Եղեգնաձորի զինկոմից պապային հետ էին ուղարկել՝ տարիքի պատճառով։ Չէր գնացել. մնացել էր այնքան, մինչև թիկունքում արհեստավորների կարիք էր առաջացել։ Մեր գյուղից՝ Ելփինից մի սար այն կողմ Նախիջանն է. վստահ էր, որ գնում է իր տունը պաշտպանելու։
Պատերազմի երկրորդ թե երրորդ օրը կարդացի, որ առաջնագծին օգնելու համար կանանց ջոկատ է հավաքագրվում։ Ցանկալի էր տիրապետել ամեն տեսակ հմտության՝ առաջին օգնություն, հոգեբանական աջակցություն… Կամավորագրվեցի ոստիկանության հատուկ նշանակության ջոկատին ու զանգեցի տուն՝ ստելով, թե պաշտպանության նախարարությունն է տվյալներս գտել։ Միակ միտքս այն էր, որ այդ քայլով զավակի կորուստ ապրած ծնողներիս երկրորդ անգամ չցավեցնեմ։
Որոշումս արդարացնելու լավ առիթ եղավ պապայի՝ զորամաս մեկնելը։ Մեքենաների գիտակ է, տրանսպորտային միջոցներն էր կարգի բերում։ Հորս լավ գիտեմ՝ իր գործը կարգապահությամբ կաներ, երբեք չէր սպասի, որ մեկն իր արածը գնահատի։ Էնքան ոգևորված էր 18-20 տարեկան տղաներով, ասում էր՝ ո՛չ զգուշավորություն ունեն, ո՛չ վախ։ Սրտնեղում էր, թե ինչպես որոշ հարցեր այդպես էլ կազմակերպված լուծում չեն ստանում։ Մի անգամ ասացի. «Պա՛պ, ես իմ երեխեքին հայրենասեր չեմ դաստիարակելու։ Թող վախկոտ լինեն, բայց չճանապարհեմ պատերազմ ու նրանցից լուր չունենամ»։ Պատասխանեց, որ հայրենասիրությունն արյունով է անցնում, ինձ էլ այդպես չեն դաստիարակել։
Սկսել էի կամավորական աշխատանք անել. անձրևանոց ու գլխարկ էինք կարում, քողարկող ցանց հյուսում։ Մի օր մեզ այցելեց հատուկջոկատային մի սպա ու ասաց, որ մեր բանակն անկոտրում է, որ ցավագին լուրերը թշնամուն մոլորեցնելու համար են։ Բոլորս հավատում էինք հաղթանակին։
…Զանգ ստացա, ասացին, որ պաշտպանության նախարարությունը ռազմական հոգեբանի խիստ կարիք ունի։ Նախարարությանը կից՝ զոհված, անհետ կորած և գերեվարված զինծառայողների հարցերով զբաղվող հանձնաժողով էր ստեղծվել՝ մի մեծ թիմ, որում ընդգրկվեցի նաև ես։ Փորձ չունեի, համալսարանն ավարտելուց ի վեր՝ այլ աշխատանք էի արել։ Հասկացա, որ առանձնապես հմտության կարիք չկա. պետք է միայն լսել ու ապրումակցել։
Դժվար էր առաջին անգամ նստել ծնողի դիմաց, որի երեխան զոհվել է։ Այնքան զսպվածություն կար այդ մարդկանց մեջ. ոչ ոք երբևէ չշահարկեց իր զավակի կորուստը, նրանց հերոսության, անձնազոհության գնահատանքը անգին էր։
Հիշում եմ՝ «Եղնիկներ» զորամասում ծառայած իր կուրսանտ որդուն մայրն էր փնտրում։ Ասում էր՝ լուր չունեմ ու նայում իրեն հուսադրող կին սպայի դեմքին։ Տղայի անունը զոհվածների ցուցակում չկար, բայց մենք գիտեինք… Ու ոչ մեկս համարձակություն չունեցավ լուրը հայտնելու։
Հայրերը… Կցկտուր խոսքով ու լացը զսպող այդ տղամարդիկ, որոնք փորձում են հնարավորինս մանրամասն բնութագրել իրենց որդուն։ Նրանց հետ կոտրվում էի, հույսով լցվում կրկին։ Արցունքներս դիմակով էի թաքցնում։ Այդպես՝ տասնհինգ օր։ Մեջս շատ բան փոխվեց. մարդկային կյանքն ինձ համար դարձավ բացարձակ արժեք։ Առաջ կարծում էի, որ մարդիկ անցողիկ են, հողը՝ մնայուն։ Բայց չէ՞ որ ժամանակը բարեկամացնում է թշնամի ժողովուրդներին, իսկ մարդը՝ զոհում իր միակ կյանքը։ Թեպետ… Այսօր հայրենիքում ապրելու իրավունքի համար հենց նրանց ենք պարտական։
Հերոսական պատմությունները շատ են. հոր մասին, որն իր մարմնով անօդաչուի հարվածից ծածկել է որդուն ու նրա ընկերներին, արտերկրից եկած ու անհետ կորածների մասին, որոնք պատերազմի սկզբից կամավորագրվել ու մեկնել էին ճակատ, իմ հարազատ Վայքի դիրքերը պահող ջոկատի մասին, որի հետ կապն ընդհատվել էր Արցախ տանող ճանապարհին։ Նրանք ընկել են՝ ինձ, բոլորիս պաշտպանելով։ Հաճախ անկարող ես ուղղակի ծնողին հայտնել, որ իր զավակն էլ չկա, որովհետև ի՛նքդ ես հավատում. «Միգուցե չի զոհվել։ Թաքնվել է»։
Մի հաղորդում կար իմաստունի մասին, որն ասում էր, թե կյանքում ամենավատ բանն ինքդ քեզ ու քո կոչումը չգտնելն է։ Ճիշտ չէ. կյանքում ամենավատը պատերազմն է, նույնիսկ ամենածանր հիվանդություններն են տանելի։ Իսկ պատերազմ պահանջում են նրանք, որոնք այդ իրականության հետ կապ չունեն ու ոչինչ չեն ներդրել։
Հրադադարից հետո առաջին անգամ գնացի Արցախ, զղջացի, որ երբեք այս երկիրը չեմ ճանաչել։ Ճանապարհները փլուզված էին, տանիքները՝ ծխի մեջ, ամենուրեք զինվորականներ՝ հոգնատանջ դեմքով։ Հիշում եմ՝ ինչպես էին ռուս խաղաղապահները Դադիվանքի ցանկապատին լվացք փռել։ Մեր հանդեպ այնքան սիրալիր էին, որ մի պահ մտքովս անցավ, թե խղճում են։ Տանել չեմ կարող խղճահարություն։ Տեղում հանդիպեցինք մի կնոջ, որը զավակից երեսուն օր նորություն չուներ։ Երբ հարցրի որպիսությունը, զարմացած ասաց. «Սարի պես տղա ունեմ, ի՞նչ է եղել որ։ Գնալու եմ՝ կողքը կանգնեմ ու կռվեմ»։ Արցախն ինձ անպարտելի թվաց։
Անի Անտոնյան
Հ.Գ. Պատմության հերոսները հայր ու դուստր Ավետիս և Հայկուհի Թովմասյաններն են։
No Comments