքուր, և ձևն էլ սքանչելի է և ճշգրիտ։ Ինչո՞ւ։ Գրիգորն ասաց, որ չգիտի։ Այդպես ստացվում է։ Ոչ ոք չգիտի հարցիս պատասխանը։ Եվ համանման ամենայն ինչը՝ տերևները, ծաղիկները, մարդը, հրաշալի, բայց պարզ և անպաճույճ։

Անցավ մի օր, բայց ձու չկար։ Մենք անհանգստություն զգացինք։ Այս իրադարձությունը միայն մի տրամաբանական ավարտ կարող էր ունենալ՝ ձուն, միակն ու անկրկնելին։ Այն պիտի լույս աշխարհ գար դատարկությունից, վերացած և կատարյալ, և դրա հետ մեկտեղ՝ հաղորդակից իրերի բոլոր կերպերին ու տեսակներին, բոլոր ձևերին, պիտի լիներ ողջ գոյողի սկիզբը։ Ձո՞ւ։ Տիեզերք, Աստված, Տիեզերքի պարզությունը, Աստծո ողորմածությունը։ Մի օր էլ անցավ։ Ձու առաջվա պես չկար։ Մենք գնացինք հավի մոտ, նայեցինք նրան, միմյանց հետ խոսակցեցինք։ Մենք սկսեցինք վախենալ, թե նրա մեջ կյանքի ծիլ չկա։ Մենք նյարդայնանում էինք։ Մենք ուզում էինք ինչ-որ հրաշալի, վերացական, մաքուր և կատարյալ բան տեսնել։ Մենք արդեն ուսումնասիրել էինք ժամացույցներն ու լամպերը։ Մենք վախենում էինք, թե կսկսենք անարգել։ Ընդհանրապես ձուն լիուլի էր։ Կարելի էր գնալ խանութ ու մի փութ առնել, երբ կամենաս, բայց մեզ պետք էր հատկապես այդ ձուն։ Մենք ուզում էինք, որ այն մեզ հայտնվի դատարկությունից, ու արդեն սկսել էինք անհանգստանալ։

Հետո մի օր, ճաշի շուրջը, սեղանի մոտ նստած, մենք լսեցինք, թե ինչպես է մեր հավը կչկչում։ Մենք բոլորս՝ Գրիգորը, մայրս և քույրերս, նետվեցինք վանդակի մոտ և մի հիասքանչ սպիտակ ձու տեսանք։ Օ՜, այն հիանալի էր։ Մեր հավը հետուառաջ էր անում և բերկրում էր։ Այնտեղ, բնում գտնվում էր Աստված, սկիզբը, և ողջ աշխարհը թվում էր հիասքանչ ու գերազանց։ Ամեն ինչ, այս ձվի նման, ճշգրիտ էր ու նրբագեղ։ Դրանով կարելի էր հիանալ, այն կարելի էր երկրպագել։ Գրիգորը ձուն դրել էր ափի վրա ու ժպտում էր, ասես այդ ձվի մեջ շտկվել էին բոլոր մարդկային անկատարությունները, ասես տեղի էր ունեցել ամենահրաշալի հրաշքը հրաշքներից։ Նայելով Գրիգորին, ես լցվեցի նրա բերկրանքով ու երջանիկ էի։ Իսկ ձուն, կատարյալ, ամբողջական և ամուր, մեզ համար դարձավ հիասքանչի, կենաց սաղմի ու բոլոր մնացյալ բաների մարմնացումը, սերմի և սկզբի սիմվոլը, առաջին ձևը, նախնական գեղեցկությունը։ Եվ այդ Աստված էր, անպաճուճությունը, որը մարդու ամենամեծ արվեստից վեր է, և դա գեղեցկությունն ու տիեզերքն էր, երկրի երեսին հավերժական կյանքի, հավերժական վերածննդի ամբողջականությունն ու սիմվոլը։

Մարդու ստեղծած բաները վերջավոր են, դրանք կարող են փտել, կոտրվել, ցաքուցրվել, բայց սա, ճերմակության այս ձվաձևությունը երբեք չի դադարի, այդ ձևից, այդ գաղափարից կարող են առատորեն սաղմնավորվել մարդու ստեղծած բոլոր ձևերը։ Ահա այն, մեր ձուն, իմ եղբոր ձեռքին, որը ժպտում է, նայելով դրան, որովհետև այն նրան վերադարձրեց ամբողջականությունը և ներքնապես պնդացրեց, գերազանցեց աշխարհի երեսին բոլոր ջարդված, փտած բաների այլանդակությունը, նրա մեջ վերածնեց դողն ու հավատը, նրան Աստծուն վերադարձրեց. Այո և Ամեն։

