«Մի քանի ուղեղ, սիրտ, հոգի ունենալը էմիգրանտների հարստությունն է»

Ֆրանսաբնակ ռեժիսոր, դերասան Սերժ Ավետիքյանի հետ զրուցել ենք Diasporalogue գրքի մասին։ Diasporalogue-ը նրա և ֆրանսահայ լրագրող Տիգրան Եկավյանի երկխոսությունն է։

— Պարո՛ն Ավետիքյան, Դուք և Ձեր ծնողները նույն ճակատագիրն եք կիսում։ Մեծ հայրենադարձությունից հետո նրանց համար Ֆրանսիան շարունակում էր կորսված դրախտ մնալ, նույն ապրումները Դուք ունեիք, երբ 15 տարեկանում լքեցիք Հայաստանը։ Այսքան ժամանակ ապրում եք Փարիզում, դեռ պահպանվու՞մ է այդ կիսատության զգացումը։ Ի՞նչն է Ձեզ միշտ բերում Հայաստան։

— Հայաստանի հետ իմ հարաբերությունները բարդ են։ Դա գալիս է մեր ընդհանուր պատմությունից, անձնական-ենթագիտակցական բազմաշերտ զգացմունքներից։ Եթե ծնվել ու ապրել ես նույն տեղում 15 տարի, ապա դառնում ես քո պատմության ու քո ծննդից առաջ սկսված պատմության գերին․ չես կարող մոռանալ, հեռացնել այն քեզնից։ Հիշում եմ՝ մի օր Փարիզում ասեղնաբուժության սեանս ունեի, բժիշկը մաշկիս վրա ասեղներ շարելիս ուսիս կողմում մեկը դրեց ու ասաց․ «Սա էլ՝ Հայաստանի համար»։ Եվ  գիտեք, շատ ցավեց (Ծիծաղում է — հեղ․)։ Երբ դու խոսում ես մի երկրի լեզվով, քո առաջին սերն ու սեքսուալ հարաբերությունները ծնվել են այդտեղ, այդտեղ ֆուտբոլ ես խաղացել մտերիմ ընկերներիդ հետ,  ուրեմն այդ ՏԵՂԸ քեզ «դասավորել է», դասավորվել է քո մեջ։ Արդյունքում՝ դու ունենում ես մի քանի ուղեղ, սիրտ, հոգի․ դա մեր՝ էմիգրանտների հարստությունն է։  Բացի դրանից՝ ես պիոներ ու կոմսոմոլ եմ եղել, ու երբեք չեմ մոռանում, որ կյանքում պարտականություններ ունեմ կատարելու։ Ես ապրում եմ իմ միջի Հայաստանում և գալիս եմ Հայաստան՝ գործս շարունակելու։ 

— Թեմաները, որոնք Ձեր ֆիլմերում շոշափում եք, արդյո՞ք միշտ հասկանալի են ֆրանսիացի հանդիսատեսին, աշխարհին։ Վերցնենք, թեկուզ, ցեղասպանությունը, որը կինոյի ոլորտում «անիծված» թեմա եք համարում, սակայն շարունակում եք խոսել այդ մասին։ Վերջերս ավարտել եք նաև «Նույն ջուրն ենք խմել» ֆիլմի երկրորդ մասը, որը Թուրքիայում Ձեր պապական Սոլոզ գյուղի և հայ-թուրքական երկխոսության մասին է։ 

— Ես պատմում եմ իմ պատմությունը, որը համամարդկային է։ Եթե այն տեղ չի հասնում, ուրեմն չի էլ եղել։ Անգամ եթե ամբողջ աշխարհն ընդունի Հայոց ցեղասպանության փաստը, այն վավեր չէ, մինչև Թուրքիան չընդունի։ Մեր վերջին նկարահանումից 15 տարի անց՝ 2019 թվականին, ես նորից գնացի Սոլոզ՝ հասկանալու, թե ինչ վիճակում է այսօրվա Թուրքիան, հանդիպելու այն երեխաներին, որոնք մեծահասակ են դարձել։ Այն, ինչ կտեսնենք «Վերադառնալ Սոլոզ» ֆիլմում, ավելի տխուր է, քան առաջին մասում։

Պատմում եմ Ստամբուլում Հրանտ Դինքի հիշողության վայրի մասին, որի դիմաց անգամ մի պահակ չկա, Դինքի մահից հետո նրա աղջկա՝ Դելալի կատարած աշխատանքի մասին։ Հրանտի և իմ արածներն անհամեմատելի են, բայց երկուսս էլ նույն բանն ենք ուզում. որ թուրք ազգը սովորի և իմանա՝ ինչ է իրականում կատարվել, քանի որ նա խաբված է ապրում։ Ֆիլմի մի հատված նվիրված է ընկերոջս՝ իրավապաշտպան Օսման Կավալային, որը բանտում է էրդողանային պոպուլիզմի, նացիոնալիզմի պատճառով։ Զրուցել եմ նաև երիտասարդ գրողի հետ, որը Ստամբուլից Սոլոզ է գնում՝ ստեղծագործելու։ Եվ շատ հետաքրքիր է լսել հենց տեղացի մտավորականի դատողությունը հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին։ Ընդհանուր առմամբ՝ գյուղի բնակիչների ջերմությունը չի փոխվել, ինչն ինձ համար շատ կարևոր է։ Ֆիլմն օգոստոսի վերջին հասանելի կլինի նաև անգլերեն թարգմանությամբ։

— Խոսենք սփյուռքի խնդիրներից։ Diasporalogue գրքում նշվում է, որ տասնամյակներ շարունակ սփյուռք-Հայաստան կապը չի զարգացել՝ Հայաստանի պետական քաղաքականության պատճառով։ Ի՞նչ միտում եք տեսնում հեղափոխությունից հետո։ 

— Պետք է հասկանալ, որ սփյուռքը միայն խաղալիք չէ՝ դրամ հայթայթելու, մարդկանց հոգու հետ խաղալու համար, իբր Հայաստան անունով մի տեղ կա, որին միշտ պետք է օգնել։ Հուսով եմ՝ այսօրվա կառավարությունը կգա այն գիտակցության, որ դրսի հայերին միայն կրոնն ու ցեղասպանության պատմությունը չեն հուզում, և միայն զբասաշրջությամբ չի հագենում նրանց կարոտը։ Քայլեր պիտի արվեն համատեղ աշխատանք զարգացնելու, հարաբերություններն ավելի հարստացնելու, բազմաթիվ լեզուներով հաղորդակցվելու համար։  «Ազգ» հասկացողությունը, իմ կարծիքով,  ունեն բոլոր հայերը։ Ի՞նչ է դա նշանակում։ Մարդ կարող է լինել հայ, բայց ունենալ այլ երկրի քաղաքացիություն, դավանել այլ կրոն։ Ինքս, օրինակ, չեմ հասկանում՝ ինչ է հավատացյալ լինելը․ ես հավատում եմ մարդկանց, Աստված ինձ համար աբստրակցիա է։ «Ազգ» նշանակում է ոչ թե նույնը լինել, այլ ունենալ նույն արմատն ու տարբեր ճյուղեր տալ։ Բոլորս տարբեր ենք իրարից, և դա մեր հարստությունն է։ Սովետական Միությունը մեզ կոլեկտիվիզմ սովորեցրեց․ երբ 11 հոգի ֆուտբոլ են խաղում, ամեն մեկն իր տեղը պետք է ունենա և ապացուցի, որ այն կարևոր է։ Կոլեկտիվ մտածելակերպը թույլ է տալիս մարդուն գտնել իր տեղը, միասին ապրել, խոսել մյուսների հետ՝ միաժամանակ հարգելով դիմացինի ասելիքը։ 

Այսօր սփյուռքն ունի իր մասնավոր մշակույթը, որը տարբեր է Հայաստանի մշակույթից։ Ժամանակին Հրաչյա Ներսիսյանին, Արման Կոթիկյանին, Ավետ Ավետիսյանին և մյուսներին սովետը չէր թողում ազատ զարգանալ ու տարածել իրենց գաղափարները, բայց այդ սերունդը թողեց իր հետքը՝ որքանով կարողացավ։ Նույնն այսօր է կրկնվում․ պետք է Բերբերյաններին, Աբգարյաններին, Ավետիքյաններին, Էգոյաններին, Գետիկյաններին և ուրիշներին հնարավորություն տալ արարելու իրենց լեզվով, իրենց միջի ժառանգությամբ։ 

— Գրքում հատուկ շեշտադրումով և լավատեսությամբ ներկայացված է հայ երիտասարդական շարժումը,  նոր քաղաքացիական հասարակությունը, որը ձևավորվում է տարբեր ակցիաների ժամանակ։  Կարո՞ղ ենք ասել, որ սփյուռքի և Հայաստանի երկխոսության հարցում այս նոր սերունդը էական դեր կխաղա։

— Հենց երիտասարդներն են ստեղծելու համամարդկային լեզու՝ նորագույն տեխնոլոգիաների օգնությամբ։ Միմյանց հետ շփումը երաժշտության, պարի, թատրոնի, առհասարակ՝ արվեստի միջոցով․ սա է լուծումը։ Բայց այստեղ այլ խնդիր կա՝ լեզուն։ Այդ հաղորդակցությունը կարող է լինել օտար լեզվով, բայց ոչ՝ հայերեն։ 

Ըստ իս՝ լեզուն, իհարկե, մեծ դեր ունի, բայց այն չի կարող արգելք հանդիսանալ։ Նայենք պատմությանը. մինչ Իսրայելում բնակվելը՝ հրեաները լեզու չեն ունեցել, միայն՝ իդիշը, որն ավելի շատ Եվրոպայում է զարգացել։ Սակայն նրանք չեն վերացել, նրանց սփյուռքը շարունակում է ապրել, աշխատել, երբեմն քաղաքական  պատճառներով հակադրվել միմյանց, բայց երբ հարցը հասնում է ընդհանուր պատմությանը, նրանք միահամուռ են։ Մեր եկող սերունդներն էլ կարողանալու են տարբեր ձևերով միմյանց հետ խոսել անցյալից, ներկայից, ապագայից։

— Ձեր զավակները հայերեն գիտե՞ն։  Արդյո՞ք  այն սփյուռքահայ ընտանիքներում, որտեղ հայոց լեզուն այլևս չի գործածվում, երեխաները  քիչ չեն հետաքրքրված իրենց ինքնությամբ, արմատներով։ 

— Երբ ավագ որդիս՝ Հովնաթանը, դեռ 4-5 տարեկան էր, միայն հայերեն  էր խոսում։ Հայկական դպրոցը տանից հեռու էր, շատ էր հոգնում ճանապարհից, և ես նրան ֆրանսիական դպրոց տեղափոխեցի։ Մի օր տուն եկավ, զայրացած աչքերիս նայեց ու մատ թափ տալով՝ ասաց․ «Դու ինձ խաբում ես, այս դպրոցում ոչ ոք հայերեն չի խոսում։ Միայն դու, մայրիկը, պապիկն ու տատիկն եք խոսում ինձ հետ հայերեն։ Ես ո՞նց ապրեմ այս քաղաքում»։  Բացատրեցի, որ ֆրանսերենն էլ է իր հարազատ լեզուն, փողոցում ընկերների հետ այդ լեզվով է խոսելու․ պետք է սովորի։ Գրքի համահեղինակ Տիգրան Եկավյանը, որի հետ այս հարցում համակարծիք չենք, իր ջանքերով սովորել է մաքուր արևմտահայերեն խոսել։ Ես նրան միշտ ասում եմ, որ հայելու մեջ միայն իրեն է տեսնում և պիտի ընդլայնի մտածելակերպը։ Կան մարդիկ, որոնք ծնվել են Ֆրանսիայի տարբեր քաղաքներում և այնպիսի ընտանիքներում, որտեղ այլևս հայերեն չեն խոսում։ Բայց դա չի նշանակում, որ նրանք հայ չեն, որ չեն կարող հայկական մշակույթով հետաքրքրվել, Հայաստան այցելել, տեքստեր գրել հայերի մասին։ Սփյուռքը հայոց հարստությունն է։ Պետք է ընդունել, որ չկա մաս-մաքուր մշակույթ, բայց լինելու են մետիսացված մշակույթներ, որոնք նույնպես հետաքրքիր են։ 

Եկե՛ք տեսնենք՝ ինչ վիճակում է այսօր հայ ազգն ամբողջ աշխարհում, և փորձենք լավագույնս պահպանել մեր կապը, թարգմանենք հայ և հայազգի գրողներին․ այսպես են տարածվում զգացմունքները, մտածելակերպը։ 

Մենք՝ հայերս, շատ բարդ ճակատագիր ունենք։ Թվում է, թե Հայաստանը մեկ սահման ունի՝ Հայաստան-Արցախ, բայց այդպես չէ․ մեր երկիրն անսահման է իր մշակույթի մեջ։ Այդ անսահմանությունն անհրաժեշտ է պահպանել, հասկանալ՝ ինչպես են մարդիկ ապրում Հայաստանից դուրս, ինչ հոգի ունեն։ 

Անի Անտոնյան
Լուսանկարներում՝ կադրեր Սերժ Ավետիքյանի «Նույն ջուրն ենք խմել» և «Վերադառնալ Սոլոզ» ֆիլմերից
Զրույցը Տիգրան Եկավյանի հետ՝ այստեղ: