Ե­թե այդ հա­յաց­քով չես ըն­կա­լել ապ­րածդ օ­րե­րը, վաղն էլ չես հաս­կա­նա, թե ինչ կա­տար­վեց քեզ հետ

Այսօր գրող, գրականագետ, թարգմանիչ Ալեքսանդր Թոփչյանի ծննդյան օրն է։ Ցավոք՝ նաև հրաժեշտի օրը։ Ընտանիքը, հարազատները, գրչընկերները, արվեստասեր հանրությունը ճանապարհեցին անվանի արվեստագետին դեպի անմահություն․․․
Առանձնացրել եմ տարբեր տարիներին Ալեքսանդր Թոփչյանի հետ ունեցած հարցազրույցներից քաղված պատառիկներ (հրապարակվել են «Իրատես» թերթում): Հերթական զրույցը նրա վերջին՝ «Որոգայթ» վեպի մասին էր լինելու։ Հարցերս, ցավոք, մնացին անպատասխան։

Արմինե Սարգսյան

Այսօրվա երեխաները մեզնից ավելի իրապաշտ են, ավելի ճիշտ՝ առարկայապաշտ: Իսկ իսկական երեխաները գուցե մենք ենք, և դա լավ է, չէ՞ որ բոլորս, մինչև հիմա, հրաշքի սպասումներ ունենք:

****
Այսօրվա դիվական աշխարհում չէի ուզի 20 տարեկան լինել, և ես շա՜տ մտահոգ եմ մեր, ընդհանրապես, աշխարհի երիտասարդության համար:

****
Տաղտկալի, գռեհիկ, հնաբույր բաներ են գրում, հետո բողոքում, թե ընթերցողը երես է թեքել գրքից: Իհարկե, պիտի թեքի և լավ էլ կանի: Այդ գրքերը ոչ թե գրախանութներում, այլ դեղատներում պետք է վաճառել որպես անխափան գործող քնաբերներ, գոնե այդպես մի օգուտ կտան:

****

Դրսում միշտ կա մի բան, որ պակասում է սեփական երկրում: Տա՛ Աստված, Հայաստանն էլ դառնա այնպիսի վայր, որ հրապուրի օտար տաղանդներին:     

****

Նորարարությունն արվեստում և գրականության մեջ ծնվում է այն ժամանակ, երբ հասարակությունն իր մեջ հասունացած երևույթների արտացոլումն է ուզում տեսնել արվեստում: Դա հանդիպակաց շարժում է, մեկը մյուսին գնում է ընդառաջ: Նոր երևույթները պահանջում են նոր խոսք և նոր կերպավորում:

****

Նորարարությունը պետք է «պատվիրված», պահանջարկված լինի ժամանակի, հասարակության կողմից, այլապես դա կլինի կապկում  կամ գավառական մոդեռնի ծեքծեքում:

****

Ստենդալը գրում էր, որ վեպը մեծ ճանապարհի եզրին դրված հայելի է: Այսօր այդ հայելին հայտնվել է անորոշ մի տեղում և անկանոն, կցկտուր պատառիկներ է արտացոլում մեր «ճանապարհից»:  

****

Մեզանում տեղի ունեցավ գրքի սրբապղծում՝ ոչ միայն մակուլատուրայի և վառելիքի վերածելուց, այլև «գրական» աղբը շքեղաշուք տպագրությամբ մատուցելուց:

****
 Գրականությունն այսօր չի կարող իրականություն դառնալ, հասարակության վրա նա այլևս նախկին ազդեցությունը չունի: 200 օրինակ տպագրվող, 20 օրինակ վաճառվող և միջին հաշվով 50 ընթերցող ունեցող գրքով անգամ հարևաններիդ մտայնությունը չես փոխի…

****

Բայց այս բոլորը մի կողմ. արդեն քանի տարի է երազում եմ ընդամենը մի բան. մի քանի ամիս ոչ մի բանով չզբաղվել և մանավանդ չգրել, մեկուսանալ (հնարավորության սահմաններում) և հանգիստ, վայելելով վերընթերցել (առանց որևէ գործնական նպատակի) բոլոր այն գլուխգործոցները, որոնք ցնցել, տպավորել ու ձևավորել են ինձ: Այդ ցուցակը մեծ չէ, առավելագույնը երեսուն-քառասուն գրքեր… Եվ այդ բոլորը նորից կարդալուց հետո, լրջորեն խորհեմ. ի՞նչ ունեմ ավելացնելու դրանց…

****

Եթե գրամոլական արտադրանքի ծախսերն ուղարկվեին սոցիալական սեկտոր, աղքատությունը Հայաստանում իսպառ վերացած կլիներ։

****

Հայաստանը վտանգված, ես կասեի՝ բազմավտանգված երկիր է, ուստի հայ գրողի համար, անկախ այն բանից, թե որտեղ է ապրում, հայրենիքը նախևառաջ պետք է նյութական, առարկայական հասկացություն լինի:

****

Կարծես հայերը երդում են տվել հնարավորին չափ կարճ ժամանակում իրենց երկիրը վերածել գեհենի, և հաջողությամբ դա իրականացնում են,  խոստացված ժամանակից էլ շուտ: Մենք առնվազն երկու բացահայտ թշնամական երկիր ունենք մեր աջ և ահյակ կողմերին, մեկը փոքր-ինչ քաղաքակրթված գազան, մյուսը քարանձավային գազան, որ գիշեր ու զօր երազում է մեր արյունը խմել: Բայց, թող արտառոց չհնչի, մեր ամենամեծ և ամենավտանգավոր թշնամին այսօր մենք ենք՝ ինքներս:

****

Մեր ապագան կախված է այն բանից, թե որքանով կկարողանանք հաղթահարել մեր մեջ արմատավորված արատները, ատելությունն ու թշնամությունը միմյանց հանդեպ, որքանով կկարողանանք փոխարինել դրանք գոնե հանդուրժողականությամբ:

****

Գրական կուռքերն այլևս պահանջարկված չեն: Եվ դա լավ է: Գրականությունը սպանելու լավագույն ձևը կռապաշտությունն է:

****

Գնալով նվազում է երկրում արտադրվող արվեստը՝ քանակական, մանավանդ որակական առումով, բայց փոխարենն ավելանում է ամպագոռգոռ միջոցառումների քանակը:

***

Աշխատում եմ լավերին կարդալ, նրանց, ովքեր գոնե հետաքրքիր են թվում: Իսկ երբեմն նաև գրախոսում եմ, եթե տեսնում եմ, որ հեղինակին անպայման պետք է խրախուսել:

****

«Ամերիկերենի» մետաստազները հասել են ամենուր և Հայաստանում, որտեղ պետական լեզուն իբրև թե հայերենն է, այլևս անկարելի է ապրել առանց անգլերենի իմացության: Լեզվամշակութային ինքնակամ ստրկացման այսպիսի օրինակ ես դժվարանում եմ հիշել պատմությունից:

****
Անգլերենի իմպերիալիզմն արդեն լրջորեն մտահոգում է նույնիսկ մշակութային հզոր ավանդներ և ուժեղ պետականություն ունեցող ազգերին: Մասնավորապես Ֆրանսիային: Բոլորովին վերջերս անգլիական մի նախկին նախարար (Chris Bryant) Ալբիոնին բնորոշ ամբարտավանությամբ հայտարարեց, որ ֆրանսերենը երկրորդական լեզու է: Բայց նա ասում էր դա Լոնդոնում: Մինչդեռ հայերենը Հայաստանում է դառնում երկրորդական լեզու:

****

Ավա՜ղ, անկախությանը հաջորդած տարիները «բացառիկ» չեղան մեր մշակույթի համար։

****

Վտանգավորն արտաքին «վարագույրը» չէ, այլ ներքին կապանքները. մարդիկ կան այսօր, որ հասնում են Փարիզ, բայց իրենց «բոստանից» զատ` ուրիշ բան չեն տեսնում: Մեր գրականության ամենալուսավոր դեմքերից մեկը՝ Րաֆֆին, Թիֆլիսից այն կողմ չգնաց, բայց մարգարեաբար տեսավ իր ժամանակն ու մեր ապագան:

****

Իսկական քննադատը ծնվում է դժվարին և ազնվագույն մի առաքելությամբ՝ գրողի հետ հավասարապես մասնակցել նորի ստեղծման պատասխանատու առաքելությանը:

****
Կինոն շատ բան սովորեցրեց ինձ և հատկապես ցույց տվեց գրական մի շարք «հանճարեղ» գործերի սնանկությունը: Կինոն դաժան քննություն է գրականության համար: Գործեր կան, որ փորձում ես հանել էկրան, բայց պարզվում է` ընդամենը բառակույտ են:

*****

Կինոն կայսերական արվեստ է: Բավական չէ միայն փող ունենալ, բավական չէ նաև ուժեղ գրականություն, տաղանդավոր բեմադրիչներ և փայլուն դերասաններ ունենալ, այդ բոլորը շարունակաբար իրացնելու համար պետք է ունենալ նաև պետական հզոր գաղափարախոսություն: ԱՄՆ-ը և ԽՍՀՄ-ը դրա ապացույցն են:

****

Առայսօր ցեղասպանությունը գեղարվեստորեն մշակելու հստակ գաղափարախոսություն չունենք: Եվ չի երևում, թե վերևները շա՜տ մտահոգված են դրանով։ Թող ուզած թեմայով տասնյակ ու տասնյակ անհաջող ֆիլմեր նկարեն, բայց այս դեպքում ձախողումն անթույլատրելի է:

****

Հայաստանն այսօր խնդիրներով լցված մի տարածք է, որոնցից շատերի լուծման բանալին դրսում է, բայց կա մեկը և, իմ կարծիքով, ամենակարևորը, որի լուծումը բացառապես կախված է մեզնից. ապագա մայրերի ջարդը սաղմնային վիճակում: Եռանիշ, նույնիսկ քառանիշ թվեր են բերում։ Զարհուրելի է։ Այս բարբարոսությունը որտեղի՞ց, ինչպե՞ս մտավ Հայաստան ու արմատավորվե՜ց։

****

Մեր մշակույթի պատմության մեջ թարգմանությունը ոչ միայն լեզվաստեղծում, այլև մշակութաստեղծում է եղել: IV-Vդդ եկող մեր գրականությունը, մեր քրիստոնեական մշակութային գիտակցությունն, ի վերջո, ծնվել է թարգմանությունից, այն էլ ինչպիսի՜ թարգմանությունից՝ «Աստվածաշնչից»:

****

Ներկայանալի գրականություն ունենալու համար պետք է վերջապես հասկանանք, որ գրականությունը «ներքին սպառման ապրանք» չէ: Ճիշտ է, այն պիտի գրվի հայերեն, բայց լինելով հայկական պիտի հասցեագրված լինի աշխարհին:

****

Չեմ կար­ծում, թե պար­տա­դիր է սպա­սել վաղ­վա օր­վան` գրե­լու հա­մար այ­սօր­վա մա­սին: Ան­ձամբ ինձ հա­մար գե­րա­դա­սե­լի է այն գրա­կա­նու­թյու­նը, ո­րը նկա­րագր­վող ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծը դի­տար­կում է դիա­լեկ­տիկ զար­գաց­ման մեջ, ներ­կա­յի մեջ տես­նում հնա­րա­վոր ա­պա­գան: Ե­թե այդ հա­յաց­քով չես ըն­կա­լել ապ­րածդ օ­րե­րը, վաղն էլ չես հաս­կա­նա, թե ինչ կա­տար­վեց քեզ հետ:

****
Նոստ­րա­դա­մու­սի տեքս­տե­րը գե­րա­զան­ցա­պես գու­շա­կու­թյուն­ներ են, ո­րոնք ոչ միշտ են հա­մա­պա­տաս­խա­նում տե­ղի ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րին: Մինչ­դեռ ան­ցյա­լում ստեղծ­ված հե­ռա­տես գրա­կա­նու­թյու­նը կար­դա­լիս թվում է, թե բառ առ բառ ներ­կա­յաց­ված է ներ­կան:

****

ՈՒս­տի այ­սօր կո­ռուպ­ցիա­յի վի­րու­սը պետք է վե­րաց­նել ոչ միայն գո­ղե­րին պատ­ժե­լով, այլև ազ­նիվ մարդ­կանց խրա­խու­սե­լով, մա­նա­վանդ որ դա դժ­վար չէ, քան­զի նման ան­բա­սիր ան­ձինք, դժ­բախ­տա­բար, շատ չեն:

*****

Հայ­րե­նիքն իր լավ ու վա­տով ես եր­բեք հեռ­վից ան­խմ­բագ­րե­լի լու­սապ­սա­կի մեջ չեմ նա­յել, ինչ­պես սփյուռ­քա­հայ ո­րոշ գոր­ծիչ­նե­րի և մտա­վո­րա­կան­նե­րի դեպ­քում էր, ան­ձինք, ով­քեր ան­կա­խու­թյան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րին (և դեռ հի­մա էլ) կտ­րա­կա­նա­պես հրա­ժար­վում էին ա­մե­նաանն­շան և ա­ռողջ քն­նա­դա­տու­թյու­նը լսե­լուց Հա­յաս­տա­նի խն­դիր­նե­րի վե­րա­բե­րյալ: Դա հայ­րե­նա­սի­րու­թյուն չէ, այլ կռա­պաշ­տու­թյուն:

****

Եթե ընկ­նեի գի­տա­կան կո­չում­նե­րի հետևից, կար­ծում եմ կհաս­նեի դրանց (տիտղոսներին) , բայց Ձեր ա­սած «ու­րիշ շատ ու շատն» այ­սօր չէի ու­նե­նա: Ես այդ «շատն» ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի կարևոր եմ հա­մա­րում, քան տիտ­ղոս­նե­րը, ո­րոնք այ­սօր վա­տի­կա­նյան ին­դուլ­գեն­ցիա­նե­րի պես աջ ու ձախ բաշխ­վում են, և վա­ղուց ար­դեն ար­ժեզ­րկ­վել են:

****

Ես ավելի շատ կուզեի ընթերցողի կարծիքը լսել իմ արած գործի մասին: Իհարկե, արդեն բազմաթիվ առիթներ եմ ունեցել կարծիքներ լսելու և կարդալու, բայց նոր սերունդներ են գալիս, նոր ճաշակ է ձևավորվում, և բնական է այս ցանկությունը՝ իմանալ, թե մեզնից հետո եկողներն ինչպես են գնահատելու մեզ: