«Գոնե կարողանանք պահել այն, ինչ դեռ մնացել է Արցախից»

Ardi.am-ը զրույցի է հրավիրել արցախցի դաշնակահարուհի Մարինե Բախշիյանին: Նա երկար տարիներ դասավանդել է Ստեփանակերտի երաժշտական քոլեջում, նաև նվագակցել պրոֆեսիոնալ երաժշիտների և ընդգրկվել տաբեր համերգային նախագծերում: Պատերազմը, իհարկե, խաթարել է նրա կյանքն ու ստեղծագործական աշխատանքի ընթացքը, սակայն նա, ինչպես որ բոլորս, փորձում է վերագտնել ինքն իրեն և վերակազմակերպել իր կյանքը՝ մեր երկրին պատուհասած պատերազմից ու նրա անփառունակ հանգուցալուծումից հետո: Մարինեի ցանկությունն է կրկին վերադառնալ Ստեփանակերտ և շարունակել իր գործունեությունը: Իսկ թե ինչ հնարավորություններ կստեղծվեն այդ ցանկությունն իրագործելու համար, դեռևս դժվար է կանխագուշակել:

— Տիկի՛ն Մարինե, քանի՞ տարի եք աշխատել Ստեփանակերտի երաժշտական քոլեջում:

— Աշխատել եմ 1993-97 թվականներին, ապա տեղափոխվել եմ Մոսկվա, աշխատել այնտեղ երաժշտական դպրոցում: Հետո վերադարձա, որովհետև հայրենիքս ինձ կանչում էր, սիրտս չէր կտրվում իմ երկրից, օտարության մեջ ինձ լավ չէի զգում: Վերսկսեցի աշխատանքս Ստեփանակերտի երաժշտական քոլեջում 2007 թվականից և շարունակում էի մինչև պատերազմի սկիզբը:

• 

• 

— Պատերազմի օրերին հարկադրաբար թողեցիք Ստեփանակերտը: Ի՞նչ զգացողություն ունեիք:

— Ես դուրս եմ եկել Ստեփանակերտից պատերազմի երրորդ օրը: Այն տանը, որտեղ բնակվում էի վարձով, ապահով չէր, նկուղը շատ փոքր էր, ցածր առաստաղ ուներ, այնտեղ ստիպված էիր կռացած մտնել, ուղիղ կանգնելն անգամ անհնար էր: Մոտ տարածքում այլ ապաստարան էլ չկար, այնպես որ, ստիպված էի թողնել այդ տունը: Բացի այդ, իմ տանտերերը հադրութցի էին, և մնացել էին անտուն: Դե, ստիպված եկել էին Ստեփանակերտ՝ ապրելու իրենց տանը: Ես տունը տանտերերին հանձնեցի: Համատարած վախ էր, ռումբերի պայթյունները չէին դադարում, անվերջ խուճապի մեջ էի, հոգեբանորեն ծանր վիճակում էի, ուրիշ ելք չկար, քան Ստեփանակերտից հեռանալը: Մինչև վերջերս հույս ունեի վերադառնալ ու շարունակել ապրել առաջվա կյանքով: Բայց հիմա այնպիսի քաոս է սկսվել, որ ես քիչ-քիչ կորցնում եմ վերադարձի հույսը Արցախ: Իհարկե, սիրտս ձգտում է դեպի իմ հայրենիքը, ուզում եմ գնալ ու ապրել այնպես, ինչպես միշտ եմ ապրել: Բայց ի՞նչ իմանամ, ոնց կլինի:

— Երաժշտական քոլեջի շենքը պահպանվա՞ծ է, չի՞ վնասվել ռմբակոծություններից:

— Պահպանվել է:

— Դե, փա՛ռք Ատծո:

— Առայժմ փորձելու եմ մասնագիտական աշխատանքով զբաղվել այստեղ, որոշ ժամանակ սպասել, մինչև վիճակը կկայունանա Ստեփանակերտում: Իսկ հետո անպայման կվերադառնամ:

— Երեսուներկու տարի ձգձգված արցախյան հիմնախնդրի նման հանգուցալուծում սպասո՞ւմ էիք:

— Ո՜չ, երբեք նման բան չեմ պատկերացրել: Եթե տեսնեք, թե ինչ գրառումներ եմ արել իմ ապագա անելիքների մասին Ստեփանակերտում, ինչ վարպետության դասեր ենք անցկացրել, ինչ հետաքրքիր ծրագրեր ենք իրագործել պատերազմից անմիջապես առաջ Արցախի տարբեր գյուղերում և ինչեր դեռ պիտի անեինք, կհասկանաք, որ ինձ համար այս ամենն անսպասելի էր: Արցախում վոկալ տվյալներ ունեցող այնպիսի երեխաներ կան, նրանց հետ մեծ նախագծեր էինք ուզում իրականացնել:

— Այսինքն՝ Դուք լիարժեք բնականոն կյանքո՞վ էիք ապրում մինչև պատերազմը:

— Այո՛, իհարկե:

— Այս օրերին բամաթիվ արցախցիների հետ եմ զրուցել, որոնք պնդում են, թե նախկին, փորձառու հրամանատարներին թույլ չեն տվել մարտական գործողություններին մասնակցել, մարտը ղեկավարել, որ եթե թույլ տային, պատերազմն այլ ելք կունենար: Դուք է՞լ եք այս կարծիքին:

— Ճիշտն ասած՝ ես քաղաքականության, ռազմական գործի մանրամասների մեջ շատ չեմ խորանում, բայց լսել եմ այնպիսի բաներ, որ ինձ հիասթափեցրել են: Ըստ ինձ հասած լուրերի՝ արցախցիների մեջ միասնականություն, փոխադարձ համաձայնություն չի եղել: Երբ ինչ-որ մեկը հրաման է տվել այս կամ այն ռազմական գործողությունն իրականացնելու, մյուսը չի ենթարկվել: Անձնական հաշիվների պատճառով մարդիկ չեն ենթարկվել մեկմեկու հրամաններին, և ունեցել ենք կորուստներ: Իմ կարծիքով հենց առաջին օրվանից այդ մասնատումը եղել է, յուրաքանչյուրը վերմակն իր վրա է քաշել, ինչպես ասում է ժողովուրդը: Եվ սարսափելի է մտածել, որ որոշ մարդիկ ի սկզբանե իմացել են, թե ինչպիսի ավարտ պիտի ունենա պատերազմը, ու մեր զիվորներին, մեր ժողովրդին տարել են մահվան բերան: Ի՞նչ խղճով պիտի ապրեն այսպիսի բան անելուց հետո:

— Ես պատերազմի օրերին հեռախոսակապ և համացանցային հաղորդակցություն ունեի արցախցիների հետ: Եվ երբ իմ տագնապների, անհանգստությունների մասին խոսում էի, մարդիկ մի քիչ հումորով էին արձագանքում, հավաստիացնում էին, որ իրենք ավելի ապահով ու հոգեպես խաղաղ են Ստեփանակերտում, Շուշիում, քան ես՝ Երևանում: Նույնիսկ ասում էին՝ արի էստեղ, որ մեզ նման հանգիստ լինես, ոչ մի բան չկա, խուճապի մատնվել պետք չէ: Եվ ես իսկապես հանգստանում էի՝ մտածելով, որ մարդիկ այնտեղ ավելի լավ են պատկերացնում իրակավիճակը, քան մենք՝ ռազմադաշտից հեռու գտնվելով: Բայց եղավ այն, ինչ եղավ: Ո՞ր պահից զգացիք, որ ընկնում է Արցախը:

— Երևի տասը-տասնհինգ օր էր, որ ընթանում էր պատերազմը, երբ ես սկսեցի մտածել այդ մասին: Տեսնում էի, թե ինչպես ենք օր օրի նոր դիրքեր, նոր տարածքներ կորցնում: Հասկանում էի, որ դավաճանական ինչ-որ բան է կատարվում, ինչ-որ կերպ խանգարում են մեր հաղթանակին: Կրկնեմ՝ ես քաղաքագետ չեմ, ռազմագետ չեմ, բայց ամեն վայրկյան հետևում էի լուրերին, իմ կարողացածի չափով վերլուծում: Ինտուիցիայով էի զգում, որ մենք պարտվում ենք: Հասկանում էի, որ կործանվում ենք: Ինչ-որ անբնական բան էր կատարվում: Թե չէ ինչպե՞ս կարող էր թշնամին մտնել այն տարածք, որտեղ նրա ոտքը երբեք չէր եղել նախկինում: Եթե գաղտնի պայմանավորվածություններ չլինեին, մենք չէինք կորցնի միանգամից ամեն ինչ: Անհնարին բան էր դա:

— Շուշին մեծագույն ցնցումն էր բոլորիս համար: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այդ անառիկ բերդի հանձնումը թշնամուն:

— Ես Շուշիում եղբոր տուն ունեի, որտեղ հաճախ գնում էի՝ որպես հովեկ: Նույնիսկ տեսագրություն, լուսանկերներ ունեմ, որ արել եմ այդ տանը՝ պատերազմից մեկ ամիս առաջ: Կարծես սիրտս զգում էր, որ կորցնելու ենք, ու ես ամեն անկյունը նկարել եմ:

• 

• 

Վերջերս մի տեսանյութ հայտնվեց համացանցում, որում երևում է, որ ռումբ է ընկել մեր տան վրա, և որ հիմա թուրքերն են այնտեղ: Ես ուզում եմ իմանալ, ո՞վ, ինչպե՞ս է փոխհատուցելու մեր տան կորուստը: Մեծ դժվարությամբ մենք տուն էինք ստեղծել, պայքարում, ապրում էինք Արցախում: Հիմա ինչպե՞ս պիտի փոխհատուցվեն մեր կրած դժվարությունները, մեր ունեցած կորուստները: Ստեփանակերտում ես ավելի մեծ գումար էի տալիս՝ իբրև բնակարանի վարձ, քան կտայի Երևանում: Բայց երբեք չէի մտածում այնտեղից հեռանալու մասին: Դա էր իմ տեղը, ես չէի ցանկանում Արցախից դուրս գալ: Փոխհատուցման մասին էլ ուղղակի խոսում եմ: Ինձ ոչինչ պետք չէ, ես ինձ համարում եմ լավ երաժիշտ և ուզում եմ կայանալ իմ մասնագիտության մեջ, աշխատելու հնարավորություն ունենալ ու իմ ուժերով ոտքի կանգնել:

— Երևանի պետական կոնսերվատորիայո՞ւմ եք սովորել:

— Այո՛, 1992 թվականին եմ ավարտել Երևանի կոնսերվատորիան: Իմ տղան՝ Դավիթ Բախշիյանն էլ է ավարտել կոնսերվատորիայի մագիստրատուրան: Հիմա լավ բանի սպասում չունեմ: Երբ այդքան տարածքներ են հանձնվում, դժվար թե հնարավոր լինի դրանք հետ բերել: Դա միայն Աստծո հրաշքով հնարավոր կլինի: Ես հիմա մտածում եմ, որ գոնե կարողանանք պահել այն, ինչ դեռ մնացել է Արցախից:

— 1990-ականների պատերազմից գիտենք, որ Ստեփանակերտի ամենամեծ սարսափը Շուշիից արվող գնդակոծություններն էին: Հիմա, երբ Շուշին թշնամու ձեռքում է, արդյոք անվտանգ է ապրել Ստեփանակերտում:

— Ո՛չ, Ձեր մտահոգությունը տեղին է: Ես դարձյալ իմ անձնական կարծիքը կարող եմ ասել. ես արցախցի եմ, այսքան տարի ապրել եմ այնտեղ, շատ բաներ տեսել ու հասկանում եմ: Ինձ համար ամեն մի հայի մահը սարսափելի է, մեծ ողբերգություն է: Եվ ինչքան էլ որ ասեն, թե ռուս խաղաղապահները վերահսկում են տարածքը, միևնույն է, դա ապահովության գրավական չէ: Գոնե պիտի ստրատեգիական կարևոր կետերը, ինչպես Շուշին է, չթողնեին թաշնամու ձեռքում: Հակառակ դեպքում՝ հնարավոր չէ կոնֆիլկտից խուսափել, նորից մի ալիք կբարձրանա, նորից զոհեր կլինեն, դա անխուսափելի է: Ստեփանակերտը հիմա թշնամու ափի մեջ է, Շուշիից ձեռքդ մեկնես, կհասնի Ստեփանակերտին: Տա՛ Աստված, որ ես սխալվեմ, բայց մտածում եմ, որ կարող ենք մի օր արթանանալ և իմանալ, որ մենք շրջափակման մեջ ենք, որ Արցախում մնացած բոլոր հայերս գերի ենք: Ոչ թե գերի ենք, այլ ստրկության մեջ ենք: Ճիշտ է, ասում են՝ պիտի լավատես լինես, որ լավը կատարվի: Բայց ես գիտեմ՝ ով է մեր թշնամին: Եկեք մի քիչ էլ իրատես լինենք էլի, երկնքից վայր իջնենք, հողից, իրականությունից չկտրվենք: Հա՜, հույսներս դնենք Աստծու վրա, բայց գործնական մտածողություն ունենանք, վերջապես: Կա՛մ պիտի վերադարձնեն Շուշին՝ թեկուզ չեզոք գոտու տեսքով, այն կարգավիճակով, որ ադրբեջանցիներ այնտեղ չբնակվեն, կա՛մ  ստեփանակարտցիներին պիտի տարհանեն իրենց բնակավայրից: Նույնիսկ լսել եմ, որ Ստեփանակերտում են ադրբեջանցի փախստականներ բնակեցնելու: Դա հնարավո՞ր բան է:  

— Այսինքն՝ հայի և ադրբեջանցու համակեցությունը միևնույն տարածքում անհնա՞ր է:

— Իհարկե: Այն վանդալիզմը, որ արել են դրանք, այն տեսանյութերը, որ հրապարակվել են համացանցում, այլ բան մտածելու հիմք չեն տալիս: Նրանց հետ ապրելը տրամաբանությունից դուրս է: Այդ դեպքում մի գեղեցիկ օր ադրբեջանցին հայի դուռը կծեծի, կմտնի ներս, գլուխը կկտրի, կդնի տան մեջ ու դուրս կգնա: Գայլի հետ, գիշատչի հետ կարո՞ղ ես բան պայմանավորվել: Դրանց հետ փոխզիջում, խաղաղ համակեցություն հնարավոր չէ ունենալ: Դրա համար այս պատերազմի ընթացքում ցանկացած գնով պետք էր կարևոր ստրատեգիական դիրքերը պահել, անգամ եթե հանձնելու հրաման էր եղել, պիտի զինվորականները չենթարկվեին վերևից եկած այդ հրամանին ու չհանձնեին կարևոր դիրքերը: Այդ պատասխանատվությունը չվերցրին իրենց վրա, չգիտակցեցին, որ այդ դիրքերից նահանջը նշանակում է, որ մեր ազգը կործանվելու է: Ցավոք, մեզ հետ պատահել է Հուդայի պատմությունը: Չեմ հասկանում, ինչպե՞ս կարելի էր վաճառել հայրենիքը: Ես կին տեղով այսքանը հասկանում եմ, հանձնող տղամարդիկ չհասկացա՞ն: Ավելի լավ էր քաղցած, մերկ ու բոբիկ մնալ, քան հայրենիք վաճառել: Ռուսաստանում ապրող ընկերուհուս հետ խոսում էի օրեր առաջ, ասաց. «Դու հոգեբանի կարիք ունես»: Պատասխանեցի. «Իմ ամբողջ ազգն ունի հոգեբանի կարիք, միայն ես չէ»: Հիմա աղոթում ենք, Աստծուն ենք դիմում անընդհատ: Բայց հոգիներս չի թեթևանում, որովհետև խորը վերք ունենք, որն արնահոսում է, չի փակվում: Կփակվի այն ժամանակ, երբ ինչ-որ շահեկան վճիռ կկայացվի մեր ազգի համար:

Զրույցը՝ Կարինե Ռաֆայելյանի