Շուշանիկ Թամրազյան. Կարապների Ռուսաստանը

 Այս տեքստը գրվեց մի հեռախոսազանգից հետո: Մի քանի խոսք էր ասվել ռուս գրականության և մշակույթի մասին: Օրը երեքշաբթի էր, ես Սևանից վերադառնում էի Երևան՝ հայացքս ապակիների հետևում շարունակվող ցուրտ, արևոտ ապրիլին: Իսկական՝ գրքերի, բեմերի, պատկերների Ռուսաստանը հեռու էր… Իսկ շատ մոտիկ, անմիջապես այդ պահին հեռախոսիս էկրանին պարբերաբար ծագում և մարում էր համացանցային պատկերների և գրառումների տարերային հոսանքը, որ ցնցում էր ինձ իսկապես անհավանական իր գռեհկությամբ և չարախնդությամբ. մի կողմից՝ ռուս արվեստագետների ֆիլմերը, ցուցահանդեսները, բեմելները ապա ծրագրավորող եվրոպական հաստատությունները, մյուս կողմից՝ ռուսական պետական կառույցներն ու պարզապես քաղաքացիները, որ մոլեգին մի խանդավառությամբ, չհասկանալով, որ պարզապես զբաղված են սեփական արվեստը նսեմացնելով, «հայրենիքի դավաճան», «մուրացիկ», «ակտրիսուլյա» էին հռչակում անհերքելի կենսագրություն, անփոխարինելի դիմագիծ ունեցող տաղանդավոր արվեստագետներին, որոնք ընդամենը համարձակվել էին չհամաձայնել: Անկախ քաղաքական համոզմունքներից՝ թե՛ ռուս արվեստագետների և ստեղծագործական ներկայացուցչությունների առջև դռները փակող եվրոպացիների, թե՛ սեփական այլախոհ արտիստներին անարգանքի անձրևով «պատվող» ռուսական կառույցների և անհատների դեպքում, առաջին հերթին, զարմացնում է, ցնցում է բոյկոտի և գնահատականների աներևակայելի ցածր մակարդակը, և թե ինչպես է հերթական անգամ քաղաքականությունը ներխուժում արվեստ՝ գրոտեսկային իր սցենարներով… 

Աստիճանաբար պատկերները խտացան… ես, իհարկե, չգրեցի Չուլպան Խամատովայի այնքան նուրբ և թրթռուն դերասանական խաղի նկատմամբ ունեցած իմ հիացմունքի մասին, իմ շլացած զարմանքի մասին՝ նրան Գարեգին Նժդեհի կնոջ դերում տեսնելիս, և տեքստն ամենևին այն մասին չէ, թե ինչ ցածր եմ համարում Չուլպան Խամատովայի և Ինգեբորգե Դապկունայտեի, Բորիս Գրեբենշչիկովի, Անդրեյ Մակարևիչի, մեր մանկության Պուգաչովայի և ուրիշ շատ-շատերի հասցեին համացանցում հայտնվող գրառումները և խոսքերը, որ հնչում են էկրաններից… և թե ինչ ողբերգական է հետևել, թե ինչպես է երբեմն գաղափարախոսությունը խժռում ամենատաղանդավոր արվեստագետներին՝ վերածելով պաշտոնական խոսափողի… Ի վերջո, ես գրեցի ինձ համար ավելի կարևոր բաների մասին: Բայց երբ ավարտել էի, հասկացա, որ չհնչած հարցերս ու մտահոգություններս լուռ մի համաձայնությամբ միախառնվել էին տողերիս հունին…

                                                 

                                                               

                                                                                                   О вольные мои друзья, о лебеди мои…
Анна Ахматова

Ռուսաստանին և ռուսականին առնչվող առաջին մտապատկերները գալիս են վաղ մանկության տարիներից: «Սապատավոր ձիուկի» մեծ, նկարազարդ էջերը պապիկենց տանը՝ Այգեստանում՝ տարաշխարհիկ, հուրհրատող իրենց գույներով: Հայրիկիս, հետո՝ հորեղբորս՝ Սմբատի գիրքն էր եղել. հազվագյուտ գրքերից, որ թույլ չէր տրվում ման տալ սենյակից սենյակ, ու կարելի էր թերթել միայն մեծերի ներկայությամբ՝ գրքի մեծ, փայլուն էջերն անհարմար դիրքով բացելով հյուրասենյակի բազմոցին: Չեմ հիշում՝ ինչն էր գրքին այդ հատուկ կարգավիճակը շնորհել: Տարիների հետ անհասկանալի արգելքը տարրալուծվեց իրար հաջորդող գրքերի ու վերնագրերի հերթագայության մեջ, անհետացավ: Բայց հիշում եմ հրդեհվող գմբեթների ու տարաշխարհիկ թագերի զգացողությունը, որ շարունակվում էր դեռ շատ երկար, երբ Այգեստանից վերադառնում էինք Ավան. ինչ-որ տեղ՝ գիշերի ծալքերից մեկում, այրվում էին գույների շիկացած կատարներն ու ոսկի աքաղաղներ նկարում ինձ համար:  

Բոլորովին այլ երկիր էր ինձ տանում «Ռուսական ժողովրդական հեքիաթների» հին, ռուսալեզու հրատարակությունը՝ կազմին պատկերված Վասիլիսայի երազային, թեք հյուսքով: Ավելի մեղմ, հարթ ռելիեֆներ էին գծում իմ առջև գրքի նուրբ փորագրանկարները՝ գույների հանկարծահաս, հուշիկ առկայծումներով: Այստեղ կիսատ էին պատկերները, թաքնված. պետք էր երկար նայել ու հորինել: Մայրիկս ռուսերեն հեքիաթներն ինձ համար կարդում էր հայերեն, բայց, միևնույն է, Գորտ-Թագուհին, Վասիլիսան, Նաստենկան ու Ալվան ծաղիկն ապրում էին ուրիշ՝ նիրհող լճերի ու անծայրածիր բացատների մի աշխարհում. թերևս, Պուշկինից ու Եսենինից շատ առաջ՝ ինձ համար կարդացվող ռուսական այդ հեքիաթներից է ծագում անծայրածիր, արձակ տարածությունների զգացողությունը՝ խորքում թաքնված լճային, նիրհող ինչ-որ բանով, որին վաղ հասակից վարժվել եմ ասել «ռուսական»: 

Եվ անպայման կարապներ: Որովհետև նույնքան վաղ, զարմանալիորեն վաղ մի պատկեր-զգացողություն է ապրում հիշողությանս մեջ՝ խորացող իր արձագանքներով, որ երբեք ոչինչ չխլացրեց. Ավանում, Այգեստանում, հորաքրոջս տանը՝ «Կարապի լճի» մոտակայքում… բոլոր բնակարաններում ռադիոընդունիչներ կան, որ երբեք չեն անջատվում: Անանուն ձայնն արծաթե ու մի քիչ փոշոտ իր ընթացքով հեղվում է մեր առօրյա, կիսաձայն մասնակցում մեր զրույցներին: Դեռ շատ փոքր եմ՝ երեք-չորս տարեկան, բայց մի մեղեդի կա, որ առանձնանում է բոլոր այդ հնչյուններից, խորհրդավոր, ստվերոտ սանդուղքներով իջնում է դեպի ներս: Այդ շարժումը մեծ է ու անհանգիստ, չի տրոհվում պատկերների: Միայն գունատ, մոխրաշագանակագույն ամպերը, որ ծավալվում են սկզբի և ավարտի միջև՝ գունատ, ահագնացող մի միջանցքում: Անունը, որ նման է հեքիաթի վերնագրի, լսել եմ մեծերի զրույցներից: «Կարապի լիճը»… Չայկովսկի: Ազնվական դեմքը՝ մեծ, տխուր աչքերի զարմանալի խոր հայացքով,  հավանաբար, տեսել եմ հեռուստացույցով… 

Արդեն շատ տարիներ են անցել, երբ մի օր լիբրետոն կարդալիս զարմանքով արձանագրում եմ, որ այն հատվածը, որ մանկական հիշողությունս ընտրել է ողջ բալետից, տագնապի ազդանշանն է, անհնարին լարումը անհնարին հայտնությունների. Օդետը կփրկվի կամ կկործանվի, մանուկ արեգակը կծագի, կամ մղձավանջը կկլանի ամեն ինչ: Վաղ մանկությունից իմ ներսում ինչ-որ բան մեկընդմիշտ բնակություն է հաստատել այդ հնչյուններում: 

Չայկովսկու հանդեպ գիտակցված սերը սկսվելու է շատ ավելի ուշ, երբ իմ ներքին կյանքում գոյություն ունեն շատ ուրիշ անուններ. Պրոկոֆևի «Ռոմեո և Ջուլիետը», Ռախմանինովի դաշնամուրային կոնցերտները, Սկրյաբինը, որ Պաստեռնակի Սկրյաբինն է ի սկզբանե… Բայց երաժշտական ոչ մի հափշտակություն երբևէ չի վերածվի հարազատության անբացատրելի այդ ապրումին, որ ավելի շուտ զգացողություն է, քան զգացում: Լույսի ու վարսախիտ ստվերների թրթռուն պատշգամբներում ինձ համար հարազատ է ամեն ինչ. հարազատ է մարդկային ներապրումի ազնվական խորությունը, խորքի և նրբության, պաթոսի և մեղմության համադրությունը, որ տրոփում է սարյակի կոկորդի պես: Հարազատ է բացարձակի կարոտը, որ ստիպում է լաց լինել աստղերին. հաճախ եմ Չայկովսկի լսելիս Դանտեի «Նոր կյանքի» արտասվող աստղերի գույնը տեսնում. «Աստղերը երևում էին մի գույնով, որ ես կարող էի ենթադրել, թե նրանք արտասվում են»: Ու հիշում եմ նաև մայրիկիս զարմանքը, երբ մի անգամ երկար խոսում եմ Չայկովսկու մասին.

— Հետաքրքիր է, որ հենց Չայկովսկի ես էդպես սիրում… Էնքան ռուսական է: 

— Իսկապես․․․- շփոթված՝ ստիպված եմ արձանագրել: 

Ու «Կարապի լճի» ձյունոտ հորիզոնում՝ նաև Աննա Պավլովան՝ իր կարապներով, Սերժ Դյագիլևի Ռուսական սեզոնները, «Հրեղեն հավքը», ռուսական շալեր ու ռուսական թագեր, որ քեռիս է ինձ համար սարքում ստվարաթղթից ու տոնածառի փշրված խաղալիքներից: Ռուսական բալետի իմ առաջին մտապատկերները՝ սերտաճած Էմիլ Լոտյանուի «Աննա Պավլովա» հեռուստաֆիլմի պատկերներին, որ դպրոցական տարիներիս առաջին մեծ ցնցումներից է. հիշում եմ՝ երրորդ դասարանի աշակերտուհի եմ ու որոշում եմ դասի չգնալ, որովհետև այդ առավոտ «Աննա Պավլովայի» վերջին մասն են ցույց տալու:  

Ավելի գիտակից՝ գրական, բանաստեղծական Ռուսաստանն իմ կյանքում հայտնվում է  տարիներ անց: Եվ առաջին ապրումը իմ և քույրերիս մանկական նվիրումն է կեչուն. տան տարբեր անկյուններում երիտասարդ Սերգեյ Եսենինի լուսանկարներն են, ռուսական տարբեր հրատարակություններ՝ կոշտ կամ ստվարաթղթե կազմերով, ու հյուրասենյակի սեղանին փռված էջերը՝ հայրիկիս մանրատառ, կանոնավոր ձեռագրով: Լուսանկարներից մեկին կեչիների անտառ է, գունաթափ պատկերի մեջ կեչիների բարձր, ճերմակ բները թվում են անիրական: Հայրիկս միշտ մայրիկիս համար բարձրաձայն կարդում է նոր ավարտած թարգմանությունը: Ես իմիջիայլոց, բայց լուռ պտտվում եմ սեղանի շուրջ. «Կանաչ, սիրուն սանրվածք և կուրծք կուսական…»: Մի անգամ մայրիկիս կին ծանոթներից մեկն ասում է, որ հայրիկս շատ նման է Եսենինին: Վազում եմ հարևան սենյակ՝ հայրիկիս գրասեղանի մոտ, ու երկար նայում լուսանկարի նուրբ կերպարանքին: Նաև մտացածին այդ նմանության համար է, որ ես ու քույրերս անխոս ու մեկընդմիշտ որդեգրում ենք խարտյաշ սանրվածքն ավանյան մեր առօրյայում: Ու տարիներ շարունակ քաղաքի փողոցներում վաճառվող յասամանի փնջերն ինձ համար Դիլիջանի մեր այգին են, բայց նաև «Աննա Սնեգինայի» ավարտը՝ այնքան ողբերգական ու լուսավոր: Չգիտես ինչու՝ մանկության այգիների, ծառերի ստվերահյուս սանրվածքի հետ է կապվում նաև պաստեռնակյան պոեզիան՝ թղթին անձրևող իր տողերով…

Մյուս նվիրումները լինելու են ավելի ուշ: Եվ, իհարկե, ամենից առաջ և ամենից հետո Չեխովն է, որ մարդկայինի ամենանուրբ ու խոր դիմանկարիչն է ինձ համար, որ մինչև վերջ մնում է մարդու կողքին, նույնիսկ՝ իր ամենասարկաստիկ պատմվածքներում: Ֆրազի անճիգ, վճիտ երաժշտականությունը, գեղեցկության բացառիկ նուրբ ապրումը՝ վեր գաղափարախոսական ընդհանրացումներից ու ճառասացություններից «Տաղտկալի պատմության», «Մենամարտի» ու «Ձորակի» տողերում՝ ընդամենը մի ճշգրիտ բառի, մի մակդիրի շնորհով, ինչպես մութ երկինքը պատռող միակ աստղի պատկերը՝ «երկչոտ թարթող իր միակ աչքով» «Մենամարտում» կամ «քնքուշ ամպրոպը», «ճայթյունով» տապալվող ծառերի աղմուկը «Իվանովում» կամ «կտրվող լարի հնչյունը» «Բալենու այգում», որ թվում է՝ երբեք չի դադարում: Ներքին այս պատկերներն այնքան շուտ և վերջնականապես են մուտք գործել իմ կյանք, որ երբևէ չեմ փորձել դրանք տարանջատել իմ կենսագրությունից: Չեխովը նման է ներքին շրջիկ մի բեմի, որին ինձ հետ անվերջ կարող եմ տանել տեղից տեղ: 

Բայց մինչ այդ դեռ ութ տարեկան եմ, երբ տարեդարձիս առթիվ մայրիկս ինձ «Բախչիսարայի շատրվանն» է նվիրում՝ Վարդգես Սուրենյանցի նուրբ նկարազարդումներով, ու ես ժամեր եմ անցկացնում ձևավորումների առջև: Բացում եմ գիրքն ու նստում մոխրաշագանակագույն էջերի առջև. միշտ թաքուն, չվերծանված մի բան է մնում ընդելուզվող նախշերում, ու ես փնտրում եմ համառորեն. ինչ-որ տեղ՝ խորքում,  արեգակնյա Մարին է, ու Զարեմը՝ մութ ու գիշերահայաց, որ ասես ծնվել է խավարից, երկու դիմանկար՝ կողք-կողքի, որպես հոգու անլուծելի երկվության մի բանաձև: Ու պուշկինյան մեղմահոս, շատրվանող Արևելքին շուտով միանալու են Դուբրովսկին և Պուգաչովը՝ կախարդող, ահռելի ու ողբերգական, մինչ Հյուգոյի «Էռնանին» կհասցնի մուտք գործել իմ կյանք: 

Ու էլի ուրիշ շատ զգացողություններ ու մտապատկերներ… Ամենախորքում լռող հայացքով, նուրբ պատանեկան դեմքով այլաբնակն է՝ սերտաճած Պեչորինին ու սիրելի Դևին: Նա ռուս չէ, չի կարող պատկանել ոչ մի ազգության, ոչ մի երկրի, բայց Եվգենի Արբենինը խոսում է ռուսերեն, ու ռուսերեն են «Դևի» բյուրեղյա, շողշողուն ներդաշնակությունները, որ նման են աստղերի ցուրտ կրճտոցի… Այդ տողերն անսանձելի իրենց մենությամբ, բյուրեղի պես կարծր ընդվզմամբ ծնվում ու քուն են մտնում աստղերի օրորոցում: 

Հետո փոխվում է պատկերը: Մթնում է ամեն ինչ, ու խորքում մնում են թափուր սրահներ՝ վառվող ջահերով: 1988 թվականն է, ես տասը տարեկան եմ, երբ երկրաշարժից հետո Վլադիմիր Սպիվակովն իր նվագախմբով եկել է Հայաստան, նրան ուղեկցում են ռուս մտավորականներ ու արվեստագետներ: Պատկերներն ու հնչյունները որսում եմ էկրանից՝ մեծերի խոսակցությունների և աղետի գոտուց եկող լուրերի արանքում: Ու հանկարծ էկրանին հայտնվում է այն կինը, որ նման է եղերամոր: Ընդամենը արտասանում է, բայց երկարող տողերը, որ նման են վշտի ալիքվող օվկիանոսի, հորդում են մեր հյուրասենյակ: Քարացած՝ կանգ եմ առնում: Շուտով նկատում եմ, որ քարացել եմ ոչ միայն ես. պապիկս, մայրիկս, տատիկս անշարժ նայում են էկրանին: Պապիկս հազում է՝ հուզմունքը թաքցնելու համար: Ինքը՝ դերասանուհին էլ լաց է լինում երկար, թանաքագույն արցունքներով: Ես երբեք չեմ մոռանա սև արցունքների այդ պատկերը, որ ինձ համար նշանակում է եղերերգ՝ վեհ ու առեղծվածային, ու վեր է մյուս բոլոր երգերից: Այն ժամանակ հեռարձակումը հետ տալու, նորից դիտելու հնարավորություն չկա, բայց հանրային ալիքներն օրվա տարբեր ժամերի կրկնում են Սպիվակովի համերգը: Ու ամեն անգամ նույն հուզմունքն եմ ապրում, երբ հայտնվում է եղերամոր խորհրդավոր պատկերը, որ բարբառում է վշտի հատակից, որտեղ արցունքները զտված են ու մաքուր՝ մարգարիտների պես: Սևազգեստ բեմերգակը Ալլա Դիմիդովան է, բանաստեղծությունը Ախմատովայի «Ռեքվիևմն է». հավանաբար, դա իմ առաջին լիարժեք շփումն է Աննա Ախմատովայի հետ: 

Նույն՝ անկախության առաջին տարիներն են, երբ մի երեկո հայրիկս տուն է վերադառնում՝ ձեռքին Մարինա Ցվետաևայի դստեր՝ Արիադնա Էֆրոնի հուշագրությունը: Հովհարային անջատումների ձմեռներն են, ու երեկոյան ամբողջ քաղաքն ընկղմվում է կախարդված քնի մեջ: Երբևէ իմ կյանքում չեմ կարդացել այնպես, ինչպես այդ գիշերներին: Հիմա ընկղմված եմ Արիադնա Էֆրոնի հուշագրության մեջ, ու տարագրության այդ պատմությունը մանկության տարիներից դաջվում է իմ ներսում՝ որպես ներքին բնապատկեր. այնտեղ բարձրաբուն սոճիներ են, ձյուն ու հոգնություն: Հետո կյանքի տարբեր իրադրություններում մտքում հաճախ եմ կրկնելու այն նախադասությունը, որ ինձ ցնցում է Պաստեռնակին ուղղված նամակներից մեկում. « Я устала вековой усталостью » («Ես հոգնել եմ դարավոր մի հոգնությամբ»)… Բոլորովին վերջերս գրապահարանի գրքերը դասավորելիս պատահաբար ձեռքս է ընկնում 1966 թվականին Մոսկվայում լույս տեսած Ջոն Քիթսի պոեզիայի անգլալեզու ընտրանին՝ ժողովածուն կազմող և ծանոթագրող Վ. Ռոգովի ընծայականով: Ընծայականն ուղղված է ոչ թե հայրիկիս, այլ Լիլիթ Զաքարյանին՝ մեր Էլլային. « Дорогим Элле и Геворгу с благодарностью за внимание и заботу, мною незаслуженную. В. Рогов, 8. XII. 66, Ереван. » («Թանկագին Գևորգին և Էլլային՝ երախտագիտությամբ այն ուշադրության և հոգածության համար, որոնց արժանի չէի ես… 8. XII. 66, Երևան»): Չգիտեմ՝ ինչպես է գիրքը հայտնվել հայրիկիս մոտ: Հավանաբար, խնդրել է, կամ Էլլան է տվել՝ որպես ամենաթանկ նվեր: Սկսում եմ թերթել, էջերի արանքում ծալված երեք մեքենագիր թերթիկի վրա Աննա Ախմատովայի «Ռեքվիևմն» է: Չգիտեմ՝ հայրի՞կս է դրել գրքում, թե՝ Էլլան 66 թվականի նույն այդ դեկտեմբերին՝ Աննա Ախմատովայի մահվանից ընդամենը մի քանի ամիս անց… Չգիտեմ ու այլևս չեմ կարող ճշտել: 

Մի օր էլ, հավանաբար, դպրոցական արձակուրդն է, որովհետև բոլորս նորից պապիկենց տանն ենք՝ հեռուստացույցի էկրանի առջև: Սենյակում էլեկտրականացած լռություն է, որից աչքերս ակամա լցվում են արցունքով: Երբեմն լռությունն ընդհատվում է պապիկի հակիրճ բացականչություններով կամ գնահատականներով: Հայ մտավորականների պատվիրակությունը մեկնել է Մոսկվա՝ հատուկ նիստին Ղարաբաղյան հարցի շուրջ իր դիրքորոշումը ներկայացնելու: Հիշում եմ կոկորդիս ցավը: Դժվար է ասել՝ մեծերի հուզմո՞ւնքն է փոխանցվում ինձ, թե՞ իսկապես գիտակցում եմ իրադարձության բացառիկությունը: Ամեն անգամ, երբ հայկական պատվիրակության անդամները մոտենում են ամբիոնին, բոլորիս աչքերն ակամա մշուշվում են: Դեռ փոքր եմ, բայց այլևս երբեք չեմ ունենալու իմ երկրի այդքան հստակ, ֆիզիկական զգացողությունը, ինչպես այդ պահին: Անտանելի լարումն անծայրածիր է, շարունակվում է մեր հյուրասենյակի պատերից դուրս, ու ես դա զգում եմ ամեն վայրկյան: Զգում եմ հազարավոր մարդկանց շնչառությունը: Ներսն ու դուրսը միացել են իրար: Պապիկս երբեմն բարձրաձայն կրկնում է ամբիոնին մոտեցողների անունները: Հայ պատվիրակների քայլերը դեպի ամբիոն դանդաղ են ու դժվար, լի անբացատրելի, ողբերգական մի հպարտությամբ: Ինձ ցնցում է Սերգեյ Համբարձումյանի դեմքին դաջված հուզմունքը՝ վեհ ու զուսպ, վիրավորանքի վեհությունը ամեն անգամ, երբ ստիպում են խոսքն ընդհատել: Տրամաբանորեն ես էլ պետք է ինձ վիրավորված զգամ, բայց կուրծքս ուռչում է հպարտությունից: Վերևում նստած է մի կերպար, որի անունն ու ռուսերեն հատուկ առոգանության «հ»-երը հայտնի են իմ սերնդի բոլոր երեխաներին: Դրա համար քաղաքականությամբ հատուկ հետաքրքրվելու կարիք չկա: Բացառիկ տարիներ են, երբ անձնական ու համընդհանուր պատմություններն իսկապես միահյուսվել են իրար: Պատմական համագումարի այդ օրն ինձ համար բարձրն ու ցածրը շատ հստակ մի բան են նշանակում: Ու շատ հստակ է նաև, թե ինչ է նշանակում տգեղ. անծայրածիր բթությունը մարդկային ապրումի հանդեպ, ճշմարտության խեղաթյուրումը, որ ինձ թվում է հրեշավոր: Բայց այդ տգեղության մեջ ոչ մի հեքիաթային բան չկա. շատ առօրեական, մատչելի մի տգեղություն: Ու բոլոր այդ դեմքերի ու կերպարանքների մեջ՝ Գալինա Ստարովոյտովայի զրնգուն ձայնը՝ հատու իր առոգանությամբ, խիզախ, նյարդային, որ այնքան անհամապատասխան է բաց, պայծառ ժպիտին, ու պապիկիս ցնծությունը ամեն անգամ, երբ Գալինա Ստարովոյտովան, Անդրեյ Սախարովը կամ Անատոլի Սոբչակը հայտնվում են էկրանին: Ցնծություն, որ փոխանցվում է ինձ:  

Երկրաշարժից և ռուսական տանկերով շրջափակված Օպերայի անջնջելի պատկերից անցել է մի քանի տարի, երբ Ռուսաստանի խաղացկուն այս մտապատկերներին միանում է դոստոևսկյան Պետերբուրգը՝ հնչեղ ու թրթռուն, նման լարային նվագախմբի անվերջանալի մի վիբրացիայի, որին դժվար է դիմանալ: Արդեն բարձր դասարանների աշակերտուհի եմ, երբ բացահայտում եմ Անդրեյ Տարկովսկու «Սոլյարիսի» և «Կարոտաբաղձության» մոլորակը, որ ինձ երկնուղեշ լարման նույն զգացողությունն է վերադարձնում. այդ եզերքում պատկերն ու հնչյունը մենակ են ու ջինջ: Ֆիլմից որսում եմ առանձին տեսարաններ, և Օլեգ Յանկովսկու՝ մոմին հակված ափը շուտով դառնում է ներքին մի պատկեր, խորհրդավոր մի սպի, որ մնում է ակունքի կարոտից: 

