Արամ Ալավերդյան. Լո՛ւյս, մնա ինձ հետ…

Լո՛ւյս, մնա ինձ հետ…

Ուզում էի գրող դառնալ: Իբր՝ եթե չստացվեր, Տոլյատի մեկնողն էի հաստատ. թքած վատ կյանքի վրա: Քանի եղանակը կակուղ է, ասում եմ՝ գնամ հորեղբորս համոզեմ՝ ինձ մի գործ տա: Առաջին շաբաթն է Տոլյատի դժվար լինելու, առաջին ամիսը: Լա՛վ, հերն էլ անիծած, մի երկու ամիս էլ կդիմանամ: Չէ՛, սպասիր: Ա՛յ մարդ, ավելի շուտ, դժվարը՝ համարձակվել-նրան ասելն է, որ ես էլ եմ եկել՝ մնամ ռուսի հողում: Հորեղբայրս երեք կին է ունեցել, չորրորդի հետ է հիմա: Կողքից կիմանան, թե դատարկունի մեկն է, բայց ամենևին՝ ոչ: Նա բարեկիրթ է, ինստիտուտավարտ, խոսքը՝ խոսք, լռակյաց ու ձեռներեց: Ճիշտ է, մի թեթև բուռը հուպ է, բայց… մի րոպե, էդ մենք ենք անիմաստ բամբասում, թե էսինչը ժլատ է, էնինչը՝ ձվից մազ խուզող: Հորեղբայրս ընդամենը գիտի՝ ում օգնի: Մորը՝ տատիս, թագուհու նման է պահում, ամեն աստծո ամիս՝ փողը՝ փող, խոսելը՝ խոսել, եկած տեղը՝ ամեն հարկավոր բան, շոր-շիրթ, հազվագյուտ սուրճ: Ամեն շեն գալով՝ հաջորդ օրը, նա տնային շոր պիտի հագնի, միլիոներ տեղով՝ ձեռքերը մինչև արմուկները ծալի, սկսի իր պապական տան ծակուծուկերը սարքել, կոտրածը դզել: Խմելուց էլ՝ նա մի երկու բաժակ է խմելու: Ա՛յ մարդ, ծիծաղելուց է նույնիսկ անձայն ծիծաղում նա: Կռիվ տարի, զուլում օգոստոս, թուրքի վարձկան օդաչուն ամեն րոպե գալիս էր մեր երկինք, ռումբ նետում: Նա շտապ Տոլյատին թողել-եկել է Երևան, ավտոբուս վարձել, հասել շեն, խոխա-երեխա, կրակոցի տակ, դուրս բերել Ստեփանակերտ: Ժլատս ո՞րն է, մարդն իր կոպեկը գիտի՝ որտեղ ծախսի: Ու, հետո էլ, գիտե՞ք ինչ կա, ավելի գնչու բնավորություն չկա աշխարհում՝ ուրիշից ափիբերան մի բան սպասելուց ու անգլուխ փող շռայլելուց: Գնա՛, գլխիդ ճարը տես:
Դու մի գնա՛ Տոլյատի՝ նրա տուն, տես՝ ինչ հարգանք է ցույց տալու: Ռեստորանը՝ ռեստորան, շորը՝ շոր, ուտել-խմելը՝ իր տեղը: Բայց, ահա, մի շաբաթ-երկու շաբաթից ասելու է.

— Դավա՛յ, էգուց կորի-գնա, տոմսդ առ: Ա՛ռ քեզ էս տոմսի փողը, էս էլ՝ քեզ համար Երևան սրտիդ ուզածը կառնես: Վաղն իրիկունը որպեսզի տոմսդ բերես, ինձ ցույց տաս:
Նրա կոպտության մեջ իսկական բարեկամական սեր կա, ուշ ես հասկանում, բայց՝ կա: Միգուցե նրա բարդ բնավորությունը օտարի հողում ապրելուց է, ո՜վ գիտի: Ավելի մեծ ողբերգություն չկա՝ գնալ ուրիշ երկիր, մնալ ուշքդ դեպի ետ: Ինչքան գործերդ հաջող լինեն, մեկ է, քո հողի կանչը քեզ նեղություն է տալիս, ամեն երեք-չորս տարի կարոտը սկսում է քեզ խեղդել: Ետ գալն էլ, ա՛յ մարդ, ինչ ետ գալ. քառասուն տարի տուն է դրել, ո՜ւր է ետ գալու, երեխա է մեծացրել, ամեն ինչ մի կերպ իր տեղը դրել, կյանք մաշել, հիվանդություն ձեռք բերել: Քոչել-գնալը քեզ երկու քարի արանքում է դնում ու դանդաղ սպանում: Կուշտ, բայց՝ դժբախտ ու տխուր:
Հորեղբոր բախտը, ահա, կնոջ հարցում չի բերել: Այո՛, նա շատ շիտակ ու տառակեր է, եթե վեց անգամ էլ պսակվեր, պիտի վերջում էլի մենակ մնար: Էդպես էլ եղավ, ամեն ինչ խառնվեց իրար, ամեն ինչ կծիկ դառավ ու պատին դեմ արեց նրան:
Կռվին եղբայրս մեկնել է մոտը: Երբ տունը Տոլյատի գտել, ներս է մտել, հորեղբայրը գունատվել է.

— Էս ի՞նչ ես եկել, բա քո հողն ո՞վ ա պահելու, էս եկել ես՝ մեր գերդաստանը խայտառակ-տնազ սարքե՞ս աշխարհով մեկ, արա՛,- ասել է նա, ու ջղայնությունից դողացել են ձեռքերը լվացարանից դուրս գալիս՝ սրբիչը վզին,- երկու օր քեզ ժամանակ, երեխաների հետ կինո եք գնում, լակել-լափել, դուք գիտեք: Բիլեթդ առնում ես, գնաս՝ զենքդ նորից վեր ունես…
Հետո ռուս կնոջը բիրտ ասել է.

— Кушать подавай…
Մենակ նրա մոտ չասես՝ եկել եմ՝ մնամ էստեղ, ուզում եմ էստեղացի դառնալ: Մի խոսքով, նա խիստ, անսեթևեթ հայրենասեր է — էս բառի հերն անիծել են: Չէ՛, նա սուսփուս էս շենը սիրում է ընդամենը: Իսկական սեր: Գլխի վրա տեղ ունես, թե հյուր ես գնացել, մի շաբաթ հետո ճամպրուկդ պիտի կապես — առատ էլ փող է տալու — պիտի վերադառնաս երկիրդ:
Աշոտը՝ եղբայրս, կարող էր ձեռքը թափ տալ մեկուսի, ուրիշ մի տեղի վրա գնար, բայց հորեղբոր խոսքը ազդել է նրա վրա: Եթե խոսքը կոտրեր, պիտի մեկընդմիշտ աչքին գրող դառնար ու հսկա մի թիկունք կորցներ: Հորեղբայրն անզիջում է ու կոպիտ, սակայն հաստատ գիտես, որ ետևդ մի լեռ է կանգնած: Աշոտը՝ դե իսկի կյանքին էլ չի հարմարել. աղջկերքը լկտի, ուշունցատու, մի ծանոթ չկա-մի ընկեր, բոլորը՝ սառն ու իրենց դարդին: Օտար երկիրը մի իսկական փորձություն է: Աղջիկները դարդ են: Սիգարետ-գարեջուր ձեռքներին, էսօր սրա հետ, վաղը՝ մի ուրիշի, հետները խորացար՝ ցավ սարքեցիր քեզ համար: Աստված չանի՝ սիրահարվես — կորած ես: Գալուց հետո է եղբայրս պատմել, թե մեծ-մեծ ծծերով աղջիկները, սեմուշկա չրթելով, անհոգ ման են գալիս քաղաքում: Աղջկա հարցը հեշտ է, իրենք են քեզ սիրում: Ու՝ անկուշտ են: Դեռ շուտ է՝ համեմատեմ- տեսնեմ՝ մերոնք են լավը, թե՝ նրանք: Մերոնց մինչև համոզում ես, թե քեզ գոնե լավ վերաբերվեն, հոգիդ բերանովդ գալիս է, մեր աղջիկները դժվար են: Երևի մերոնց համեղ լինելու պատճառը դա է: Բայց մի բան ինձ հուշում է, որ, ռուս-վրացի-հայ, աղջիկների մեջ մի մեծ տարբերություն չկա: Ռուսները թվացյալ են անամոթ, մերոնք էլ՝ իբր ամոթով, մեր մեջ ասած: Սուտ է: Անամոթների անկեղծությունը, այնուամենայնիվ, գրավիչ է:
Իսկ ես… հը՛մ…
Ես արդեն գիտեմ, որ շուտ սիրահարվող եմ, դրանից մի երկու անգամ շուտ էլ՝ հիասթափվող: Ջրիկ բաղադրություն ունեմ, իմ ողբերգությունը սա է: Մեծ բախտավորություն է, որ ես եմ տեղյակ էդ մասին մենակ: Ու էս կյանքում մենակ աղջկան չէ, որ պիտի սիրահարվես: Իզուր բան է, երբ նստում՝ կանաչ բախտի ես սպասում: Գրող դառնալն էլ, միառժամանակ, արի՝ հետաձգեմ: Էս մեղվի սերը սիրտս է մտել, ուզում եմ մեղուներով զբաղվել: Գրողը կսպասի: Իմիջիայլոց, շատ կասկածելի բան է գրելը: Հայրս ինժեներ էր մի ժամանակ, նկատողություն էր ստացել տնօրենից, գործերը՝ դատարանում: Արձակուրդ էր վերցրել ու մի տետր էր պահում բարձի տակ: Մի օր բերեց, քեֆը լավ՝ կարդաց. ոտանավորներ է գրել իբր: Լսում էի, ու՝ վերամբարձությունը աչք էր ծակում, խոսքերի մեջ մի իմաստ չկար, բայց գլխով էի անում, իբր կարգին գրել գիտի: Իսկ տատս իմաստուն է, չդիմացավ, ասաց.

— Քոռանա՛մ ես, խոսքերդ իրար շիտակ չեն բռնում, դու փսիխական հիվանդի նման ես թվում աչքիս, կոպերիդ գույնն էլ չի ինձ դուր գալիս, վա՜յ:
Ուսանող ժամանակ եմ իմացել, որ տատս անուսում պրոֆեսոր է: Նա ճիշտ է նկատել՝ գրամոլությունը հոգեկան շեղում է: Վա՛յ իմ գլխին: Չէ: Հեչի պես՝ լրագրող կդառնամ, հո՜ կդառնամ: Ընկերս գլխավոր խմբագիր է, մի էջ բան եմ տվել, որ կարդա՝ կարծիք ասի. մինչև Ծմակուհողից երկու փեթակ բերեմ՝ մի բեռնատար խոտի դիմաց, Հովսեփյան Արփիկից մեր բակ, ասել-խոսել եմ: Մի շաբաթից գալիս եմ մոտը, ներս մտնում մտահոգ, որ հանկարծ երեսս չպոկի անգրագետ գրածի համար: Նա էլ բռնի, թե՝ «լսիր, ընկե՛ր ջան, ձեր ձորում ինչ են ուտում, առհասարակ»: Էս ասելուց սիրտս ավելի է ուզել տեղից դուրս պրծնի: Նա խոժոռ ու անհաղորդ է ասել էդ միտքը, մի ձեռքին՝ ընկալուչը, մյուսը՝ թղթերի մեջ: Մինչև մի բան հասկանայի նրա էդ կատակից, նա թե՝ «դու որ չգրես, հանցագործ կլինես ճակատագրիդ հանդեպ»:
Անորոշ է, ամեն ինչ պղտոր է, ի՞նչ է լինելու վաղը, էս թեթև ուրախություններն անցողիկ են: Լավ բան չէի գուշակում: Երևան գնալու հարցը կրկին հետաձգվեց: Հաստատ Միշիկին մեքենայի հարցով է՛լ չեմ դիմելու, մնալու եմ իմ բարձրության վրա: Կյանքն առջևում է, կայծի եմ ման գալիս միշտ: Անհավանականորեն նորից սիրահարված եմ… ո՛չ, ո՛չ, վարորդ Սամվելի ավագ աղջկան չէ: Ես ամբողջ հոգով Շերվուդ Անդերսոնի գրքերով եմ տարված: Անդերսոնը՝ որ կա, այ մա՛րդ, Չարլզ Բուկովսկին ո՞ւմ շունն է: Ես ուզում եմ հարց տալ գրականության համադամասերներին. դուք ո՞նց եք Բուկովսկի կարդում, առհասարակ: Յա՜խք:
Եթե մեղուն չլիներ, եթե Սամվելի Նարինեն էլ չլիներ, ինձ հերիք է, մեծ իմաստով, որ ծնողներիս սիրում եմ: Այո, իմ հաստատուն ունեցածով բավարարվող եմ, լեզուս չի պտտվում՝ ասեմ՝ սակավապետ եմ: Ո՛չ: Ծնողներիս սակավ-մակավը չի բռնում: Հայրս, միայն, ի՜նչ արժե, իսկական կինոյի մի կերպար՝ շիտակ, լռակյաց, ողջամիտ, հանգիստ, բարեսիրտ, ինչը բնավ չի նշանակում, թե նա անբիծ է: Մեր հարևան Աշխենից հարցրո՛ւ մի.

— Անուշադի՛ր, անտարբե՛ր, ուղտի ականջում քնա՛ծ, թափթփվա՛ծ, մի բանը հարյուր անգամ կրկնել տվո՛ղ… աչքե՜րը, աչքե՛րը, թո՜ւհ, կտրվե՛ն դրա բոզի կանաչ աչքերը: Դա էլ մարդ ա՞… Ադյա, չխոսե՛ս հորիցդ մոտս, յուբկա չի բաց թողել, գիտե՞ս՝ նրա կանաչ բոզի աչքերում ինչե՜ր կան:
Արտաքնապես եմ հորս քաշել, թեև դեռ վաղ է նմանություններ գտնել նրա հետ: Ու հետո էլ պիտի ասեմ, որ հորս փսիխականը ոչնչով չի հաստատվել: Նա երկաթե նյարդեր ունի:
Քսանութ տարեկան, մտածմունքների մեջ ես ընկնում՝ շուրջը մի ուրիշ կերպ են ապրում: Դռանը, տանը, քաղաքում, գործատեղ՝ քաղաքականություն, բարևդ էլ պիտի լինի քաղաքական: Մի քիչ պատեհապաշտ լինես, մի քիչ՝ հարմար տեղը լռես, մի քիչ շողոքորթ, քաղցր լեզու բանեցնես՝ ուրեմն կյանքիդ հիմքերը դրել ես: Չի ստացվում, ինձ մոտ կատաստրոֆա է, չի ստացվում, ես չեմ կարող դերասան լինել, ես կորած եմ: Բանակ պիտի գնայի, հորեղբայրս ասաց. «Տես կարում ես՝ մնա ծառայության մեջ, սպաները ապահով ապրուստ ունեն»: Լռեցի, գոնե ո՛չ «չէ» ասեմ, ո՛չ «այո»: «Չէ» ասեմ՝ աչքից կընկնեմ, գերդաստանի արտոնություններից կզրկվեմ, նա չի սիրում իր հետ հակաճառելը, «հա» ասեմ՝ չէ, չի լինի, ես չեմ կարող անազատ, կարգուկանոնի մեջ ապրել, ես կամայականությունն եմ սիրում, ոչ թե սիրում եմ, այլ իմ բնույթն է էդպիսին, հազար անգամ փորձել եմ փոխվել, վերջում, մեկ է, Շոպենհաուերի ասածի վրա եկել-կանգնել եմ:
Գոնե գրող դառնայի. «…երբ Ուլուպապի թիկունքից ամեն օր արևը ճառագում է…»: Հա, մոռացա ասել. ես չգիտեմ՝ ինչու եմ Ռոյ Հոջսոնի երկրպագու դարձել վերջերս, անհասկանալի է: Ինչո՞վ է այդ ծերուկն ինձ պատկառելի թվում: Միառանձնակի ազնվությամբ ուրախանում եմ նրա Քրիսթալ Փելեսի հաջողություններով: Նայի՛, նայի՛, ա՜խ, մի նրա՛ն տես, յոթանասունն անց մարդ, ինչպես է անկեղծ ուրախանում: Տե՛ս նրա պահվածի մեջ մի ֆալշ կգտնե՞ս: Չե՛ս գտնի:
«Ծծերը՝ մեծ-մեծ, սեմուշկա չրթող կին»: Սավառնակ Կարենի կինն է, եկավ-անցավ մեր տան դիմացի փողոցով: Շպարի թաքուն բույրը երկար ժամանակ իմ միջից չէր հանում նրան… (սեռամոլագարի մեկը):

— Ադյա, Արամի թոռների ետևից ես մին էլ վազ-վազ անում, վայ թե՞:

— Բաբո, էդ ո՞վ բերեց, մի իսկույն խաբարը ականջդ գցեց:

— Ուրեմն, ինձանից էլ բա՞ն ես թաքցնում, դիդիլի մեկը…

— Էն գե՞շն ա մնացել:

— Քոռանամ ես, քեզ համար գեշ աղջիկ էլ կա՞, ուրեմն,- ծիծաղել է տատս:

— Շագանակահերին եմ ուզում:
Մեկը լիներ՝ թև տար ինձ, իսկապես, ես վառվում եմ, մի կայծի եմ սպասում՝ քաջալերվելու համար: Ես գիտեմ այս պահին, թե ինչ թև ու կայծ է ինձ հարկավոր:
Գիշերը, երբ… մի րոպե, ի՞նչ գիշեր: Ցերեկներից եմ խոսելու. ցերեկները հանդարտ կարճանում են: Ամառը կոտրվում է, օգոստոսն արդեն ամռան վերջերգանքն է: Տկողինը կածոռ չի դեռ, բայց ուտելի է, ը՜մ, համի ի՜նչ գայթակղություն: Սիրահարված եմ իմ օրերին՝ մի օյին չգա գլխիս: Գետի այն կողմում խոտը կտրել են արդեն: Մի փեթակ էլ հավաքեցի այսօր: Ավելորդ ջրիկություն չէ երևի, եթե կամաց ասեմ՝ «առաջվա հողդողդ օրերին նոր կերպափոխ ժամանակներ են հերթագայել»: Գրողի՛ս նայեք, է՛ն աստվածը: Թո՛ւհ, թքեմ ճոռոմ ոճիդ, էս դո՞ւ ես ուզում գրող դառնալ: Քեզ, որ Մարտակերտի թերթում արտահաստիքային վերցնեն, պիտի մի թաքուն տեղ պարես: Ամսից շատ է՝ գիրք չեմ կարդում: Շատ որ խորանում ես, կարծես ոչինչ չարժես, մի թիթիզ հույս է մեջդ, ամեն ինչ ուզում եմ փոխել: Ինչպե՞ս, հարցը սա է:
Քաղաքից եկա, բարձրացա տատիս տուն: Նույն տատն է: Բազմոցին պառկած էր, գիրքը՝ երեսին բաց: Տասը տարի է՝ մի գիրք է կարդում: «Կարամազով եղբայրները» արդեն վաթսունհինգերորդ անգամ է կարդում, ու երրորդ էջի կեսից առոք-փառոք քունը հաղթում է նրան:
Կարելի է, ի դեպ, մի քիչ քնել: Երեկոյի մեջ անհասկանալի եղկելիություն կա՝ քնել, անհաղորդ մնալ դրսի մրջնակերպ կյանքին, քնել ու էս ապոկալիպսիսը չտեսնել:
Երկիրը կործանվեց:
Իսկ ես միայնությունն էի ցավ համարում: Միամիտ մարդ: Ոչ գրող դարձա, ոչ էլ ուրիշ մի բանի տեր: Թիթիզ հույս: Աշխարհը շուռ է եկել, պատերազմը նորից տարավ տղաներին: Հարմարվելու բնազդը կբթանա կրկին ուր որ է: Առավոտ շուտ կարթնանամ, նոր ապրուստի մասին մտածեմ: Հայրս ասում է՝ աշխատիր, դուրս եկ բակ՝ մի բանից բռնիր, աշխատիր, թե չէ խելագարվելու ենք: Ինձ ուզում եմ սուտ հավատով կրկին լցնել, կարելի է ասել՝ ես այդ ճանապարհի վրա եմ: Ռադիոն հանդարտ աղմկում է: Տան մոտակայքի զառիվերով մերթընդմերթ անծանոթ մեքենաներ են հռնդացնում, առժամանակ հետո նորից սրընթաց իջնում: Ինձ ուզում եմ հավատացնել, որ մեր երկիրն ամենաերջանիկն է աշխարհում:
Մեր ուլերից էլ երկուսը չկան, մնացել են քերծի տակ: Ամենաերջանի՛կ երկրի մարդ, չկայացած գրող ու գրողի ցա՛վ, գելի բաժին սարքեցիր խեղճերին:
«Աստղապատ գիշերը լուսանալու է մի քանի ժամ հետո, ձեղնահարկերը հուլիսի հեզ ու խոնարհ խոտի դեզերին են սպասում…» (մեկ է, չեմ հավանում իմ ոճը):
Լո՛ւյս, շուտ բացվիր, ուրիշ մարդ եմ ուզում վեր կենալ…

Գլխավոր նկարը՝ Մարկ Շագալ, Ես և գյուղը, 1911 թ.