Հորս անքնությունը

Երբ հայրս երեսուներեք տարեկան էր, նա չորս երեխա ուներ, նա չէր կարողանում քնել ոչ գիշերը և ոչ էլ մնացյալ ժամանակ։ Այդպես շարունակվեց մինչև երեսունյոթ տարեկանը, երբ նա մահացավ։

Մարդ մահացած հոր մասին ինչ ասես կարող է իմանալ, ինչը երկար ժամանակ համարյա բան չի նշանակում, մինչև որ հանկարծ սկսում է շատ և նույնիսկ շատ բան նշանակել։ Ինձ սկսեցին պատմել այն մասին, որ մի երեսուն տարուց էլ ավելի առաջ, իր կյանքի վերջին տարիներին հայրս չէր կարողանում քնել, և ես չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչը նրան զրկեց այդ շնորհից։

Իրականում ես այդ հարցում փոքր-ինչ գերազանցություն էի զգում, քանզի ես կարողանում էի շատ լավ քնել։ Անկողնում հայտնվելուն պես ակնթարթաբար քնում էի և կարող էի ողջ գիշեր քնել՝ ոչ մի անգամ չարթնանալով, բայց հայրս չէր կարողանում։

Նա ելնում ու հետուառաջ էր քայլում մթության մեջ կամ ինչ-որ տեղ լույս էր միացնում կամ լամպ էր վառում… Կասկածում եմ, որ նրանք էլեկտրականություն ունենային, ավելի շուտ չունեին… կամ մոմ էր վառում և նստում էր կարդալու կամ գրելու։ Նա անդադար նշումներ էր անում, որոնք պատրաստվում էր երբևէ գրքի վերածել։

Իսկ ես ունակ էի քնելու դպրոցում դասերի ժամանակ, գլուխս հակած ծալած ձեռքերիս վրա։ Ես խոր քուն էի մտնում, և ինձ փող ու սեր էր երազվում, բայց հիմնականում փող։ Լավ քուն ունենալով՝ չէի կարողանում հասկանալ հորս անքնությունը։ Ես կարող էի լոկ կռահել նրա անքնության ամենաակնհայտ պատճառները։

Ամենից առաջ նա աղքատ էր, իսկ դրանից ցանկացած տղամարդ կարող է քնից զրկվել։ Երկրորդ՝ նա ջանում էր գրողի կյանքով ապրել մի երկրամասում, որտեղ յուրաքանչյուր աշխատունակ տղամարդ հարկադրված էր օրամշակ լինել։ Երրորդ՝ նա միշտ ձգտում էր սկսած գործն ավարտին հասցնել։ Այդ պատճառով նա անընդհատ տարակերպ բաների մասին գրառումներ էր անում։

Այո, այդպիսի իրավիճակներում մարդ լիովին կարող էր քունը կորցնել և, ի վերջո, կյանքը։ Բայց ես էլ փող չունեի, սակայն ես կարողանում էի քնել. ես էլ փորձում էի գրող դառնալ այն վայրում, որում դա փորձում էր անել նա, և իմ վիճակն ամենևին էլ ավելի լավ չէր, բայց ես, ընդ որում, կարողանում էի քունս առնել, ես էլ ձգտում էի սկսածն ավարտել, և ամեն ինչի մասին գրառումներ էի անում, բայց կարողանում էի քնել։

Ուրեմն, եթե հայրս չէր կարողանում քնել, նա այնքան ուժեղ չէր, որքան իր տղան, այսինքն՝ ես։

Եվ ուրեմն այդ իրողությունն իմ մեջ գերազանցության զգացողություն էր ծնում։

Երբ հայրդ ձախողակ է, դա իր առավելություններն ունի։ Իհարկե, երևի ունի նաև իր թերությունները, բայց որքան ես հիշում եմ, ինձ համար դա թերություն չէր։

Երբեմն ես հորս խղճում էի։ Կալիֆոռնիայի խաղողի այգիների դաժան աշխարհը շատ ծանր էր նրա համար, իսկ ինձ համար՝ ոչ, և այդպիսին չի լինի։

Նա չափազանց դյուրազգաց էր այս աշխարհի համար, ասում էի ես ինքս ինձ։ Նա վատ էր յուրացնում կյանքի դասերը, ասում էի ես։

Իր կյանքի վերջին երեք տարիներին հայրս հատկապես ծանր էր տանում անքնությունը, բայց քիչ չեն վկայություններն առ այն, որ նա սկսել էր տառապել անքնությունից դրանից շատ առաջ։

Նրա անքնությունը սկսվել էր դեռես այն ժամանակ, երբ նա տղեկ էր ու ապրում էր Բիթլիսում, որ Հայաստանում է։ Սկզբում նա լավ էր քնում, բայց ստիպված էր ելնել գիշերվա կեսին ու աշխատել, որպեսզի կերակրեր իր քույրերին ու եղբայրներին և վճարեր իր ուսման համար։ Այնուհետև նա գիշերներ շարունակ չէր քնում, որպեսզի սովորեր գրել հասունացող բանաստեղծություններն ու պատմվածքները, որոնցով նա ուզում էր հաղորդակցվել, այդու նա բավականաչափ չէր քնում, երբ նա տասներկու-տասներեք կամ տասնչորս տարեկան էր։ Բայց այդպիսի անքնությունը կամ քնի կորուստը միանգամայն այլ բան է. դա դիտավորյալ արթուն կենալն է, քանզի դու քնից առավել կարևոր գործեր ունես։

Սակայն իրականում քնից ավելի կարևոր բան չկա, և մենք սկսում ենք այդ գիտակցել, երբ կամենում ենք ննջել ու քուն ենք ուզում, բայց ունակ չենք քնելու։

Ամեն դեպքում այդպիսի կամավոր հրաժարումը քնից, որի մասին ես խոսում էի, ինձ լավ ծանոթ էր ընդհուպ մինչև երեսնամյակս։ Հետո ես հասկացա, որ ժամն է հանդարտելու, ուժերը վերականգնելու, ամեն ինչ հասցնելու, քնելու։ Եվ ես այդպես էլ արեցի։

Ես, անշուշտ, շատ ուշ էի պառկում, բայց և երկար քնում էի։ Ես պառկում էի գիշերվա երկուսին, երեքին կամ չորսին, բայց քնում էի մինչև կեսօր, երբեմն էլ շատ ավելի։ Ես ճանաչեցի լրացուցիչ քնի թարմացնող ազդեցությունը՝ արթնացումը հինգ ժամից և կրկին խորասուզումը քնի մեջ երկու, երեք կամ չորս ժամ։

Հավանաբար հորս բախտն ավելի քիչ էր բերել։ Հավանաբար նա չէր եկել այն բանի գիտակցմանը, որ արժանի է այդպիսի քնի։ Կարծում եմ, նա համարում էր, որ եթե չկայացած գրողն ախորժանք է ապրում այդպիսի քնից, ապա դա համազոր է քո պարտության ընդունմանը, և նաև այն բանի, որ իր համար միևնույն է։ Բայց նրա համար մեկ չէր։

Երեսունի մատույցներում ես իմ հաջողությանը կասկածելու որևէ հիմք չունեի, ինչ-որ չափով։ Ես մի վեց գիրք էի հրատարակել և ճանաչված գրող էի դարձել։

Այդ պատճառով ես հորս անքնության հանդեպ ներողամտություն չէի զգում։ Համենայն դեպս մինչև այն պահը, երբ նրա անքնությունը փոխանցվեց ինձ, և ես, ինչպես ասվում է, սեփական փորձից իմացա, թե ինչն էր նրան քնից զրկել։ Եվ թե ինչու ես ինքս էլ չէի կարողանում քնել։

Այլ կերպ ասած, երբ ես երեսունչորս տարեկան դարձա, ինձ մոտ էլ անքնություն սկսվեց, թե գիշերը և թե օրվա մյուս ժամերին։ Երևի ես կարող էի քնել կեսօրին, բայց դա արդեն այն քունը չէր։ Եվ ես գիտեի, թե ինչից՝ ես նույնպես հասկացա, որ անհաջողություն եմ կրել, թող որ յուրովի, բայց այդուհանդերձ դա անհաջողություն էր։ Ես հաջողության հասա, բայց ոչ այն, ինչ հարկ էր։ Քանի որ ոչ մի լավ բան դրանից դուրս չեկավ։ Հնարավոր է նույնիսկ, որ հորս անհաջողություններն այնքան ձախորդ չէին, որքան իմ հաջողությունները։

Նրա անհաջողությունները, հավանաբար, առավել մաքուր էին, ավելի բնական։ Նա չէր էլ սկսում մոտենալ հաղթանակին։ Իսկ ես կարողացա սկսել, բայց սկսելով ոչ մի արժանի նպատակի չհասա։ Ես լոկ այն էի անում, որ գրում, ուտում, խմում և զվարճանում էի, ինչպես ասվում է։ Ես լոկ այն էի անում, որ վայելք էի ապրում կյանքից ու աղջիկներից, որոնց դուր էր գալիս ինձ հետ կյանքից վայելք ապրել։ Ես միայն ապրում էի իմ հաճույքի համար և ոչ մի բանի մասին չէի խոհածում։ Դե, դուք հասկանում եք, թե ինչ նկատի ունեմ։

Թերևս ես մտորում էի Աստծո մասին. ես երբեք չեմ կարողացել չմտածել Աստծո մասին: Ես մտածում էի ճշտի կամ հարաբերական ճշտի մասին, ճշմարտության կամ հարաբերական ճշմարտության մասին և այդ տեսակի հարանման բաների մասին։ Ես գիտեի, որ ոչինչ չեմ կարող փոխել, այդու և չէի փորձում։

Ահա երբ հորս անքնությունը վերջնականապես արմատավորվեց իմ կյանքում, կարողացա հասկանալ, ահա թե ինչին էր նա բախվել։

Դա շատ բարդացրեց իմ կյանքը, որովհետև եթե զգայուն, անհանգիստ, անդադրում, խոցելի գրողը չի կարողանում պառկել քնել և վերականգնել իր ուժերը ամեն գիշերվա խոր քնով, ապա շատ շուտով նրա բանը բուրդ կլինի։

Նրա հետ սկսում են վատ բաներ կատարվել։ Փչանում է տեսողությունը։ Նյարդերը քայքայվում են։ Մտքերն անկարգ են դառնում։ Նույնիսկ հազվադեպ երազներն անկապ են դառնում։ Նրա հոգու քիմիան, այսպես ասած, թթվում է։ Նա հանկարծ հայտնաբերում է, որ շատ ավելի բաներ ատում է, քան սիրում։ Նա հանկարծ հայտնաբերում է, որ չի կարողանում գթասրտորեն վերաբերվել այն բաներին, որոնց հանդեպ հարկ է գթասիրտ լինել։ Նա կորցնում կամ սկսում է կորցնել իր ճշմարիտ ուժը։ Նա կորցնում է իր գործարանը։ Նրա սիրտը երկաթյա չէ, երբ այն պետք է երկաթյա լինի, քնքշանքից զուրկ է, երբ պիտի քնքուշ լինի։

Առանց թարմացնող խոր քնի նրան հաղթահարում են կասկածները երկրի երեսին ամեն ինչի համար, իսկ կասկածները վերջի սկիզբն են։ Կասկածները՝ առողջության, ոճի, անհատականության, աճի, կատարելության, ձեռքբերումների։

Առանց ներքին հանգստության, որ հոգու համար հանգստարան է ծառայում, գրողը կասկածներից մեռնում է։

Գիտակցելով, որ ես այնպես չէի գրում, ինչպես որ պետք էր, որ ես անկեղծ չէի իմ կամ Աստծո հետ, սկսեցի հասկանալ հորս անքնությունը, և շուտով այդ ըմբռնումը, այդ նրա անքնությունը ինձ զրկեց արվեստի երջանկությունից, որը չէ՞ որ կար իմ մեջ մինչև այն պահը, երբ ես սկսեցի գիտակցել, որ պարտություն եմ կրել։

Ես չէի ուզում հին ձևով գրել, քանի որ կորցրել էի ամենայն ճաշակն առ համանման գրելաոճը, բայց միաժամանակ, ինչպես և հայրս մի ժամանակ, ես չէի կարողանում ավելի բարձր աստիճանի վրա կանգնել։ Այնպես որ, իմ հին հնարքները շահագործելու և նոր բարձունքներ ձեռք բերելու անընդունակության միջև ես միանգամայն անվածրից դուրս էի թռել, իսկ իմ հոգին արտաքսվել էր իմ մարմնից։