Ու վերջում՝ այնուամենայնիվ, Բունինը՝ «Կարոտաբաղձության» և «Անդրեյ Ռուբլյովի» լուսանցքներում: Բունինը՝ «Արսենևի կյանքի» և «Անշտապ գարնան» հեռացող Ռուսաստանի պատկերով: Բունինը, որ ամեն ինչ վերածում է սրբապատկերի, որովհետև կորցրել է միակ սրբապատկերը՝ հայրենիքը… Այդպես՝ մի օր լրիվ պատահաբար «Մաքուր երկուշաբթի» նովելը կարդալիս վերաբացահայտում եմ Բունինին: Պատմությանը հետևում եմ՝ առանց առանձնահատուկ հետաքրքրություն: Գրված է մեծ վարպետությամբ՝ հավատարիմ արևմտյան նովելի լավագույն ավանդույթներին: Բայց առանձնապես չի հուզում ինձ. չափից դուրս կանխատեսելի է կանացի առեղծվածի բանաձևը, չափից դուրս վիրտուոզ է թեթևությունը, որով դիպաշարի անցքերն ու վայրերը հաջորդում են իրար… Բայց, ահա, երբ հասել եմ նովելի կեսին՝ այն պահին, երբ հերոսը լքում է երիտասարդ աղջկա սենյակը՝ անդառնալի կորստի գիտակցությամբ, ինչ-որ բան փլուզվում է… Փլուզվում է ոչ թե իմ ներսում, այլ գրվածքի մեջ: Ասես տարօրինակ մի տեղաշարժ է եղել. ինչ-որ պատահարով, ակամա բացվել են բարձր ամբարտակները, և մի ակնթարթում արձակ պատումի կառուցիկ շարադրանքը տեղի է տվել մի ուրիշ՝ հախուռն, անկանխատեսելի հորձանքի առջև: Բառերը, ստորակետերը, դադարները հանկարծ դարձել են անփոխարինելի ու բացարձակապես անկանխատեսելի, նկարագրությունների փոխարեն՝ գրվածքը խոսում է բանաստեղծական խտացումների, ժամանակային, տարածական կարճ միացումների լեզվով: Երիտասարդ աղջկան կորցրած հերոսը քայլում է առաջին ձյան փողոցներով, մտնում վառվող մոմերից «հրդեհվող» եկեղեցի, ծնրադրում… Ու ընթերցողը հանկարծ հասկանում է, որ նովելը վաղուց ավարտվել է, ու սկսվել է ուրիշ մի հուն՝ խարխափող, բայց անդիմադրելի, ու որ դա ոչ թե սիրային նովել է, այլ՝ բանաստեղծություն կորուսյալ հայրենիքի մասին: Գրվածքն աննկատ լքել է 1912-1914 թվականների Մոսկվան, տեղափոխվել է գրողի ներկա: Ու խարխափող այդ կերպարանքն էլ ոչ թե նովելի երիտասարդ հերոսն է, այլ ինքը՝ բանաստեղծը՝ հանձնված անվերջանալիորեն ձգվող իր աքսորին: 1944 թվականի պատերազմական Ֆրանսիայում նա, ում առջև խոնարհվել է, ում առջև մտովի արտասվում է բանաստեղծը, ոչ թե կորցրած ընկերուհին է, այլ հայրենիքի վերհուշը՝ վերածված սրբապատկերի: Մի պահ մտքումս նորից առկայծաում է Տարկովսկու վառվող մոմը՝ Օլեգ Յանկովսկու ձեռքերում: 

Դրսում իսկապես խավար ամիսներ են, աղմկոտ: Ու շատ երկար ինձ չի լքում հայրենիքի բունինյան հուրհրատող այդ մտապատկերը՝ «մերձմոսկովյան անտառների թափուր դղյակներով» ու «կարապի» իր լճերով (Ի. Բունին, «Անշտապ գարուն»), հանձնված հիշողության լռող տաճարներին: 

30. 04. 2022 թ.