Սիրանուշ Զախարյան․ Անկանխիկ

Հենց այն պահին, երբ ես իմ տետրում ևս մեկ տող էի ավելացնում՝ հին անունով ու նոր թվով, ինչ-որ մեկը հաստատ գրում էր ևս մի պատմություն, որը վաճառելու շանս դեռ ունեի`միայն կարդալուց հետո։ Մի բան հստակ էր՝ ես վաճառական էի, ո՛չ հաշվապահ, ո՛չ էլ բիզնեսմեն։

-Վիկտո՛ր ջան, գրի՛, էս էլ ավելացրու՛ էս ամսվա ցուցակին, գիտես՝ թոշակի օրը կտամ, ոնց որ միշտ։

-Գիտեմ, Սաթի’կ, մի դասարանից ենք էղել, ե՞րբ ես դու խաբել, որ էսօր խաբես։

Սաթիկը գլուխը կախեց։ Դեռ էն ժամանակ միշտ ինքն էր ասում՝ «ուզածիս համար որ փող չունենամ, ավելի լավ ա`էդ ուզածս չունենամ, քան մեկի առաջ գլուխ կախեմ»։ Բայց էս գրքերը թոռն էր ուզում։ Թոռան միակ ուզածը գիրքն էր, ո՞նց չաներ։ 

-Մի’ նեղվի, Սաթի՛կ ջան,- զգալով Սաթիկի մտահոգությունը՝ շարունակեցի։- Մի օր էլ դու մի լատարե կշահես։ Համբոյի ու մնացածի սիգարետներն ու օղիները որ գրում եմ, չե՞ն տալիս։ Տալիս են։ Բայց տալուց հետո իրենց բան չի մնում, իսկ գրքերը քո տանն են մնում։

Ես գյուղի միակ «խանութի» խանութպանն էի։ Հին վագոնում դարակներ էի սարքել ու վաճառում էի ամեն ինչ՝ ծխախոտ, ալկոհոլ, մթերք, քրոջս թխած բոքոնն ու լավաշը, անձեռոցիկ, գրենական պարագաներ ու գրքեր։ Գյուղի ջահելների ով դառնալն արդեն գիտեի՝ ըստ իրենց արած առևտրի։ Մի օր Սաթիկի թոռը՝ Սաթենը, հուզված խանութ մտավ, աչքերը չէր թարթում, որ արտասուքը չհոսեր, անհամբերությունից մատները խաչել ու պտտեցնում էր, մինչ խանութի հաճախորդներին ճանապարհեի։

-Վիկտո՛ր պապ, ճի՛շտն ասա,- էլ արցունքները չկարողացավ պահել։

-Ի՞նչ է պատահել, Սաթե՛ն ջան։ Ինչի՞ պետք ա քեզ խաբեմ։

-Տատին․․․

-Տատին ի՞նչ։

-Տատին գրքերը գրե՞լ ա տալիս։

Խեղճ երեխա՝ մտածեցի։ Էսքան ժամանակ չէր իմացել, որ Վիկտորի խանութից ոչ ոք կանխիկով առևտուր չէր անում։ Տասը տարեկան երեխա էր։ Ի՞նչ իմանար, որ իմ անկանխիկը հաստ տետրս էր։ Ա՜յ թե մեկը թռցներ։ Երևի Սաթիկն ու մի քանի խղճով մարդիկ ճիշտ կվճարեին, մնացածը, որ խաբեին էլ, գլխի չէի ընկնի խաբելու աստիճանը։

-Դրա մեջ ոչ մի վատ բան չկա, Սաթե՛ն ջան։ Մի գյուղից ենք, ամոթ չի՞, դրա համար լաց ես լինում։

-Ինչքա՞ն ա։

-Ի՞նչը։

-Տետրումդ մեր պարտքը ինչքա՞ն ա, Վիկտոր պապ։

-Էդ քո խելքի բանը չի։ Քոնը կարդալն ա, գնա՛, կարդա՛։ Սաթիկը կնեղանա։

Երևի դեմքիս արտահայտությունը փոխվեց, հակառակ դեպքում Սաթենը արցունքները չէր մաքրի ու խոսակցության թեման կտրուկ չէր փոխի։

-Տատս շատ լավն ա։

-Հա՜, Սաթե՛ն ջան։

-Բարի, սիրուն, խելացի․․․ Տարիները վրան չեն ազդել։

-Հա՜, Սաթե՛ն ջան,- հիացական հայացքս էլ չփորձեցի թաքցնել։

-Համ էլ պարտաճանաչ ա։ Պարտքերը ժամանակին տալիս ա։ Գիտես, չէ՞, Վիկտո՛ր պապ, ամեն առավոտ մազերը կոս ա անում, նոր մտնում ա հավաբուն։ Թե չէ որ մազերը սարքած չլինի, հավերը չեն ճանաչի։

Ծիծաղեցինք։

-Սաթիկը շատ լավ էր սովորում։ Որոշել էր դասատու դառնալ։ Ափսոս, որ շուտ պսակեցին, ու ինքն էլ մոռացավ, թե ինչ էր ուզում։

-Վիկտո՛ր պապ, մի բան էլ պիտի հարցնեմ։ Էլի ճիշտը կասե՞ս։

-Ասա՛, տեսնեմ։

-Դու տատիս հավանե՞լ ես։

-Հավանե՞լ։

-Դե հա, էլի, ջահել ժամանակ նկատի ունեմ։ Չնայած Սաթիկս հիմա էլ պակաս գեղեցկուհի չի։

-Է՜հ, հերիք շաշ-շաշ խոսես։ Գնա՛-գնա՛, կարդա՛։ Սաթիկը ոչ իմանա հարցուփորձիդ մասին։

-Այ էդ ժամանակ հաստատ շաշ կդառնամ,- ծիծաղեց Սաթենը ու դուրս եկավ։

Շատ անուշիկ աղջիկ էր։ Տատին էլ էր նման։

-Մե՜կ է, իմանալու եմ,- չարաճճին դուռը բացեց, հայտարարեց ու փախավ։

Որ իմանար՝ ինչն էր փոխվելու։ Ո՛չ տարիներն էր հնարավոր հետ բերել, ո՛չ էլ էս տարիքում իմաստ ուներ հին վերքերը թարմացնել․ հիսունն արդեն պատկառելի տարիք է ինձ համար։ Այն, ինչ զգացել եմ, իմն է եղել։ Դա էր իմ պատմությունը։ Ափսոս՝ շատ ուշ հասկացա, որ կան արժեքներ, որոնց պետք է էգոիստաբար վերաբերվես։ Ինձնից խլեցին սերս, իսկ ես լռեցի։ Թաքուն լացեցի, ինձ պատեպատ տվեցի, բռունցքներս վերքոտեցի՝ քարերին խփելով․․․ Բայց արածս ոչինչ էր․․․ ջուրծեծոցի․․․ Էս՝ աշխարհից կտրված գյուղում մի գինետուն էլ չկար՝ ամենքն իր սարքած գինին ուներ, մի մխիթարող էլ չկար՝ ամենքն էլ մխիթարություն էին գտնում ընտանիքներում կամ գինու մեջ․․․ Իսկ ես «ուժեղ» էի․․․ Ընտանիք չունեի, իսկ գինեգործությունից հեռու էի։ Սահմանափակվեցի՝ ինձ ֆիզիկապես ցավեցնելով, որ սրտիս ցավը բթանա։ Սաթիկի ամուսնությունը ծանր տարա, երևի ինքն էլ։ Սաթիկիս վերջին համբույրի հետքը ոչ մի համբույրով չմաքրեցի, երևի ինքն էլ․․․

Ամսվա կեսերն էր։ Սաթիկը դեռ տասն օր առաջ պետք է հաշմանդամության թոշակը ստացած լիներ (քաղցկեղով հիվանդ էր) ու պարտքը բերած, բայց ուշացել էր։ Երևի զբաղված էր բերքահավաքով։ Առավոտ էր։ Խանութս նոր էի բացել։ Ինչ-որ գմփոցներ լսեցի, բայց ուշադրություն չդարձրի․ էս՝ աշխարհից կտրված սահմանամերձ գյուղում հաճախ էին նման գմփոցներ լինում։ Հինգ րոպե չանցած՝ Սաթիկը, թոռան ձեռքը բռնած, շունչը կտրվելով, ներս մտավ, մի ծրար դրեց դռան մոտի աթոռին։

-Էս քեզ պետք կգա։ Կռիվ ա սկսվել։ Ես գնում եմ քաղաք։ Կմնայի, բայց էրեխու համար պետք ա գնամ։ 

Սաթենը լաց էր լինում։

-Մի՛ վախեցիր, Սաթե՛ն ջան, էստեղ շատ են լինում նման բաներ։

-Գրքե՜րս․․․

-Ձեր տան վրա՞ է ընկել։

-Հա՜, Վիկտո՛ր պապ։

-Էս փողը հե՛տ վերցրու, Սաթի՛կ։

-Չէ՛, Վիկտո՛ր։ Ժամանակ չկա։ Քեզ լավ կնայես։ Երևի էլ երբեք իրար չտեսնենք։

Թոռան ձեռքը նորից բռնեց, շրջվեց ու վազեց։ Միայն տեսա, թե ոնց է թևքով դեմքը սրբում։

Գյուղս տակնուվրա եղավ։ Գյուղի կեսը էլ մերը չէր։ Սուգ էր։ Ոչ մեկը մյուսի աչքերի մեջ չէր նայում։ Ոչ ոք չէր ծիծաղում, չէր ամաչում ուրիշների մոտ լաց լինելու համար, չէր թաքցնում լացած աչքերը կիսատ-պռատ շպարի կամ ձևական ժպիտի տակ։ Այն ժամանակներն էին, երբ մարդիկ մոռացել էին, թե ոնց են բաժակ չխկացնում։ Պարզվեց՝ Համբոյի ու մնացածի սիգարետներն ու օղին սրտիս կպած մնացին՝ մրուրի պես, որովհետև էլ նրանք չկան․․․ Գրքերն էլ չկան։ Պարզվեց՝ գյուղիս հետ տակնուվրա եղան բոլոր ճիշտ ու սխալները։ 

Շատ էլ չի անցել՝ ընդամենը մի երկու տարի, ու հիմա անգամ գյուղում ամենքս մոռացել ենք, որ մեղադրում էինք իրար ժպտալու համար։ Ցավն անվերջ էր թվում։ Թվում էր՝ երաժշտությունը պատիժ է, գիրք կարդալը՝ մեղք, պարելը՝ հանցագործություն, աշխատելը՝ եսասիրություն։ Շատ էլ չի անցել, բայց յուրաքանչյուրս մեր մեջ միայն մեզ հայտնի տառապանքներով կարողացել ենք եսասիրաբար հանցանք գործել, մեղավորվել ու ընդունել պատիժը, վերհիշել ենք բաժակ չխկացնելու ձևն ու անգամ հարբելը։ Շատ էլ չի անցել, բայց համակերպվել ենք, որ մեկս որքան կարողացել է։ Հարմարվել ենք ցավին, դատարկությանը, անորոշությանը, վաղվա լինելու հանդեպ անվստահությանը։ Համակերպվել ենք համակերպվելուն․ «ուժեղներիս» տե՜ս։ Հաճախ մտածում եմ, թե էդ ինչպե՞ս ստացվեց, ինչպե՞ս էդքան գնացած էրեխեքի հետ մենք մեռանք, բայց կարողացանք հարություն առնել։ Երևի որովհետև տեսանք, որ առանց նրանց գարունը եկավ․․․ ու առանց մեզ էլ է գալու։ Երևի որովհետև հերթական ցավը բթացավ, կոկորդում միշտ մրմռացող հետքեր թողնելով՝ կուլ գնաց։ Երևի որովհետև զիջել սովորել էինք դեռ այն ժամանակվանից, երբ էգոիստաբար չէինք վերաբերվել մեր սրտի սահմաններին։

***

Մի քանի տարի շարունակ քաղաքից եկող ոչ մի համագյուղացուց Սաթիկի մասին նորություն չունենալուց հետո որոշեցի կյանքում գոնե մի անգամ գնալ սրտիս կանխազգացած ուղղությամբ։ Հիմա ամեն ինչ ուրիշ է։ Անկանխիկի տետրս տվեցի հարևանիս՝ հույսով, որ պարտքերը կհավաքի։ Մի տետր էլ թողեցի նոր անկանխիկների համար ու գնացի։ Թվում էր՝ կյանքս գրված էր անկանխիկի տետրիս մեջ, որի դիմաց նշված պարտապանն անհայտ էր։ Սաթիկի՝ ինձ ծանոթ բարեկամներից ճշտեցի նրա գտնվելու վայրը՝ հետաքրքրասեր ազգակիցներին պատճառաբանելով, թե թոռան համար գրքեր եմ բերել ու ուզում եմ անպայման ինքս տալ։ Այդ հասցեում ասացին, որ Սաթիկը թոռան հետ մի քանի օր առաջ գնացել է։

Քա՛րշ տուր, Վիկտո՛ր, քա՛րշ տուր ոտքերդ, քեզ, կյանքդ, որ անցավ-գնաց, ու ուզածիդ պես ոչ մի անգամ չծիծաղեցիր։ Ո՞նց ծիծաղեիր, երբ Սաթիկը տխուր էր։ Սաթիկի ամուսինը վաղուց էր մահացել խոպանում․ համենայն դեպս այդպես էին ասում։ Իսկ տղան տեղափոխվել էր քաղաք, ամուսնացել էր, աղջիկ ուներ, ով սիրում էր տատուն ու գյուղի կյանքը՝ հնարավորինս թեթևացնելով հոր մտածմունքները․ և՛ աղջիկը խնամող ուներ, և՛ մայրը մենակ չէր։ Իսկ ինքը կնոջ հետ աշխատում էր, ճամփորդում ու մեկ-մեկ էլ փող ուղարկում Սաթիկին։ Կռվից հետո տեղափոխվել էին արտասահման՝ դպրոցն ավարտելուց հետո Սաթենին տանելու խոստումով։

Կայարանի մետրոյի դիմաց նստած, Սաթիկին գտնելու հույսս կորցրած, գլուխս գրկած՝ սպասում էի գյուղ գնացող ավտոբուսին․ դեռ մի ժամ էլ ունեի սպասելու։ Մի քանի գիշեր թափառականի կյանքով ապրելուց հետո որոշել էի վերադառնալ կիսագյուղս։ Գլուխս այնքան էր ծանրացել, որ թվում էր՝ անգամ քայլելիս եմ քնած։
«Վիկտոր պա՜պ․․․»

Սաթենի ձայնը գլխիս ծանրությունը մոռացնել տվեց։ Բայց ես դեռ այնքան էլ խելքս չէի գցել, որ երազներով ապրեի։ 

«Վիկտոր պա՜պ․․․»

Լսեցի ավելի մոտից։

«Գնում ենք գյո՜ւղ․․․»

Համարձակվեցի աչքերս բացել։ Սաթենը վազում էր ինձ ընդառաջ, Սաթիկը ձեռքերը խաչել-կանգնել էր։ Հաստատ տեսիլք չէր․ արտասվում էր։ Սաթենը թռավ գիրկս՝ կարոտած հարազատի պես, ում տեսնելու սպասումը մարած էր։

-Սաթի՜կ։

-Վիկտո՜ր․․․ Ի՛մ Վիկտոր․․․