Սույն հարցազրույցը վարել է լոնդոնաբնակ բարերար, գրող, հրապարակախոս Ասատուր Գյուզելյանը (Լոնդոն, Մարտ 2018): Ardi.am-ը հեղինակի համաձայնությամբ ներկայացնում է հատված հարցազրույցից:
Լոնդոնում բնակվող հայ նկարիչ, ճարտարապետ և դիզայներ
Էդման Այվազյանը (ծնվ.՝ 1932 թ., Իրան) կյանքից հեռացել է մարտի 25-ին՝ առավոտյան, Լոնդոնի Սուրբ Գևորգ հիվանդանոցում:
…..
Ա.Կ. — … Մի քիչ խօսենք նկարչական արուեստի մասին. յաջող նկարիչ լինելու համար տաղանդը բաւակա՞ն է։
Է.Ա. — Տաղանդը նախապայման է, բայց դրան զուգահեռ՝ ամէն նկարիչ պէտք է մշակի նաև այդ տաղանդը ճիշտ դրսևորելու կարելիութիւնները։ Օրինակ, նա աﬔնից առաջ պէտք է սովորի գծագրել։ Հիմա ասում են, եթէ չես կարող գծագրել, ոչինչ, ﬕայն նկարիր, ինչ որ նկարում ես, դա քո զգացմունքն է… Դա իմ կարծիքով, սխալ մօտեցում է։ Ինչպէս գրողի համար հարկաւոր է լեզուին քաջատեղեակ լինել, այնպէս էլ նկարչին պարտադիր է տիրապետել իր արուեստը արտայայտելու արհեստավարժական բոլոր ﬕջոցներին։ Արուեստագէտը նախ պէտք է իմանայ, թէ նկարչութիւնն ի՞նչ է։ Նկարչութիւնը չի կարող բանաստեղծութիւն լինել, չի կարող երաժշտութիւն լինել, չի կարող լուրեր հաղորդելու ﬕջոց լինել և ռադիոյի դեր կատարել։ Նկարչութիւնը կարող է ﬕայն նկարչութիւն լինել և որպէս այդպիսին ՝ գնահատուել։
….
Ա.Կ. — Ճարտարպետութիւնը որևէ ազդեցութիւն ունեցե՞լ է քո նկարիչական արուեստի վրայ։
Է.Ա. — Ճարտարապետութիւը ինձ համար եղել է կարիքից առաջացած պարտադիր աշխատանք։ Որևէ ծրագիր նախագծելիս, քիչ բացառութեամբ, նկատի եմ ունեցել ﬕայն յաճախորդի պահանջքները։ Իմ ճարտարապետական գործերը փոքր ծաւալի աշխատանքներ են եղել, ինչպէս դպրոց, տուն, հիւանդանոց, ամարանոց ևայլն։ Այս կապակցութեամբ նշեմ որ Պապիկ Թովմասեանից շատ բան եմ սովորել։ Սորբոնից շրջանաւարտ յայտնի ճարտարապետ լինելով հանդերձ՝ իր տան՝ հետագայում նաև Թովմաս Թովմասեան դպրոցի ճարտարապետական նախագծերը ինձ վստահեց։ Նա ընդհանրապէս չէր ﬕջամտում իմ աշխատանքին, այլ ուղղութիւն էր տալիս ﬕայն այն ժամանակ, երբ հաշուի առնելով կրօնա-քաղաքական որոշ հանգամանքներ՝ հետագայի հնարաւոր վտանգ էր նախատեսում առաջարկուած նախագծի մէջ։ Տամ ﬕ օրինակ. Թովմասեան դպրոցը նախատեսուած էր եկսեռ ուսման համար։ Պապիկը թելադրեց ինձ դպրոցը նախագծել այնպէս, որ՝ ի պահանջել հարկին, հետագայում աղջիկներն ու տղաները հնարաւորութիւն ունենան սովորելու առանձին շէնքերում… Վերջին հաշւով ՝ Պարսկաստանը իսլամական երկիր էր, և կրօնամոլները հետագայում կարող էին կառավարութեան ղեկը ձեռք առնելով՝ արգիլել երկսեռ ուսումը։ Սա էլ ասեմ, որ Թովմասեանի շինարարական ձեռնարկների պարագային ﬕայն, որոշ չափով շեշտը դրել եմ նաև գեղարուեստական ձևաւորման վրայ։
Ա.Կ. — Թեհրանի ո՞ր մասում կառուցուեց Թովմասեան դպրոցը և ինչո՞ւ։
Է.Ա. — Պապիկը իմաստուն ու հեռատես մարդ էր։ Երբ Պասկաստանից Հայաստան ներգաղթը ընհատուեց, բոլոր այն հայերը, որոնք իրենց տուն-տեղը վաճառելով եկել էին Թեհրան, ﬓացին անտուն ու անգործ։ Թովմասեան դպրոցի նպատակն էր գիւղերից եկած ընտանիքների զաւակներին, ինչպէս նաև այլ չքաւոր հայ երեխաներին ձրի ուսում տալ։ Հայկական տարբեր գաւառներից եկած գիւղացիները հիﬓականում ապրում էին քաղաքի այն շրջանում, որտեղ Պապիկը կառուցեց իր դպրոցը։ Դպրոցի պատճառով, նոյն շրջանում շուտով կառուցուեց նաև եկեղեցի։ Այդ երկու հաստատութիւնները պատճառ դարձան, որ ուրիշ հայեր ևս հաստատուեն այնտեղ, կառուցեն գործարաններ և պահեստանոցներ, որոնց շնորհիւ գործազուրկ գիւղացի չﬓաց։
Ա.Կ. — Պետութեան կամ պալատի համար ճարտարապետական որևէ ծրագիր իրագործե՞լ ես։
Է.Ա. — Միակ ճարտարապետական գործը որ պետութան համար արել եմ, նախագծել եմ ձիւնամուճակի (ski) համալիրի նոր մասը, որի պատասխանատուն Ֆելիքս Աղայեանն էր՝ այդ տարիներին Պարսկաստանի Ձիւնամուճակի Դաշնակցութեան (Ski Federation) նախագահը։ Նրան ինձ ծանօթացրել էր Պապիկը, որը Աղայեանի մտերիմ ընկերն էր։ Ֆելիքսը որդին էր Դոկ. Ալեքսանդր Աղայեանի, որը եղել է հայ համայնքի ներկայացուցիչը Պարսկաստանի խորհրդարանում։ Ֆելիքս Աղայեանը նոյնպէս եղել է Պարսկաստանի խորհրդարանի և ծերակոյտի անդամ։
Ա.Կ. — Իսկ պալատի համար ի՞նչ ծրագիր ես իրագործել։
Է.Ա. — Միակ աշխատանքը, որ պալատի համար իրագործել եմ, եղել է այն՝ ինչ որ արել եմ որպէս «երեսուն թումանանոց վարպետ…»:
Ա.Կ. — Ուրիշ ո՞ր երկրներում ես ճարտարապետական ծրագիր իրագործել։
Է.Ա. — Արաբական ﬕ քանի երկրներում։ Օրինակ՝ Պատրաստել եմ Մեքքայի մզկիթի նախագիծը։
Ա.Կ. — Կրօնամոլ այդ երկրում, ո՞նց են համաձայնուել, որ մզկիթի նախագիծը պատրաստի ﬕ հայ քրիստոնեայ…
Է.Ա. — Ինձ ﬕայն մզկիթի նախագիծը պատրաստելու իրաւունք էին տուել. թոյլ չէին տալիս, որ գնամ Մեքքա և հսկեմ մզկիթի կառուցման աշխատանքներին։ Երբ քաղաքապետից իրաւունք խնդրեցի մզկիթը տեսնելու, նա չհամաձայնուեց։ Մի օր էլ իմ վարորդից խնդրեցի, որ ինձ մզկիթը ցոյց տայ՝ վստահեցնելով նրան, որ այդ մասին ոչ ոք չի իմանայ։ Նա զարմացած ինձ նայեց և ասեց, «Ես կ’իմանամ…»։ Աշխատել եմ նաև Ռիադի օդանաւակայանի հսկայ մզկիթի ներքին ձևաւորման վրայ։ Մզկիթի ամբողջ ներքին զարդարանքները, պատուհանները, գորգերը, ﬕնչև անգամ գեղագրութիւնը (calligraphy) ես եմ արել։
Ա.Կ. — Իսկ Օմանում ի՞նչ ծրագիր ես իրագործել։
Է.Ա. — Օմանի Մեծ Մզկիթի խճանկարների (mosaic) կարևոր մասը ես եմ գծագրել։ Արել եմ նաև սուլթանի պալատի, գրասենեակի և զբօսանաւի ներքին ձևաւորուﬓերն ու նկարազարդուﬓերը։ Նկարել եմ նաև՝ Սուլթանին։
….
Հորիզոն (2014) աղբյուրը՝ ՀԱՊ կայք-էջ 
Գոլշան “ծաղկոտ” (2012), աղբյուրը՝ ՀԱՊ կայք-էջի
Ա.Կ. — Որպէս հուսկ բանք՝ ﬕ հարց ևս ունեմ։ Վստահ եմ՝ շատ առիթներ ես ունեցել հանդիպելու համբաւաւոր հայերի։ Նրանցից ո՞վ է քեզ աﬔնից շատ տպաւորել։
Է.Ա. — Ճիշդ է, աշխարհի տարբեր երկրներում շատ անուանի հայերի հանդիպելու առիթ եմ ունեցել, բայց այն տպաւորութիւնը, որը իմ վրայ թողել է Ուիլիամ Սարոյեանը, երբեք չեմ մոռանայ։ Նախքան Սարոյեանի մասին խօսելը, անհրաժեշտ եմ համարում խօսել Թովմաս Թովմասեան վարժարանի կառուցման մասին, քանի որ դա կապ ունի Սարոյանից ստացած իմ տպաւորութեան հետ։ Ուրեﬓ, դպրոցի նախագիծը պատրաստելիս՝ շէնքի ամբողջ արտաքինը (facade) այնպէս էի ձեւաւորել, որ դիտողը իւրաքանչիւր պատուհանի տակ քանդակուած և քով-քովի շարուած, հայկական եկեղեցական ճարտարապետութեան բնորոշ եռանկիւն գծերով տարազաւորուած խաչեր ﬕայն տեսնի։ Պատկերաւոր ասած, շէնքին նայողը՝ ﬕայն խաչերի ﬕ ﬔծ տողանցք էր տեսնում… Իմ առաջադրանքն է եղել խաչերը դնել այնքան խորը և ամուր, որ դրանց հանելն անհնար լինի, կամ էլ՝ հանելու համար մարդիկ ստիպուած լինեն ամբողջ դպրոցը «քանդել»… Իմ նպատակն է եղել նաև ցոյց տալ, որ այս դպրոցը կառուցուել է հայի ձեռքով, հայի համար… Ուրեﬓ, Սարոյեանը եկել էր Թեհրան և փափաք յայտնել՝ այցելել Թովմասեան դպրոցը։ Վարժարանը նրան ցոյց տալու հաճելի պարտականութիւնը տրուել էր ինձ։ Սարոյեանը ուշի ուշով խաչերին նայելուց յետոյ՝ ասաց. «Բան մը ըսեմ քեզի, չեմ գիտեր թէ հոս աղօթելո՞ւ տեղ է, թէ սորվելու։ Երկուքն ալ հոս են, թէ’ եկեղեցին, թէ’ դպրոցը…»:
No Comments