Թարգմանելով Սիրանույշ Գալստյանի անթարգմանելի իրականությունը

«Թարգմանված իրականություն» վերնագիրն արդեն հմտորեն պատրաստված խայծ է՝ Սիրանույշ Գալստյանի պատմվածքների երկրորդ ժողովածուի ընթերցողների համար: Նույնիսկ նրանց համար, որոնք ծանոթ են առաջինին և այս գրքում կվերընթերցեն ծանոթ-գուցեև մոռացված որոշ պատմվածքներ:

Ինձ թվում է՝ մարդիկ լավ գործեր են ստեղծում միայն այն դեպքում, երբ գրում են՝ անկախ որևէ պայմանականությունից, գրում են, որովհետև պարզապես չեն կարող չգրել: Սիրանույշ Գալստյանն այս տեսակն է: Մարդն ապրում է բազմազբաղ կյանքով, ունի ինքնադրսևորման այնքա՜ն լայն շրջանակ, որ լիուլի կարող է տրվել այդ խելահեղ հոսքին ու մոռանալ գեղարվեստագրության մասին: Ի՞նչ պակաս գեղարվեստագրեր են նրա գիտական աշխատությունները, որոնք, իրենց խորությամբ հանդերձ, մատչելի-ընկալելի են սովորական գրագետների, գիրք երևույթին փոքրիշատե առնչվելու ունակ ցանկացածի համար:

Եվ այսուհանդերձ, Սիրանույշ Գալստյանն ունի ասելիքի մի խիստ անձական պաշար, իր և այլոց ապրումների մի անպարփակ տիրույթ, որի ոլորաններով մարդկանց քայլեցնելու անդիմադրելի մղումը նրան ստիպում է ձեռքն առնել գրիչն ու գրապատկերել դրանք:

Ի՞նչ ենք գտնում մենք այս գրքի էջերում: Նախ՝ իրեն՝ հեղինակին: Ապա և՝ կյանքը՝ բազմաբովանդակ, անորսալի կենսաթելերով:

Այս գրքում կողք կողքի են հասուն ճանապարհորդի հուշերը, որոնցում հուշագիրն ինքավստահորեն երկխոսում է աշխարհի մեծ ու փոքր քաղաքների, դրանց բնակիչների հետ, միամիտ աղջկա ապրումները, որն իր բախտի դռները բացող բանալին փնտրում է ընկնող աստղի քմայքներում ու ժողովրդական սնահավատության խորաշերտերում:

Այս պատմվածքներում խոսքի և ստեղծագործական երևակայության տարածությունը չունի սահմանափակումներ: Մենք դրանցում գտնում ենք աստղերին ուղղված հայացք՝ սպասումով, անչար հեգնանքով, նաև՝ ինքնահեգնանքով առլեցուն, անտարբերության խաղով տղամարդու սիրտը նվաճելու կնոջ մարտավարություն, դրսեցու հայացքով Հայաստանն ու հայերին գնահատելու հավակնություն, օտարության մեջ դեգերող և անդարձության մեջ խրված-մնացած տղամարդկանց և ճարպկորեն իրենց լքումը քողարկող հայուհիների, կյանքի սանդուղքով վեր բարձրանալ փորձող երիտասարդություն՝ ծնողների հետ օրինաչափ հակասությունների ծիրում, որտեղ, սակայն, չկա կործանարար բախում, որտեղ դեպի փոխհասկացվածությունն անհրաժեշտաբար անցնելիք ճանապարհն է: 

Որոշ պատմվածքներ հնարավոր չէ կարդալ՝ առանց արցունքների: «Դեղին ձնծաղիկներ Մարիամ Ասրիյանի համար» պատմվածքն այդպիսիններից է. Սիրանույշ Գալստյանը նաև այսպես է փորձել ապրեցնել վաղամեռիկ տաղանդավոր գրող-ընկերուհուն: «Հայ գաղթականի եռագիր անթոլոգիա» պատումաշարը ևս սրանց թվում է: Այստեղ ասես մի քանի սերունդ է պատկերացել հեղինակի գրում: Սա մի ողջ տառապյալ ժողովրդի՝ լավատեսությունն ու տոհմիկ հպարտությունը չկորցրած շառավիղների տարեգրությունն է՝ ի մի բերված վանեցի Սալեի կաթով խմած կենացի բոլոր ումպերով: Ու թեև Սիրանույշ Գալստյանն այս դեպքում ուրիշների կյանքը պատմողի առաքելությունն է ստանձնել, թեև, բարեբախտաբար,  հայրենազրկումի, սիբիրյան աքսորի իրականությունն անմիջականորեն իրենը չեն, այդուհանդերձ նրա աներևույթ ներկայությունը բնականորեն ներհյուսվել է իր պատմությունների և դրանց հերոսների խութաշատ ընթացքին:

Կան գործեր, որոնցում հեղինակն ասես ահազանգ է հնչեցնում, զգուշացնում: «Բարության և կարեկցանքի վաշխառուն» դրանցից է: Հեղինակը պատկերում է վաշխառության ամենավտանգավոր տեսակը՝ հայտարարելով, որ այն բացահայտված-քողազերծված է՝ ի հեճուկս բոլոր խորամանկ ջանքերի և ի սեր այդ վաշխառուների «գթասրտությանը» թյուրիմացաբար ապավինածների: 

Բայց գրքում կան նաև այնպիսի գործեր, որոնք ակհայտորեն չեն առնչվում հեղինակի կենսակերպի ու մարդկային տեսակի հետ: Այս դեպքում նա վարպետ հորինող է՝ գուցեև իր տեսած-մեկնաբանած ֆիլմերի անխուսափելի ազդեցությանը տրված: Այդպիսին է, օրինակ, «Խաղամոլի տարփուհու խոստովանանքը» պատմվածքը՝ իր տարաշխարհիկ նյութով, որը զարմանալիորեն չունի ներքին անհամաձայնություն մյուս գործերի հետ:   

Պատմվածքներում նկատում ենք օտար եզրույթների՝ «օտարերենի» (հեղինակի բառ-գյուտն է) ներդաշնակ ներմուծում մաքրամաքուր մայրենիի բառաշերտ:

Ոչ քիչ ստեղծագործություններ ունեն բնաբաններ՝ վերցված մեծանուն գրողներից ու իմաստուններից: Դրանք դառնում են ուղղորդող բանալիներ՝ իրենցով մեկնարկող հղացումների համար:

Անեզրության մեջ ծավալվող այս ասելիքի համար պիտի որ դժվար լիներ համապարփակ խոսք գրելը: Բայց այս հարցում մեզ կօգնի գրքի՝ հնարամտորեն գտնված հեղինակային վերջաբանը: Վերջաբանի փոխարեն՝ Սիրանույշ Գալստյանը մատուցում է «Մեր «Ցանկություն» տրամվայը» խոհաշարը, որում մեր երեքտասնամյա դառն կորուստների խճանկարն է հավաքված՝ կորցրածի վերագտնումի համարձակ հույսով: Առկայծուն այդ հույսին ապավինած էլ հարկ է բացել ու կարդալ Սիրանույշ Գալստյանի «Թարգմանված իրականություն» ժողովածուն:  

Կարինե Ռաֆայելյան