Անցյալի փառքին հետամուտ

Արցախյան առաջին պատերազմի հաղթական ղողանջները չեն մարել այդ ժամանակն ապրածների, առավել ևս՝ այն կերտածների հոգիներում: Այսօրվա անհույս ու անկյանք թվացող իրականության դառնությունը հաղթահարելու մի տարբերակ է այդ հաղթանակի պատմության վերապրեցումը և իրական-լուսավոր դիպվածներին անդրադարձը: Բազմիցս խոսվել է այն մասին, թե մեր հերոսամարտը չունեցավ պատշաճ արտացոլում հայ գրականության մեջ, հայ կինոյում, արվեստում՝ առհասարակ: Այդուհանդերձ, եղան և կան հեղինակներ, որոնք իրենց ստեղծագործություններն են երկնում՝ նվիրված մեր հայրենիքի դրախտային եզերքն ազատագելու կարևոր փաստին: Այդ քչերից մեկն է գրող, ազատամարտիկ Հովիկ Վարդումյանը, որ այսօր էլ, զենքը գրչով փոխարինած, հյուսում է իր հուշերի գիրքը՝ հավաստի տեղեկությունները գեղարվեստի լեզվով հասու դարձնելով ընթերցողին: Նրա պահոցներում ոչ միայն արցախյան պատերազմապատումի թեմայով հայտնի, տպագրված գործերն են, այլև անտիպները, որոնցից մեկին անդրադառնում ենք այս հրապարակումով:

Ardi.am

Հովիկ Վարդումյան

Հատված «Զինվորները ծնվում են մարտադաշտում» վիպակից

Մեր վաշտը, Շուշվա գնդի մյուս ստորաբաժանումների հետ, կարողացել է ազատագրել Աղդամի շրջանի Ումուդլու և Շոթանլի գյուղերը: Հիմա գործողությունների էպիկենտրոնը կտեղափոխվի մեր աջ թևը: Սամո Օգանովի ստեփանակերտի գունդը պետք է կարողանա գրոհով ազատագրել Մարտակերտի Շրջանի Արծվաշեն ու Հացավան գյուղերը:Այդ ամենը հետո: Իսկ այժմ թուրքերը մեծ ուժերով գրոհում են մեր ուղղությամբ: Կրակում են զենքերի բոլոր տեսակներից, բոլոր տրամաչափերից: Առաջին անգամ տեսնում ենք չորսփողանի ականանետ, որից փրկվելը շատ դժվար է: Ապա օդ են բարձրանում ՍՈւ- 24 գրոհային ռազմական ինքնաթիռները և ուղղաթիռները: Մետաղի ու կրակի հեղեղ է թափվում երկնքից: Կծկվում ենք հապճեպ փորված խրամատներում, անշարժանում: Անհանգստանում ենք, մտածում, թե նոր տղերքը չեն դիմանա, խուճապ կառաջանա, բայց ոնց որ թե ամեն ինչ կարգին է առայժմ: Թուրրքերն էլ հույս ունեն, թե դուրս կգանք խրամատներից, խուճապահար կփախչենք: Այդ ժամանակ առաջ կշարժվի հետևակը, և մենք կզիջենք դիրքերը, բայց նրանց ծրագիրը չի իրականանում, որովհետև ի սկզբանե տապալված է: Մենք կարողանում ենք հներով գոտեպնդել, զորություն հաղորդել, հանգստացնել նորեկներին, ամուր պահել դիրքերը: Թուրքերի գրոհն արդյունք չի ալիս, երեկոյան կողմ դադար են առնում, սսկվում:

Փառք Արարիչ Աստծուն, օրն անցնում է առանց կորուստների. ո՛չ մարդկային, ո՛չ էլ տարածքային: Եվ մնում է հետագայում էլ ամուր մնալ ու տղամարդավարի դիմավորել հաջորդ օրը: Գիշերն անցնում է անվտանգ, կարողանում ենք կազմակերպել հանգիստը՝ յուրաքանչյուր խրամատում մեկը հերթապահում է, մյուսները քնում են: Հերթով բոլորը կարողանում են քնել, հանգստանալ:

Հաջորդ օրը մենք մեր դիրքերում հանգիստ կանգնած ենք, գործողությունները ծավալվում են աջ և ձախ  հարևանների ուղղությամբ: Թուրքերն արդեն մեզնով զբաղվելու ո՛չ ժամանակ ունեն, ո՛չ հնարավորություն: Առավոտ շուտ մեր աջ հարևանը գրոհում է՝ Օգանով Սամոյի գունդը, ողջ հզորությամբ ճնշելով թուրքերին, առաջ է շարժվում:

Հետաքրքիր տեսարան է: Սրտոտները դուրս են գալիս գետնափոր «բներից», կծկվում ջրանցքի ափի խրամատների հողաթմբի հետևն ու դիտում աջ հարևանի գրոհը: Կարծես հեռուստացույց նայելիս լինես: Հներիս համար ծանոթ տեսարան է. սկզբում առաջանում են տանկերը: Մի քանի տանկ հռնդյունով, մեծ արագությամբ, թշնամուն սթափվելու, կողմնորոշման հնարավորություն չտալով, առաջ են պոկվում: Թուրքերը կրակում են հակատանկային զինատեսակներից: Աշխատում են գործի գցել իենց տանկերը, բայց դրա համար ժամանակ չունեն: Զարմանալի տափակ ուղեղ ունեն՝ թվում է, թե մինչև հիմա պիտի սովորած լինեին, որ պատրաստ լինեն յուրաքանչյուր գործողության, բայց այդպես էլ չհասունացան: Մեր տանկերը մեծ արագությամբ, մաքրելով տարածքը, շարժվում են առաջ: Մենք հրճվանքով դիտում ենք, թե ինչպես են թուրքերը դուրս գալիս փոսերից, տների հետևից, զենք ու զինամթերք, սնունդ ու հագուստ թողնելով՝ փախչում: Սակայն նրանց, ի վերջո, հաջողվում է մեր տանկերից մեկը խփել և մի պահ կարծես գրոհը կանգ է առնում: Իրավիճակը փրկելու համար թուրքերն օդ են հանում ինքնաթիռները: Սակայն նրանք զարմանալիորեն հարձակվում են ոչ թե մեր աջ հարևանի, այլ մեր ուղղությամբ: Մենք  կարողանում ենք լցվել խրամատների ու գիշերվա փորած փոսերի մեջ: Ես, զգուշությամբ գլուխս դուրս հանելով, հետևում եմ ինքնաթիռների գործողություններին: Գիտեմ, որ օդաչուներն ուկրաինացի վարձկաններ են: Թուրքերն ընդամենը մի օդաչու ունեին, որը զոհվեց կռիվներից առաջ: Անհեթեթ բան է՝ մենք օդաչուներ ունենք, ինքնաթիռ չունենք, իսկ նրանք՝ հակառակը:

Ինքնաթիռներից երկուսը գալիս են, ռմբակոծում Ումուդլու գյուղի ուղղությամբ տեղակայված մեր դիրքերը, մյուս երկուսը մեր վրայից անցնում, ռումբերը թափում են մեր հետևի դաշտում, որտեղ ոչ ոք չկա: Երևի չեն ուզում մեղքի տակ ընկնել, միևնույն է, ոչ ոք չի կարող ստուգել, թե ում ռմբահարեցին: Առաջին երկուսի ռմբակոծումից առաջին դասակը մեկ զոհ է տալիս, մեկ՝ վիրավոր: Ցավալի է, բայց պատերազմի դաշտ է, այդքան ծախս անելով, եթե հաջողվում է միայն մեկ կամ երկու զինվոր հանել շարքից, մեզ համար դրական է:

Ստեփանակերտի գնդին օգնության է գալիս Մարտունու Մոնթեի գունդը: Հիմա հրամանատարը Մոսին է՝ Մովսես Հակոբյանը: Մոնթեի՝ կասկածելի պայմաններում զոհվելուց հետո, նա՛ դարձավ հրամանատար: Այդ նրա տանկերն են գրոհում: Մեկի խփվելուց հետո մյուսը սլացավ առաջ, փրկեց  անձնակազմին, և կարծես թե հարձակման թափը կոտրվում է:

Մոնթեին առաջին անգամ Էրքեջում հանդիպեցի՝ հեռվից տեսա, Վերիշենցի Ռուսլանի հետ հետախուզության էինք գնում, ժամանակ չունեի: Մոնթեն դեռ Մոնթե չէր, ԱՐԱՅԻԿ Խուդավերդյանի  «Կոռնիձոր» ջոկատի կազմում՝  «Տիգրան Մեծ» աշխարհազորային գնդի հետ մասնակցում էր թուրքաբնակ Թոդան գյուղի համար մղվող մարտերին: Ես այդպես էլ չկարողացա հանդիպել, իսկ իմ ջոկատի տղերքը մոտիկից ծանոթացել էին, նույնիսկ հասցրել էին նկարվել:

Մոսին ջրանցքի ափով, խրամատների հողաթմբերի վրայով, ամբողջ հասակով մեկ կանգնած,  ռադիոկապը շալակին, կապավորի հետ անցնում է մեր դիրքերով: Տեսնելով, որ ես, հողաթմբին նստած, դիտում եմ մարտի ընթացքը, կանգ է առնում, բարևում, հարցնում անունս և ժպտալով դիտողություն անում. 

— Իջի՛ր խրամատի մեջ, կխփեն:

Առաջին պահին վիրավորվում եմ, բայց այնքա՜ն սեր եմ զգում նրա խոսքի  մեջ,  հասկանում եմ, որ Արցախ եկած, կռվող զինվորը նրա համար հարգելի ու թանկ է:

— Սովոր եմ, առաջին անգամը չէ,- ասում եմ:

Նրա սիրալիր ժպիտից ինձ լավ եմ զգում:

— Իջի՛ր, իջի՛ր,- հորդորում է  Մոսին ու առաջ շարժվում:

Ինքը քայլում է ջրանցքի ափի հողաթմբի վրայով, իր մասին չի մտածում, ինձ է համոզում իջնել փոսի մեջ:

Մոսիի գնալուց  քիչ անց աջ թևում մարտը վերսկսվում է: Թուրքերը, տանկը խփելուց հետո, կարծես թե ուշքի են եկել, խուճապն անցել է, կարգին դիմադրում են: Բայց տարիների փորձից գիտեմ, որ դա երկար տևել չի կարող, վախը բոլորին խելքահան կանի ու ոչխարի հոտի նման գլխապատառ կփախչեն, որ պրծացնեն գլուխները:

Այդպիսի խուճապ շատ եմ տեսել, բայց ամենաանմոռանալին Սարսանգի ջրամբարի մոտի կռիվներն էին: Թուրքերն ստիպված ներքին զորքերի ստորաբաժանումները տեղադրում էին առաջին գծի թիկունքում, ինչպես Խորհրդային Միության ղեկավարությունը՝ Հայրենականի ժամանակ, որպեսզի խուճապահար փախչողներին ստիպեն ետ դառնալ, իսկ դիմադրողներին գնդակահարում էին: Այդպիսի մի դիրք կար Սարսանգի ջրամբարի ձախ ափով ձգվող ճանապարհի եզրին: Այդ տարածքն ազատագրելուց հետ տեսանք, թե ինչպես են թուրք զինվորները փախուստի պահին գնդակահարել ներքին զորքերի զինվորներին, որ չփակեն իրենց ճանապարհը: Իսկ ամենազարմանալին այն էր, որ նույն ճանապարհին  մեր հարձակման թափից սարսափահար թուրքերը դուրս թռան զրահամեքենայից ու փախան դեպ լեռները՝ ճանապարհից հեռու, որտեղ անվտանգ էր: Իսկ լճափի ոլորաններով գնացող զրահամեքենան մեր  զրահահար զենքերի նշանառության տակ էր:

Հետագայում լենինգրադցի ժուռնալիստի նկարահանած ֆիլմում  թուրք գեներալն իզուր չէր բղավում, որ նման զինվորներով հնարավոր չէ կռվել: Իսկ ժուռնալիստն ասում էր, որ փախչող զինվորների վախից ոչխարի հոտ է գալիս:

Մոսին ժպտում է ու ձեռքով հրաժեշտ տալով՝ հեռանում, իսկ մարտը շարունակվում է: Մեր աջ հարևանը, վերադասավորելով ուժերը, շարունակում է գրոհը: Օրվա վերջում հաջողվում է թուրքերին դուրս մղել երկու գյուղերից և քշել մինչև Կարմիրավան:

Երկու օրվա ընթացքում մեզ հաջողվում է ազատագրել չորս գյուղ՝ Մարտակերտի շրջանի Արծվաշեն, Հացավան և Աղդամի շրջանի Ումուդլու, Շոթանլի գյուղերը, ինչից հետո դիրքային մարտեր են սկսվում: Սպասում ենք նոր մարտական գործողությունների: Մեր առջևում Մարտակերտի շրջանի Կարմիրավան, Լենինավան գյուղերն են  և Միր Բաշիր շրջկենտրոնը, որի գրավումից հետո կարող ենք արագ թափով հասնել Կիրովաբադ (Գանձակ), մինչև ջրամբար: