Վահան Տեր-Ղազարյան. Երվանդախոտ

Սկիզբը՝ այստեղ

Մեքենան փրթփրթաց ու կանգ առավ։ Վարորդն իջավ, բացեց առաջամասը, որտեղից գոլորշու ամպ բարձրացավ, պոկվեց մեքենայից ու ձուլվեց շոգ օրվա հետ։ Վարորդը ձեռքերը դրեց կոնքերին, շվարած շուրջը նայեց։
— Ջուր չկա՞ էստեղ,– հարցրեց Երվանդը` ինքն էլ իջնելով բեռնատարից։
— Մի հատ քոռ ախպուր կա,– ասաց ջահել վարորդը,– հա՛մ հեռու ա, հա՛մ էլ չորացած կլինի։
— Գնանք, տեսնենք…
— Սպասենք, սառի,- առարկեց վարորդը։
— Պարապ նստենք ու սպասե՞նք,– զարմացավ Երվանդը ու վերցրեց ռետինե դույլը։ Վարորդն էլ մյուս` բենզինի դույլը վերցրեց, քարակույտերի, փշերի միջով քայլեցին լանջով ցած։ Քարերի միջից մողեսներ էին փախչում, մի երկու տեղ էլ շատ կասկածելի պոչեր անհետացան։
— Գյուրզա էր,– ասում էր վարորդը,– շոգ ա, է՜…
Մարդիկ խախտում էին ամայի աշխարհի բնակիչների հանգիստը, և սրանք տագնապով թաքնվում էին շիկացած քարերի տակ։ Մարդիկ գնում էին ջուր բերելու։
Մոտ կես կիլոմետր անցնելուց հետո հասան մի փոքրիկ ձորակի, որի փակուղու մեջ քարին էին կպել երկու կիսաչոր ուռենի, մի քանի դեղնավուն թփեր, մի քիչ էլ կանաչ խոտ։
— Չորացել է,– հուսահատ բացականչեց վարորդը։
Երվանդը քարից ցատկեց ուղիղ ավազի մեջ ու քայլեց առվակի չորացած հունով։ Ուռիների տակ ցեխոտ լճակ էր գոյացել։ Սա սկսեց ձեռքերով ետ տանել ցեխը և նկատեց, որ ջուր է դուրս գալիս։
— Արի,– կանչեց վարորդին։
Վարորդը քմծիծաղով մոտեցավ։
— Հիմա մի բան կմտածենք,– ասաց Երվանդն ու սկսեց խորացնել Քոռ աղբրի հունը։ Հետո ձեռքերը մաքրեց խոտերի վրա ու մի ծխախոտ վառեց։
– Խոտը որ տեսա,– ասաց նա,– գլխի ընկա, որ էնքան էլ չի չորացել։ Երևի հուլիսին կչորանա։
Վարորդը տխուր ժպտաց, հետո ծաղրական նայեց Երվանդին։
— Ինչի՞ ես էդպես նայում։
— Ինձ մի տասը լիտր է հարկավոր,- ծիծաղեց վարորդը։
— Էդքան էլ կհավաքենք, – համոզված ասաց Երվանդը։
— Քանի՞ ժամում։
— Եթե ուրիշ ճար չունես…
— Մինչև դու մի լիտր հավաքես, մյուսը լցնես, առաջինը կցնդի,– ձգեց վարորդը։
— Ա՛յ մարդ, հո Աֆրիկայում չե՞նք,– Երվանդը երկնքին նայեց։ Արևն այրում էր։
— Տես, լցվում է,– հանկարծ բացականչեց նա,– նստել, խոսում ենք` ջուրը լցվում է։ Հիմա…
Խորացած հունի մեջ ջուր էր լցվում։
— Բա ինչո՞վ ես լցնելու,– թերահավատ քմծիծաղեց վարորդը։
Ոչինչ չէին վերցրել։ Երվանդը նայեց վարորդին ու հանեց սպիտակ գլխարկը։ Վարորդը փորձեց բողոքել, բայց գլխարկն արդեն ցեխաջրի մեջ էր։ Հետո Երվանդն սկսեց լցնել ռետինե դույլը։ Հետո, երբ ջուրը վերջացավ, նայեց դույլի մեջ։ Շատ քիչ էր։ Նա դարձյալ խորացրեց Քոռ աղբյուրի հունը և մի ծխախոտ էլ վառեց, սպասելով մինչև ջուրը կլցվի։
— Պահո՜,- կանչեց վարորդը,- եկող տարի գեղ կհասնենք։
— Լսի,- զայրացավ Երվանդը։- Ուրիշ միջոց գիտե՞ս։
Վարորդը շփոթված լռեց։
Այս անգավ ջուրն ավելի արագ լցվեց։ Երվանդը դարձյալ գործի անցավ։
— Աղբյուրը պետք է մշակել,– գիտակ մարդու տոնով բացատրեց նա, – թե չէ միշտ էլ Քոռ կմնա։
— Էս աղբյուրը հազար տարի Քոռ ա եղել, հիմա դու ուզում ես մի օրում տեսնո՞ղ դարձնես,– սրամտեց վարորդը։
— Մինչև գյուղ քանի՞ կիլոմետր կլինի,– հարցրեց Երվանդը։
— Մի տասնհինգ։
— Ես կարող էի ոտքով գնալ,– սկսեց Երվանդն ու չուզեց վերջացնել, միայն ասաց,- բա՜։
Այնժամ վարորդն էլ մոտեցավ ու կպավ գործի, ձեռնափերով փորեց, խորացրեց հունը, քարեր շարեց ու մեջընդմեջ փոխարինեց Երվանդին։ Հետո ուրախ-ուրախ բացականչում էր.
— Լցվում է, հա՜… բան չմնաց..․
Ռետինե դույլը լցվեց, անցան մյուսին։ Մեկ ժամ անցավ, հետո էլի տասնհինգ րոպե, երկու դույլն էլ լցվեցին։
– Էլի քիչ է,– ասաց վարորդը։
— Գյուղ կհասցնի՞։
— Տեսնենք, մատորն էլ սառած կլինի…
Լիքը դույլերով քայլեցին լանջն ի վեր՝ դեպի ճանապարհը։ Երվանդը ետ նայեց Քոռ աղբյուրին ու ասաց.
— Շնորհակալություն։
Վարորդը զարմացած նայեց նրան, հետո աղբյուրի կողմը։

Մեքենան շարժվեց տեղից, փռթփռթալով շարունակեց դժվարին վերելքը, ու այժմ մերկ լեռնալանջերն այնքան էլ անհուսորեն նախնական չէին թվում։ Երվանդը մտածեց Քոռ աղբյուրի մասին և այս լեռնալանջերը տեսավ՝ որպես ծաղկուն պարտեզ:
Մեքենան դուրս եկավ ընդարձակ սարահարթը, որի միջով ձգվող ճանապարհը տանում էր դեպի հեռու` կապույտ մշուշում կորած գյուղը։
— Լավ տղա ես,– ասաց վարորդը,– Ո՞ւմ տուն ես գնում։
— Դու էս գյուղի ժողովրդին ծանո՞թ ես։
— Մեծերին, միջնեկներին գիտեմ,– ժպտաց վարորդը։– էն փոքրերին էլ քիչ-միչ ջոկում եմ։ Ես շրջկենտրոն եմ ապրում։
Երվանդը լռեց։
— Այ, էն երևացող տները հենց Լեռնավանն է։ Հին անունն Իլանլար էր։ Այսինքն` Օձի գեղ։
– Հասկացա,– պատասխանեց Երվանդը։
— Բայց չասեցիր՝ ո՞ւմ տունն ես գնում։
Երվանդն ուշադիր նայեց վարորդին։
— Ես էս գյուղացի եմ, – հայացքին պատասխանեց վարորդը։
Երվանդն առաջ նայեց։ Բլրի ետևից հայտնվեցին էլի մի քանի տներ ու տատանվեցին մեքենայի պտույտներից։
– Չես ուզում` մի ասա,– մռթմռթաց վարորդը։
– Երվանդի տուն եմ գնում,– պատասխանեց Երվանդը։
— Ո՞ր Երվանդի։
— Ծեր մարդ է, էս գյուղից։
— Ի՞նչ ունես,– լարվեց վարորդը։
— Եկել եմ` տեսնեմ,– շփոթվեց Երվանդը։
— Չլինի՞ դու Երվանդ-բժիշկն ես,– հարցրեց վարորդը։– Դու գարնանը պիտի գայիր։
— Հա,– ասաց Երվանդը,– մի քիչ ուշացել եմ։
— Շատ ես ուշացել։
Երվանդն ապշեց։ Չի կարող պատահել։
— Բա դու ո՞վ ես,– հարցրեց։
 –Ես թոռն եմ։ Չկա Երո պապը։
— Ինչի՞ց։
— Գարնանն անձրևի տակ մնաց։ Թոքերի բորբոքում էր։ Դու բուժեցիր էն հիվանդությունը… Անձրևն եկավ, տարավ…
Երվանդը լուռ առջևն էր նայում։ Մի պահ հիշեց ծերունու մանկական հայացքը, սպիտակ, շատ սպիտակ մազերը և ձեռքերը հողոտ, որոնց ճեղքերից ու մտածկոտ կնճիռներից այդ հողը երբեք դուրս չէր գալու… Ահա և իր հույսերի կորուստը…
— Բա էլ ու՞ր ենք գնում,– անհասկանալի զայրույթով բացականչեց նա։
— Տուն,- ասաց վարորդը՝ մի քիչ նեղացած։
Մեքենան ընթանում էր ծուռումուռ փողոցներով։ Գյուղն ամայի էր թվում։ Մարդիկ աշխատանքի էին գնացել։
Մի մեծ տան մոտ մեքենան կանգ առավ։ Տնից մի ծեր կին դուրս եկավ ու մոտեցավ մեքենային։ Մի պստիկ երեխա էլ հետևում էր նրան։ Երվանդը ճանաչեց տրամվայում ծերունուն ուղեկցող պառավին։ Սակայն այժմ պառավը կաղամբի նման յոթ դարս շոր էր հագել։
— Համեցեք,– զուսպ հրավիրեց պառավն ու ներս տարավ հյուրին։
— Բարև Ձեզ,– ասաց Երվանդը` տուն մտնելով։
— Բժիշկն ա, տա՛տ,– բացատրեց վարորդը։
– Հա՜,– ասաց պառավը,– շատ էր սպասում քեզ…
Պառավը շորատակի գրպանից դուրս քաշեց թաշկինակը։ Թաշկինակի հետ մի կարմրաթուշ խնձոր գլորվեց, ընկավ հողե հատակին։ Երվանդը բարձրացրեց խնձորը։ Պստիկ երեխան մոտ վազեց։
— Անունդ ի՞նչ է,– հարցրեց Երվանդը։
– Երվանդ,– պատասխանեց երեխան ու վերցրեց մեկնված խնձորը։
— Ծոռս ա,– բացատրեց պառավը։
Երեխան չռված աչքերով նայում էր Երվանդին և աչքերը շատ նման էին ծերունու աչքերին, որ ժամանակ առ ժամանակ հառնում էին Երվանդի հիշողության մեջ։
Պառավը դուրս գնաց երեխայի հետ։ Տանը մնացին Երվանդն ու վարորդը։
– Բա՛,– ասաց վարորդը` հատակին նայելով։
Գյուղական մի հարկանի տունը զով էր։ Երդիկից ներսուդուրս էին անում ծիծեռնակները, ինչ-որ շտապ գործեր էին անում մրոտ գերաններին ծեփված իրենց բներում։
Ներս մտավ պառավը` ձեռքին կապոց, ու սպասողական հայացքը հառեց Երվանդին։ Երվանդը ելավ տեղից ու պառավի հետ քայլեցին գյուղի նեղլիկ փողոցով։ Երվանդը վերցրեց կապոցը։ Պառավի փայտը թխկթխկում էր ճամփի մաշված քարերին, խրվում փոշու մեջ` փոքրիկ ամպիկներ բարձրացնելով։ Դիմացի լերկ, այրված բլրի վրա տարածվել էր գերեզմանոցը` հայկական տապանաքարեր` եղծված արձանագրություններով, մի քանի խաչքար, երկու եռաստիճան պատվանդան` առանց խաչքարի…
Ներքևում մարմարե, բազալտե, գրանիտե շքեղ տապանաքարեր էին, ցանկապատված գերեզմաններ։ Խիտ շարվել էին նորօրյա գերեզմանները, և պառավը խուսանավելով մոտեցավ մի նոր հողաթմբի, որի վրա մի խոշոր քար էր դրված ժամանակավոր, բայց վրան մի փոքրիկ խաչ էին փորել։
— Էս ա,– տնքաց պառավը ու Երվանդի ձեռքից վերցրեց կապոցը, սկսեց քանդել, պարունակությունը շարել քարին։ Հետո սկսեց իր զուսպ ողբը՝ միաժամանակ ինչ-որ գործեր անելով։ Խունկը լցրեց ամանի մեջ, մոմերը վառեց գլխավերևում։
Երվանդը հուզվեց, լցրեց բաժակներն ու ոտքի կանգնեց.
— Հողը թեթև լինի,–ասաց նա,– և ողորմեա…
Պառավը շարունակում էր պտտվել դամբանաթմբի շուրջը, մոլախոտերն էր քաղհանում մեքենայորեն, դեմքին ոչ մի արտահայտություն չկար։ Նա հանգիստ իր ծեսերն էր կատարում` աշխատանքի հետ միասին։ Երվանդն օղու կեսը լցրեց հողին, բաժակը դրեց տեղն ու շուրջը նայեց։ Լերկ բլուրներ էին, այրող արևի տակ փռված գերեզմանոցը, ամեն ինչ սպիտակ, կուրացնող լույսի մեջ էր ընկղմվել, թվում էր՝ արևը մամլում և ավելի էր սեղմում հողի մեջ առանց այն էլ տափակ հայկական տապանաքարերը… Ու դարձյալ հիշեց ծերունուն, տեսավ նրան տրամվայում՝ անհեթեթ փողկապը կնճռոտ վզին, տեսավ նրան հիվանդանոցի մահճակալին նստած, մանկական զարմացած հայացքն իրեն ուղղած, երբ ասում էր, թե իր անունն էլ Երվանդ է։
Հետո նայեց չոր հողի մեջ ողորմաթասից թրջված, արագորեն չորացող բծին ու Երվանդին թվաց, թե ավելի պայծառացավ արեգակի լույսը և հզոր լուսագետի պես ջրվեժեց ծերունու գերեզմանին… Ահա, ծերունու գերեզմանի վերևում՝ երկու գլխաքարերի միջև, աճել էր մի փոքրի բույս… եզան լեզվի նման, չորս տերև ու տերևների մեջ՝ արդեն չորացած վարդագույն ծաղիկը…
– Էս ի՞նչ է,– գոռաց նա։
— Ի՞նչ է,– զարմացավ պառավը։
— Խոտը, էդ խոտը…
— Է՞դ… Մենք դրան Ուռնիճուկ ենք ասում։ Անպետք մոլախոտ է։
Երվանդը կռացավ, զգուշորեն շրջեց կողքի քարը։ Բազմաթիվ բլոճ ու մժեղ փախան, անցան քարի հակառակ կողմը։ Երվանդը գրպանի դանակը խրեց հողի մեջ ու արմատով հանեց բույսը։
— Սա Ուռնիճուկ չէ,– ժպտաց նա պառավին,– Սա Երվանդախոտ է։ Եվ եթե աճի, միայն էստեղ է աճելու։ Սա ինձ շատ է պետք։
«Եվ ոչ միայն ինձ…»,- մտածեց ու բույսը պահելով արևին՝ ուշադիր զննում էր ամուր, ջղուտ տերևները։ Եվ թվաց նրան, թե հին, իշխանական գերեզմանների կողմից ցած՝ դեպի իրեն ու ծերունու գերեզմանն է քայլում մի բարձրահասակ, երկարազգեստ տեսիլք… Ամիրդովլաթ Ամասիացին էր։