Կարեն Նշանյանը, ծնված Երևանում, 1981 թվականին, ուսանել էր Օքսֆորդի համալսարանում՝ իրավաբանություն մասնագիտությամբ։ Տիրապետում էր նաև փիլիսոփայության և բարոյագիտության ժամանակակից ու դասական հիմնարար գաղափարներին։ Անգլերեն գիտեր գրեթե անգլիացու պես, բայց ոչ իր մայրենիի չափ։ Նրա ավարտական թեզը, որը բացառիկ հաջողություն ունեցավ, վերաբերում էր մարդու իրավունքների և ազատությունների հարցերին, օրենքի գերակայությանը, մի ամբողջ բաժին էլ մտքի ու զգացմունքների երկփեղկվածությանն էր նվիրված, Ես-ի գոյաբանությունը՝ իրեն հանուն և ընդդեմ միաժամանակ։ Համալսարանի ղեկավարությունը նրան առաջարկեց ուսանողներին դասընթաց խոսել՝ «Հանցանք և պատիժ» թեմայով, բայց նա հրաժարվեց այդ պատվավոր ու բարձր վարձատրվող աշխատանքից և վերադարձավ ծննդավայր, որովհետև կարոտել էր իր քաղաքի փողոցներին, մարդկանց ու ցայտաղբյուրներին, երբ շոգ ամռանը կռանում-խմում էր հայրենի լեռներից եկող սառնորակ ջուրը, և սիրտն ու հոգին քաղցրությունից երջանկանում էին։ Նա ամուսնացավ իր դպրոցական ընկերուհու հետ՝ նրբակերտ ու գեղեցիկ Մանեի, որին սիրահարված էր ծննդյան օրից։ Այդ ժամանակ Մանեն նոր էր ավարտել բժշկականը և աշխատում էր հիվանդանոցներից մեկում՝ իբրև հոգեբույժ։ Նրանց տղան ծնվեց, որը պիտի ժառանգեր կամ մոր մասնագիտությունը և կամ հոր պես իրավագետ դառնար։ Սակայն կանցնեն շատ տարիներ, Շավարշ տղան կամավոր կմեկնի ռազմաճակատ և հերոսաբար կզոհվի՝ ծնողներին պատճառելով հավերժական տխրություն։
Կարեն Նշանյանը մի կարճ ժամանակ եղավ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի թարգմանիչ, այնուհետև՝ «Կենտրոն» թաղապետարանի գլխավոր դատախազի խորհրդական։ Դատախազը տարեց, բարի ու փորձառու պաշտոնյա էր, իսկույն տեսավ Նշանյանի մարդկային ու մասնագիտական արժանիքները և նրան նշանակեց քաղաքացիական գործերով դատապաշտպան։ Ժպտալով ասաց. «Ինձանից հետո դատախազը դու ես»։
Կարեն Նշանյանը համեստ էություն էր, նրա մտքում էլ չկար դատախազ դառնալ, որևէ պաշտոն զբաղեցնել, շատ էր սիրում կնոջը, դրանով իսկ՝ երջանիկ։ Նաև՝ ազատ, անկախ ու ազատամիտ հոգի, ոչ մեկին չէր քծնում, նրա համար բարձրագույն արժեքներ էին սերը, մարդն ու ճշմարտությունը։ Միայն մի թերություն ուներ, որ կարելի էր և առավելություն համարել՝ ամեն ինչ անում էր չպարտվելու համար, երբ կյանքը յուրաքանչյուր քայլափոխի մարդուս կանգնեցնում է պարտության առջև։ Նա, կիրառելով իր բոլոր գիտելիքներն ու երևակայությունը, միշտ բարձր տրամադրությամբ էր տուն վերադառնում դատարանից, ժպտում-համբուրում էր կնոջը, կարծես ոչ թե ինքն էր հաղթել, այլ Մանեն։ «Ես ի՞նչ…»,- զարմանում էր կինը։ «Եթե դու չլինեիր, ես չէի կարողանա ապացուցել՝ ով է մեղավոր կամ անմեղ»։ Իհարկե եղան անհաջողության մի քանի դեպքեր ևս, բայց այդ ժամանակ նա ոչ թե կնոջն էր մեղադրում, այլ իրեն։ «Չէ, սիրելիս, դատապաշտպանությունն իմ գործը չէ, ես պիտի դաշնակահար լինեի ու Շոպեն նվագեի քեզ համար»։ Մանեն մոտենում էր դաշնամուրին և անվարժ հնչեցնում Շոպենի մանրանվագներից մեկը, որ տատն էր սովորեցրել շատ տարիներ առաջ, երբ նա երրորդ դասարանի կապույտ ծաղիկ էր։ Նա չէր գիտակցում, բայց զգում էր՝ ինչպես է Կարենի սիրտը հուզվում իրեն նայելիս։ Այդ հուզմունքն արտահայտվում էր տղայի աչքերում։ Եղավ՝ մի անգամ տղան շոյեց նրա մազերն ու դեմքը և այնքան շփոթվեց, որ լուռ-լուռ մնաց, գոնե մեկ, ընդամենը մեկ բառ ասեր, օրինակ՝ երկինք, որտեղ աստղերի տունն է։ Դա այնքան վաղուց էր, կարծես չէր պատահել, երազ, հեքիաթ։
(Մինչ այժմ, այստեղ ու հետագայում ամեն ինչ այնքան պարզ է ու բարդ։ Արևը ծագում է արևմուտքից և մայր է մտնում արևելքում։ Բարև, դինոզավր։ Մարդն էլ օձ է և գայլ։ Կա մի իմաստուն տղամարդ, որը հավատացած է, թե ինքը կին է և կարող է ծննդաբերել։ Թռչունը նա չէ, ով թռչում է, թռչունը նա է, ով թևեր չունի։ Ծխելը վնասակար է աղավնիներին։ Եթե անունդ Մուկ չէ, չի նշանակում, թե դու մուկ չես։ Գիշերը ցերեկ է, ցերեկը՝ գիշեր։ Ծուռ հայելին քեզ ավելի ճիշտ է ցույց տալիս)։
Կարեն Նշանյանը ձեռք բերեց անվանի դատապաշտպանի համբավ։ Նա, եթե ցանկանար, ի վիճակի էր գունափոխել իրական սուտն ու բացարձակ ճշմարտությունը, սևը ներկայացնել իբրև ճերմակ գետաձուկ՝ ղեկավարվելով աշխարհում հայտնի հարաբերականության տեսութամբ, որ ֆիզիկայի տիեզերական օրենք է և չի աշխատում բարոյականության տիրույթում, այստեղ հիմնականում գործում են մարդկային պարզ օրենքները։ «Անմեղության կանխավարկածը», որ մի կեղծ ու ամոթալի բանաձև է իրավագիտության մեջ, դատարանում սրի նման ճոճվում-փայլատակում էր նրա ձեռքում՝ երդվյալ ատենակալներին հաճախ համոզելով անհամոզելին։ Այո, նա իրար շաղկապված մի գլխավոր թերություն-առավելություն ուներ՝ նույնիսկ պարտության դաշտից հաղթանակած դուրս գալ։ Շատերն էին իրենց ճակատագիրը վստահում նրան՝ թե՛ մեղավորները և թե՛ անմեղները։ Եղավ՝ կաշառակերին անկաշառ ճանաչեց, եթե բռնված չէ, հետևաբար գող չէ տրամաբանությամբ։ Մարդասպանի փրկության վերջին հույսն էլ նա էր, բայց նրա տիրույթում անպատիժ չմնաց և ոչ մի մարդասպան, որովհետև գործողություն էր կատարել մարդու դեմ՝ նրանից խլելով աստվածային ամենամեծ պարգևը՝ ապրելու իրավունքը։ Կարեն Նշանյանը գոհ-դժգոհ էր իրենից, գիտակցելով իր երկփեղկվածությունը, երբեմն տխրում էր հուսահատության չափ, այդպիսի ժամանակ նա Մանեին խնդրում էր Շոպեն նվագել։ Երբ կինը հրաժարվում էր, նա միացնում էր ձայնասկավառակը Շոպենի «Սգո քայլերգով», մի քանի վայրկյանից կինն անջատում էր՝ «հիմա ես քո սիրած երգը կնվագեմ», և նստում էր դաշնամուրի առջև ու տնկտնկացնում իր իմացած միակ մանրանվագը, որից ճաշասենյակը լցվում էր արևի շողերով։
Շուտով նա հիասթափվեց դատախազության տիրույթից, որտեղ որոշ վերադասներ նրան հաճախ պաշտոնական թելադրանքներ էին անում՝ ոչ միշտ տեղին ու արդարացի՝ հակառակ նրա անկախությանն ու սկզբունքներին։ Եվ Նշանյանը, ի զարմանս շատերի, դատախազությունից, լուռ ու բարեկիրթ, ասես անգլիական ոճով և ոչ հայավարի, հեռացավ և ստեղծեց «Կարեն» անունով իր մասնավոր դատապաշտպանական գործանոցը, որ ընդարձակ, լավ կահավորված լուսավոր սենյակ էր քաղաքի բազմահարկ շենքերից մեկի առաջին հարկում։ Համացանցում մշտապես ներկա գովազդ էլ կար՝ գրավիչ բնաբանով. «Պլատոնը բարեկամս է, բայց ավելի մեծ բարեկամս է ճշմարտությունը»։ Ճշմարտության սովն այնքան մեծ էր, որ նա շուտով ձեռք բերեց բազում այցելուներ՝ հասարակության տարբեր խավերից, մեղավոր թե անմեղներ գալիս էին հույս ու հավատով՝ կարծելով Պլատոնը հենց Կարեն Նշանյանն է, ուրիշ ոչ ոք, միայն նա կարող է իրենց կյանք ու ճշմարտություն պարգևել։
Դատապաշտպանությունն ու հոգեբուժությունը, որքան էլ տարբեր մասնագիտություններ, մի ընդհանրություն ունեն, երկուսի հիմքում էլ հոգեբանական իմաստ կա՝ կարդալու մարդկային հոգեբանությունը։ Եվ պատահական չէր, որ ամուսինները երբեմն զրուցում էին միմյանց գործերից և նկատառումներ հայտնում, որոնք, բնական է, ոչ միշտ էին գտնվում նույն հարթության վրա։ Այդպիսի խոսակցություններից մեկի ժամանակ Մանեն բացարձակապես անտեղի հարց տվեց, որն իր մութ խորքում բնավ հոգեբանազուրկ չէր.
-Սիրելիս, ինչո՞ւ ես քո գրասեղանի ներքևի դարակում սրբիչով փաթաթված ատրճանակ պահում, խնդրում եմ՝ դեն գցիր։
-Գնդապետ պապիս անվանական զենքն է,- ասաց Կարենը։- Նա շատ ազնիվ ու խիզախ մարդ էր։
-Ես վախենում եմ, բա որ մի օր կրակի։
-Պա՞պս։
-Ատրճանակը։
-Մի՛ վախեցիր, ես էլ եմ վախենում։
Այս կարճ երկխոսությունը հաջորդ րոպեին մոռացվեց, կարծես տեղի չէր ունեցել։ Գիշերը նրանք սիրեցին միմյանց ինչպես միշտ ոչ սովորական սիրով. այդպես սպիտակ առագաստն է ծփում կապույտ ծովի երազ հեռուներում՝ աստղալից երկնքի տակ։ Երևի գիտեք, վաղ թե ուշ սիրող ամուսինները երկնքից իջնում են երկիր՝ հողի վրա, և դառնում գրեթե քույր ու եղբայր։ Դա նրանց չպատահեց, ավելի քան տասնամյա համատեղ կյանքից հետո էլ նրանք միմյանց հարաբերում էին՝ իբրև կին և տղամարդ, որ սիրո գուցե բարձրագույն մակարդակն է, շատերին անհասանելի։
Մի սառն ու թխպամած աշնանային առավոր էր, բայց անձրև չէր գալիս։ Ծառերից մեղմ շրշյունով թափվում էին դեղնակարմիր տերևները։ Կարեն Նշանյանն ամբողջ գիշեր չէր քնել՝ խորհելով այդ օրը դատարանում իր պաշտպանական ճառի մասին, թեև գործի բոլոր նրբություններին լավատեղյակ էր և արդեն եզրակացություն էլ կար, սակայն, մեկ էլ կասկածեց՝ ով է անմեղ ու մեղավոր, ամեն ինչ առավ կասկածի տակ, իրեն ու նույնիսկ կնոջը. արդյոք նա ինձ երբևիցե չի՞ դավաճանել։ Չէ, ես եմ մեկ անգամ նրան դավաճանել Լոնդոնի «Հիլտոն» հյուրանոցում՝ տրվելով լեհուհի Բիանկայի գայթակղությանը, որը գեղեցիկ էր, բայց շատ գեղեցիկ չէր։ Նա ուզեց արթնացնել կնոջը՝ նրան իր դավաճանությունը խոստովանելու, բայց հաջորդ պահին ետ կանգնեց այդ վճռից, մտածելով, որ ամեն ճշմարտություն պետք չէ բարձրաձայնել, դա կարող է լինել ոչ թե մեղավորի դեմ, այլ՝ անմեղի, ինչո՞ւ նրան ցավ պատճառել, առանց այդ էլ աշխարհում ցավն ու տառապանքը օվկիանոս են։
Կինը դեռ քնած էր, երբ Կարեն Նշանյանն անձայն ելավ տնից՝ չարթնացնելով նրան։ Երրորդ հարկի կիսամութ աստիճանավանդակում խոշոր առնետը խփվեց նրա ոտքին, իսկ շքամուտքի առջև չարակամ մլավեց մի տարօրինակ կենդանի՝ երկու ոտք ունեցող կատուն, որ կարծես կատու չէր, այլ նման էր անսեռ մարդու։ Նա աչք գցեց բակում կայանված իր «Ֆոլսվագենին», որ անցյալ ամիս էր գնել, և քայլեց դեպի փողոց։ Դեղնած բարդու կատարից հարյուր տարեկան մոխրագույն ագռավը խորհրդավոր կռինչ կռնչաց։ Խաչմերուկում նրա վրա հաչեց ճակատագրի սև շունը։
Դատական նիստն սկսվելու էր տասին։ Դեռ շատ ժամանակ կար, և նա դանդաղեցրեց քայլերը, հաճախ կանգ էր առնում, մեկ ուշադիր, մեկ էլ ցրված հայացքով նայում փողոցների ու հրապարակների անցուդարձին, որ դեռևս գտնվում էր վաղորդյան մշուշի մեջ։ Ամեն ինչ հին ու ծանոթ, բայց կարծես տեսնում էր առաջին անգամ։ Պատի տակ քնած էր կիսամերկ շրջմոլիկը։ Կարեն Նշանյանը հանեց թիկնոցը և ծածկեց նրան։ Երբ բավականին հեռացավ, կարծեց՝ մեռած է։ Ետ դարձավ։ Ողջ էր։ Ժպտաց ողջին։ Ցանկացավ՝ նա ապրի իրենից երկար։
Դեկտեմբերի վերջին շաբաթն էր, այդ ժամանակի համար անկանոն մի եղանակ, օդերևութաբանի դիտարկմամբ՝ այդքան տաք ձմեռ մեկ էլ եղել է հիսուներեք տարի առաջ։
Նա հիշեց դատապաշտպանական մի գործ, որ վաղուց էր եղել, երբ դեռ աշխատում էր «Կենտրոնի» դատախազի հսկողության տակ։ Ամուսինը դատական հայց էր ներկայացրել՝ իրենից բաժանված կնոջը զրկելու իրենց անչափահաս աղջկա վերաբերյալ մայրական իրավունքից՝ դա պատճառաբանելով նրա անբարոյականությամբ։ Ես պաշտպանում էի կնոջ շահերը, նա ոչ թե անբարոյական է, այլ, ամուսնուց խորապես հիասթափված, սիրահարվել է ուրիշ տղամարդու, ասացի՝ մենք չենք կարող սերը պատժել, նա շարունակում է մայր մնալ շատ մայրերից ավելի, մենք իրավունք չունենք քսանմեկերորդ դարում բռնանալ նրա կանացի զգացմունքներին, դա հակամարդկային է, ես ի վիճակի չեմ, կարծում եմ, հարգելի դատավոր և ատենակալներ, դուք էլ չեք կարող։ Հայցը մերժվեց։ Կինն ուրախությունից լաց եղավ, և գեղեցիկ էլ չէր։ Ես մտածեցի՝ ոչ բոլոր գեղեցկուհիներն են կին։
Փողոցում՝ լուսանկարային խոշոր պաստառ, որի նմանները տարածված էին ամբողջ քաղաքում. «Հայ մեծեր»։ Այդ մեկին Կարեն Նշանյանը չիմացավ. ո՞վ ես, դու ես չեմ, ոչ ոք դու չես։ Մի՞թե եկել է փոքրերի մեծ լինելու ժամանակը։ Նրա մեջ արթնացավ իրավապաշտպանը, և դժգոհությունն աշխարհից այնքան մեծ էր, որ մեղադրեց ոչ թե ծանոթ թե անծանոթ որևէ մարդու, այլ իրեն։ Կարմիր գլխաշորով և կարճ ու հնամաշ վերարկուով երիտասարդ կինն ավլում էր փողոցի տերևները։ Նա նրանից վերցրեց երկար կոթով ավելն ու սկսեց տերևները կուտակել պատի տակ։ Մեկ էլ հայացքը տեսավ գետնին ընկած ամուսնական ոսկե մատանին։
-Տո՛ւր ձեռքդ,- փորձեց մատանին հագցնել կնոջ մատին։
-Իմը չի,- կինը ետ քաշեց ձեռքը։
-Բա ո՞ւմն է։
-Սև շանը։
-Ազնիվ ես ավելի, քան ես։
Նա տեսավ, թե կինը որքան գեղեցիկ աչքեր ու համբուրելի շուրթեր ունի, և մատանին դրեց փայտե նստարանին։ Եթե շանն է, ուրեմն իմն էլ չէ, եթե շանը չի պատկանում, հետևաբար ոսկին կեղծ է, եթե կեղծ չէ, անկասկած եղել է այն պառավի սեփականությունը, որին թոռն սպանեց, միջնամատից առավ մատանին ու նվիրեց իր սիրուհուն, որը հայտնի պոռնիկ էր, բայց մի կույսի չափ սրբուհի էր ձևանում, անունը՝ Մագդա, որ իրավագիտության մեջ նշանակում է կեղծ սուրբ, կեղծ բարոյապաշտ։ Այդ դեպքը մտաբերելով՝ Կարեն Նշանյանը բացահայտում արեց՝ իր բոլոր դատապաշտպանական վարույթներում ներկա է եղել կինը, և եզրակացրեց, որ աշխարհում տեղի չի ունենում և ոչ մի մեղք ու հանցանք՝ առանց կնոջ մասնակցության։ Մի մութ և ցուրտ հարց շոշափեց նրա սիրտը՝ արդյո՞ք Մանեն չի դավաճանում ինձ, ինչո՞ւ չի դավաճանում, մի՞թե կին չէ։ Նա չգիտակցեց, որ այդ առավոտ նույն փողոցն անցնում է երրորդ անգամ։
