«Շատ էի ուզում նավապետ դառնալ»

Ardi.am-ը զրույցի է հրավիրել ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ, Պետական մրցանակի դափնեկիր, պրոֆեսոր, ՀՀ ազգային հերոս Հովհաննես Չեքիջյանին:

— Մաեստրո, Հայաստանի ակադեմիական երգչախումբն այս տարի դարձավ 85 տարեկան: 1961 թվականից Դուք եք երգչախմբի գեղարվեստական ղեկավարը և գլխավոր դիրիժորը, հանդես եք եկել հայաստանյան և համաշխարհային նշանավոր բեմերում, ունեցել հարյուրավոր համերգներ: Կա՞ն այնպիսիք, որ առանձնահատուկ կերպով են հիշվում երգչախմբի տարեգրության մեջ:

— Մեկն առանձնացնելը շատ դժվար է: Մի քանիսը կան, որոնք իմ կյանքում հետք են թողել: Նկատի ունեմ հատկապես Սանկտ Պետերբուրգում ունեցած համերգները: Ես այնտեղ 96 համերգ եմ ունեցել: Մենք Փարիզում նույնպես համերգներ ենք ունեցել, բայց Սանկտ Պետերբուրգի դեպքում պատասխանատվությունն ավելին է, քան Փարիզի: Սանկտ Պետերբուրգի ունկնդիրն ուրիշ է. նկատի ունեմ Շոստակովիչի անվան համերգասրահը: Շրջագայել ենք աշխարհով մեկ, հանդես եկել Նյու Յուրքի Avery Fisher Hall, Փարիզի La Salle Pleyel,  Palais des Congrés, Լոնդոնի Qeen Elizabeth Hall, Պրահայի the Salle Smetana դահլիճներում… ո՞ր մեկն ասեմ: Սրանք համաշխարհային նշանակության բեմեր են, որտեղ ելույթներ են ունեցել բոլոր նշանավոր երաժշիտներն աշխարհի, և մենք այդպիսի տեղերում ենք ներկայացել, միջազգային հանդիսատեսի բարձր գնահատականին արժանացել: Անգրագետ ռեստորանային երգիչը ելույթներ է ունենում հայկական ընկերային հավաքույթների ժամանակ, հայրենասիրական ինչ-որ ստեղծագործություն կատարում, շատ անգամ՝ կլկլոցով, օտար ազգերին բնորոշ ելևէջներով, և դա դարձնում են մեծ իրադարձություն, անվերջ խոսում-թամբկահարում: Չի կարելի դա համեմատել մեր արածի հետ: Մենք բազմաթիվ անգամներ միջազգային քննություն ենք հանձնել և ունեցել լուրջ հաջողություններ: Ամեն համերգ քննություն է: Եվ մենք կարողացել ենք այն բարձր մակարդակով հանձնել: Արժանացել ենք Էռնեսաքսի, Շոստակովիչի, Պենդերեցկու, Արամ Խաչատրյանի և համաշխարհային այդպիսի այլ աշխարհակալների բարձր գնահատականին: Իհարկե, մեր երգացանկի մեջ առաջին տեղում Կոմիտասն է: Մենք ամենամեծ ուշադրությանը պիտի արժանացնենք Կոմիտասին: Իմ մեծ ջանքերով վերջապես բացվեց Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտը, որը մեծապես նպաստեց Կոմիտասի հանրահռչակմանը. թե չէ մոռացվում էր կամաց-կամաց ամեն ինչ: Բազմաթիվ դասական ստեղծագործությունների կողքին կցանկանայի առանձնացնել Բեռլիոզին: Բեռլիոզի «Ռեքվիեմը» 37 անգամ ենք կատարել, որից 8-ը՝ Սանկտ Պետերբուրգում: Բազմաթիվ անգամներ հանդես եմ եկել աշխարհի լավագույն հինգ նվագախմբերից մեկի՝ Մրավինսկու ղեկավարած՝ Սանկտ Պետերբուրգի ակադեմիական սիմֆոնիկ նվագախմբի հետ, Շոստակովիչի անվան համերգասրանում: Կարևոր տեղ ունի մեր երկացանկում նաև Վերդին, նրա «Ռեքվիեմը», «Ազգերի հիմնը», «Նաբուկուն», «Ստաբաթ մաթերը»: Հիմա փորձում ենք Վերդիի «Օթելլոն», որի համերգային կատարումը պիտի հնչի Էդուարդ Թոփչյանի ղեկավարությամբ:

— Ձեր հոբելյանական համերգը չափազանց հագեցած ու բազմազան ծրագիր ուներ՝ Կոմիտասից, Մոցարտից մինչև Կառլ Ջենկինսի ADIEMUS: Երկացանկի ընտրությունը ժամանակի, այսօրվա հանդիսատեսի ճաշակո՞վ է թելադրվում, Ձեր խմբի անդամների հակումներո՞վ, թե՞ Դուք միանձնյա որոշողն եք այս հարցում:

— Ընտրությունը պայմանավորված է այդ բոլորով: Մենք ուզում ենք մեր երկացանկում ընդգրկել բոլոր ժամանակների երաժշտությունը: Իհարկե, կան համերգներ, որոնք կազմակերպվում են կոնկրետ ինչ-որ ծրագրով, նվիրված են լինում ինչ-որ առիթի, և ծրագիրը ընտրվում է հավուր պատշաճի: Բայց եթե համերգի ծրագիրն ընտրելիս ազատ եմ լինում, ուզում եմ այն բազմաժանր լինի, ընդգրկի հնից մինչև նորը եղած ստեղծագործություններ: Ժամանակակից գործերի մեջ, դժբախտաբար, այնպիսիները կան, որ կատարելու բան չեն: Իհարկե, Ջենկինսը դրանցից չէ: ADIEMUS –ը կատարել ենք նաև Ջենկինսի ղեկավարությամբ:

— Երգչախումբը 1937 թվականին հիմնադրել և ղեկավարել է Թաթուլ Ալթունյանը, ապա նրա գործը շարունակել է Արամ Տեր-Հովհաննիսյանը: Հետո Դուք եք ստանձնել երգչախմբի գլխավոր դիրիժորի և գեղարվեստական ղեկավարի առաքելությունը: Կա՞ն ավանդույթներ, դասեր, որոնք պահպանվել են երգչախմբի նախորդ ղեկավարներից և կիրառելի են նաև այսօր:

— Ցանկացած բան անելիս, եթե նախորդի փորձը հիմքում չլինի, շարունակություն չի ունենա: Եթե չլինեին Կարա-Մուրզան, Եկմալյանը, Կոմիտասը չէր լինի: Նախորդների փորձը շարունակելն անխուսափելի բան է: Իհարկե, նրանց երգացանկը շատ սահմանափակ էր: Մենք ընդլայնեցինք այն և շատ խոշոր հաջողություններ ունեցանք, միջազգային մակարդակի բարձրացանք: Ես բազմաթիվ պարգևների արժանացա: Բայց ինձ համար առաջնայինը որպես մարդ հագանքի արժանանալն է եղել, ոչ՝ որպես արվեստագետ: Ես եղել եմ Սովետական Միության Գերագույն խորհրդի պատգամավոր: Դա քիչ բան չէ: Դա նշանակում է, որ ես որպես մարդ եմ գնահատվել, ոչ միայն՝ որպես երաժիշտ: Գուցե իմ մարդկային տեսակով է բացատրվում, որ ես վաթսուն տարուց ավելի կարողանում եմ լինել այս տեղում:  

— Դուք Ստամբուլում եք ստացել երաժշտական կրթություն, արել Ձեր առաջին քայլերը երգչախմբային արվեստում, եղել այնտեղ գործող 17 երգչախմբերի ղեկավար: Այդ տարիներին, հայրենիքից կտրված ապրելով, պատկերացնո՞ւմ էիք այսպիսի ապագա, կանխատեսո՞ւմ էիք, որ կհասնեք այնտեղ, որտեղ հիմա հասել եք:

— Մտքովս նման բան անցկացնելն արդեն հանցանք էր: Կար «երկաթե վարագույր» կոչվածը:Այնտեղից այստեղ թռչուն անգամ չէր կարող անցնել: Իմ ծննդավայրից և, ընդհանրապես, արտասահմանից մարդ չէր գալիս Սովետական Միություն: Հանկարծ ինձ հրավիրեցին Մոսկվա՝ աշխատելու: Այնտեղ չմնացի, ցանկացա գալ Հայաստան: Հայաստանը հայրենիք էր, որն անհասանելի էր այն ժամանակներում: Դժվարությամբ հաջողվեց դա ինձ: Մոսկվայում ասում էին, որ իրենք են ինձ հրավիրել, տվել բնակարան, աշխատանք, և եթե ես թողնում-հեռանում եմ, դա էթիկապես սխալ է: Բայց այնուամենայնիվ, եկա: Այստեղ պետք եղավ մրցույթով անցնել: Ես հաղթեցի մրցույթում, և 1961 թվի սեպտեմբերի 5-ից հրամանով դարձա այս երգչախմբի ղեկավար: Մինչև օրս այդ հրամանն ուժի մեջ է:  

— Ինձ համար անսպասելի էր, որ Դուք Փարիզում ուսանելիս նաև եղել եք քիմիական հետազոտական ինստիտուտի ուսանող և ստացել քիմիկոս-ինժեների որակավորում: Այս մասնագիտությունը ինչ-որ կերպ պետք եկե՞լ է երգչախմբային արվեստում:

— Հայրս էր ինձ ստիպել, որ ստանամ այդ մասնագիտությունը: Քրիտինքով էդ դիպլոմն ստացա: Փարիզում հենց էնպես դիպլոմներ չեն բաժանում: Բայց հորս հակառակ գնացի փաստորեն ընտրելով երաժշտությունը: Թեև էնտեղ փողը շատ էր, կարող էի ավելի հարուստ մարդ լինել, եթե քիմիկոս-ինժեներ աշխատեի: Ինչևէ, ճակատագիրս արդեն էսպես է դասավորվել: Բայց ես ո՛չ էն էի ուզում, ո՛չ էս: Շատ էի ուզում նավապետ դառնալ:

— Օ՜, ևս մեկ զարմանալու առիթ: Ինչո՞վ էր պայմանավորված այդ ցանկությունը:

— Ծովի ալիքներն էին պատճառը: Երազում էի մեծ ծով, մեծ ալիքներ, ես էլ՝ նավապետ: Բայց դա չհաջողվեց, որովհետև այնտեղ, որտեղ ես ծնվել եմ, դա անհնար էր: Հայ լինելով՝ չէիր կարող նավապետ դառնալ:

— Իսկ ինչ-որ չափով գոնե մոտեցա՞ք Ձեր երազանքին. ասենք՝ նավաստի, նավապետի օգնական կամ դրա նման մի բան չփորձեցի՞ք լինել:

— Ընդամենը մի փոքր նավ եմ ունեցել՝ սիրողական: Բայց ծովի ալիքները մինչև հիմա շատ գրավիչ են: Հիմա ծովի ալիքների փոխարեն՝ կյանքի ալիքների դեմ եմ պայքարում:

— Լավ եք պայքարում, փաստորեն:

— Ինքնիրեն ոչին չի ստեղծվում: Դուք եկաք երգչախմբի երկուժամյա փորձից հետո և տեսաք իմ քրտինքը: Մի բանվոր ցույց տվեք, որ իմ չափ քրտնում է:

— Հանդիսատեսի արձագանքը զգո՞ւմ եք համերգի ժամանակ, թե՞ Դուք միայն երաժշտության մեջ եք և երգչախմբի հետ համերգի ժամանակ: 

— Ես իմ ունկնդրի հետ եմ: Մեջքով զգում եմ, թե ոնց է ընդունում ինձ, թե ինչպես պիտի արձագանքի այս կամ այն ակորդից հետո: Ես նրանց համար եմ ելույթ ունենում: Աշխատում եմ իմ ականջը տեղափոխել 20-րդ շարքում նստած մարդու ականջի մոտ և հասկանալ, թե նրա ականջում ինչպես պիտի հնչի երաժշտությունը:

— Ինչպե՞ս է այդ փոխընկալումը ձևավորվել:

— Դա խորքային երևույթ է: Բեմում կատարվողն ինձ համար ամենակարևորը չէ, ինձ հետաքրքրում է, որ այն ընդունելի դառնա ժողովրդի, ունկնդրի համար: Իսկ դա բարդ բան է, ամեն ինչ կարող է ազդել դրա վրա: Օրը արևո՞տ է, թե՞ անձրևոտ, վա՞ռ գույնի են դահլիճի աթոռները, թե՞ մռայլ… Էդ ամենն ազդում են ունկնդրի հոգեվիճակի վրա, և դու պետք է մտնես նրա հոգեվիճակի մեջ, իսկ դա ամեն մարդու խելքի բանը չէ:

— Տարբերություն կա՞ ունկնդիրը հայ է, թե՝ օտարազգի:

— Մարդը մարդ է: Բայց եթե ունկնդիրը հայ է, և մենք Կոմիտաս ենք կատարում, սա մի բան է, և բոլորովին այլ բան, եթե օտարազգի է: Հայի և ոչ հայի ընկալումները տարբեր են: Էստոնիայից այստեղ եկավ խումբ և Կոմիտաս կատարեց, բայց դա լրիվ ուրիշ Կոմիտաս էր: Նրանք Կոմիտասի նոտաները կատարեցին, իսկ դա դեռևս երաժշտություն չէ:   

— Տասնամյակներ շարունակ բացառապես Ձեր ղեկավարած երգչախումբն է եղել երգչախմբային արվեստի չափորոշիչը հայաստանյան իրականության մեջ: Վերջին տասնամյակներում ի հայտ են եկել շատ այլ երգչախմբեր՝ սիրողականից, մանկականից մինչև պրոֆեսիոնալներ: Ինչպե՞ս եք գնահատում նրանց գործունեությունը:

— Ես դա համարում եմ զարգացում: Ես, իմ ղեկավարած երգչախումբը խթան ենք դարձել նրանց ձևավորման համար, փաստորեն: Այնպես չէ, որ ես հիացած եմ այդ երգչախմբերով, բայց երևույթն ինքնին լավն է:    

— Ի՞նչ ապագա ունի երգչախմբային արվեստը Հայաստանում և աշխարհում: Ունե՞ք կանխատեսումներ: Այսօր ավելի շատ են փոքր երգչախմբերը, վոկալ խմբերը: Այս համապատկերում հեռանկար ունե՞ն մեծ երգչախմբերը:

— Երգչախմբային արվեստի գոյությունն անհրաժեշտություն է: Երբ Կոմիտասը 300 հոգանոց խումբ է հավաքել, դա քմահաճույք չի եղել: Մեծ երգչախմբի արածը փոքր խմբերը չեն կարող անել: 30 հոգին 100 կամ 300 հոգու ձայն չի կարող հանել: Կան գործեր, որոնք պետք է մեծ խմբով կատարես:

— Հե՞շտ եք աշխատում երգչախմբի, նվագախմբերի հետ: Հարյուրից ավելի մարդկանց հետ եք գործ ունենում մշտապես:

— Դժվար է, իհարկե, այդքան մարդու հետ գործ ունենալը: Մանավանդ, երբ այդ մարդիկ հայեր են: Հարյուր հայ նույն վայրկյանին նույն բանը պետք է զգան, նույն նոտան պետք է արտաբերեն: Դա լինելո՞ւ բան է:

— Բա ինչպե՞ս եք կարողանում բոլորին ի մի բերել ու ղեկավարել:

— Դե, էդ էլ իմ գաղնիքն է: Ֆրանսիացիք պատկերավոր խոսք ունեն. «Դիրիժորը ծնվում է փայտիկը ձեռքին»: Եթե ես չունենայի այն որակները, որ ունեմ, չէի կարողանա այսքան երկար այս մեծ կոլկտիվը պահել: Սա աննախադեպ բան է, իսկապես, և՛ Հայաստանի համար, և՛ առհասարակ:

— Մանավանդ որ Հայաստանում այսպիսի կոլեկտիվները նյութական շահագրգռություններ չեն բավարարում, որպես կանոն: Այս գործում նվիրյալ պիտի լինես: Ի դեպ, շա՞տ է երաժիշտների արտահոսքը երգչախմբից, արտասահման տեղափոխվածները մե՞ծ թիվ են կազմում:

— Մինչև չնվիրվես, ոչինչ չես կարող անել այս ասպարեզում: Իսկ ինձ հետ անտարբե՛ր լինել հնարավոր չէ: Մեր խմբից, իհարկե, շատ երաժիշտներ են գնացել դուրս: Բայց փա՛ռք Աստծո, նորերը միշտ կան, նրանց տեղը դատարկ չի մնում: Իհարկե, եկողներին ընդունում ենք մրցույթով, ստուգում ենք երաժշտական գիտելիքները, ձայնային տվյակները: Բայց մեզ հետ աշխատելու համար նաև կարևոր են մարդկային որակները, որոնք բացահայտվում են աշխատելիս: Եթե այդ կողմն էլ ապահովում են, ուրեմն դառնում են մեր երգչախմբի անդամ: Որքան էլ գնում են, եկողներ կան, և եկողները միշտ ավելի լավն են լինում, քան նախորդները: Բայց ես ցանկանում եմ, որ այդ հոսքը, հայրենիքից հեռանալը դադարի: Ուզում եմ, որ մեր ժողովրդի վիճակը լավանա, որ խաղաղություն լինի: Իմ գործն այնպիսին է, որ շրջապաում պետք է ամեն բան լավ լինի, որ գործս էլ լավ լինի, որ ես էլ լավ լինեմ: Եթե մարդկանց սրտերը տխուր են, ես ուրախ երաժշտություն չեմ կարող հնչեցնել: Մեր երգչախումբը Հայաստանի հանրապետության մի զարդն է: Զարդն ամեն տեղ չես կարող ցուցադրել: Զարդը չես դնի փլատակների վրա: Ուրեմն, ցանկանում եմ, որ մեր ժողովուրդը խաղաղ երկինք ունենա իր գլխավերևում, որ հրաշքով ամեն բան կարգի ընկնի մեր կյանքում, որպեսզի գործերն էլ հաջողությամբ առաջ գնան:        

Զրույցը՝ Կարինե Ռաֆայելյանի

Լուսանկարները տրամադրվել են Հայաստանի ակադեմիական երգչախմբի արխիվից