Այնպես որ, ես ի վերջո կարեկցանքով ներթափանցվեցի առ հորս անքնությունը, նրա անհաջողություններն ու վաղաժամ մահը։ Այդպես ես սկսեցի կարեկցանք զգալ առ մերձավորներիս տառապանքները, ինչ պատճառով էլ որ դրանք լինեին։ Այդպես ես ճանաչեցի, թե ինչ սարսափելի փորձություն է դառնում մարդու կյանքը, որը չի ապրում, այլ գոյություն է քարշ տալիս։ Այդպես ես սիրեցի ցավով խաթարված դեմքերն այն մարդկանց, որոնք չեն քնում և տանջվում են, և չգիտեն, թե ինչ անեն այդ տանջանքի հետ։ Քանզի քնից զուրկ, չարչարվող, հալածվող և մոլեգնող՝ դա նրանք են, ովքեր այս կամ այն պատճառով դատապարտված են տառապելու և տառապում են, և ես նրանցից մեկն եմ, նույնպիսի դժբախտ, այլանդակ, նրանց պարտությունների ու հուսահատությունների համը տեսած։ Խելագարներին, տառապանքներից խենթացածներին ես սկսեցի հարգել և նույնիսկ սիրել, թեպետ և դա հեշտ չէ՝ սիրել նրանց ու քո սրընթաց պարտությունը։ Փախուկներին, թշվառներին, խելագարվածներին այսուհետև ես ընդունում եմ որպես իմ եղբայրների և նրանց հոգ եմ տանում, քանզի նրանք բոլորը հայտնվեցին այդ վիճակում ձախորդությունների և ներքին տառապանքների պատճառով, որոնք հայտնվել էին վաղուց ի վեր ոչ թե իրենցից, այլ Աստծուց, իրենց մերձավորներից, օտարներից, երդվյալ թշնամիներից։

Թող ոչ մեկը չհպարտանա վատ առողջությամբ, ձախորդությամբ, միջակ ձեռքբերումներով, վատ ոճով, շրջակա աշխարհի հետ վատ հարաբերություններով, քանզի ոչ մեկը ապահովագրված չէ մարդուն հայտնի գեշ հիվանդություններից, և յուրաքանչյուրի անձը հումք է մոլագարի, հանցագործի, խելագարի վերածվելու համար։

Թող ոչ մեկը չպարծենա խոր քնով, քանզի դա պատահականություն է, իսկ պատահականություններն ամենքի հետ պատահում են։ Թող անհաջողակները, չարաբախտները և ապուշները սիրված լինեն իրենց եղբայրների կողմից մնացյալ բոլորից առավել։ Թող դա դառնա մարդու հանդեպ առաջին պարտավորությունը՝ հիվանդության ընթացքը հետ բերել և երեխաներին վերադարձնել պարտություններ կրելու առավել թեթև հնարավորություններ և վեհանձնորեն անել այդ։

Սակայն խստասիրտ չլինենք նրանց հանդեպ, ովքեր ապրում են անգիտակից ինքնագոհության մեջ, նրանց հանդեպ, ովքեր ունակ չեն զգալու ուղեղի մթագնման, հանցագործության, վսեմ բացթողումների դրամատիզմը։ Լավ մարդիկ պիտի իմանան, որ խելագարները խելագարվել են ջանքերից, և նրանք հարկ է իմանան, որ երբեք չի կարելի ծիծաղել ջանքերի վրա, որքան էլ որ խելագարը չափազանցի։

Ես երեք տարով գերազանցել եմ հորս կարճ կյանքը, բայց նրա անքնությունն այժմ իմն է դարձել, և իմ կյանքի մնացուկը դաժան պայքարի ժամանակ կլինի, քանզի ինձ հարկ է վերականգնել և կատարելագործել իմ կյանքի նախկին ոճը, կամ նորը մշակել, ընդ որում՝ ես զուրկ կլինեմ ուժերից, որ տալիս է կազդուրիչ թարմ քունը, այն քունը, որ պիտի վերադարձվի մեզնից յուրաքանչյուրին։

Անգլերենից թարգմանեց Վարդան Ֆերեշեթյանը