Ճեղքված ամպերից արևի շողն ընկավ քաղաքի վրա։ Փչեց քամին։ Նա ուզեց թիկնոցը կոճկել և տեսավ՝ հագին չէ։ Նա ամուր ձգեց փողկապի հանգույցը՝ ցանկանալով խեղդել իրեն։ Խաչմերուկն անցավ կարմիր լույսով և քիչ մնաց ընկներ ավտոմեքենայի տակ։ Նայեց սուրացող մեքենայի ետևից, կարծեց իր «Ֆոլսվագենն» է, միայն գույնն ու համարներն են ուրիշ։
Ես պաշտպանում էի պառավի ապրելու իրավունքը՝ ընդդեմ Մագդայի, որը, հանգուցյալի մատանին ձեռքին, նրա թոռան հետ նստած էր կիսամութ դատադահլիճի մեղադրյալների նստարանին։ Ոսկե մատանին մթության մեջ փայլ էր արձակում։ Ես Մագդայի միջնամատից բավականին կոպտորեն քաշեցի ոսկին և ի ցույց բոլորի՝ պարզեցի օդում՝ իբրև հանցանքի իրեղեն ապացույց։ Որովհետև դահլիճը շատ մութ էր, դատարանը թոռանը դատապարտեց ընդամենը վեց տարվա բանտարկության՝ նկատի առնելով ոչ թե սպանության, այլ մատանու գողության փաստը, մանավանդ, պատճառաբանվեց, որ պառավը մի ոտքով, գուցե երկու, արդեն գերեզմանում էր գտնվում։ Մագդան ավելի խիստ պատժի արժանացավ՝ մեկ ու կես տարվա պայմանականի, որի ընթացքում նրան արգելվում էր պոռնկությամբ զբաղվել։ Ոսկե մատանին պետականացվեց։ Կարեն Նշանյանն այժմ մտքում ասաց՝ օ՜ բարքեր, օ՜ ժամանակ։ Եվ հիասթափվեց իր կյանքի ժամանակից ու իրենից, որ պատկանում է այդ ժամանակին, ինչո՞ւ չծնվեց մի այնպիսի աշխարհում, որտեղ չկա «Սուտ» բառը, արևը ծագում է և մայր չի մտնում, մշտապես քայլում է քեզ հետ։
Նա կանգ առավ։ Արևը մութ ամպերի տակ էր։ Անձրև կաթեց։ Նա արձակեց փողկապի հանգույցը, որ չխեղդվի։ Գիտակցեց՝ քառասուն տարեկան է և դատապարտված է երկար ապրելու սիրելի կնոջ հետ, որն իրեն դավաճանում է բարի, գեղեցիկ, առաքինի սիրով, ինչպես աշխարհում ուրիշ և ոչ մի կին։
-Դուք հիվա՞նդ եք,- հարցրեց զբոսայգում մարզվող տղամարդը։
-Մի անհանգստացեք, լավ եմ,- պատասխանեց նա։
-Տարօրինակ օր է։
-Շատ սովորական։
-Վազե՞նք։
-Ես վազում եմ։
Տղամարդը վազելով հեռացավ։ Նա կաղ էր։
Տերևաթափ ծառուղու նստարաններից մեկին քնած էր շրջմոլիկ կինը։ Իմ թիկնոցն է վրան։ Շրջմոլիկ տղամարդն է իմ թիկնոցով նրան ծածկել։ Շրջմոլիկներն աշխարհը կմաքրեն կեղծիքներից։ Բայց շուտով Կարեն Նշանյանը պիտի հիասթափվեր և նույնիսկ վախենար, երբ արդյունաբերական խանութի շքեղ ցուցափեղկում տեսավ իր թիկնոցը, կարծեց ոչ թե թիկնոցը, այլ իրեն են վաճառքի հանել։ Եվ ի՞նչ արժեմ։ Նա մոտեցավ խանութի դռանը, որ ներս մտնի ասելու՝ տվեք թիկնոցս, ես չեմ վաճառվում։ Դուռը փակ էր։ Երբ դարձյալ հայտնվեց ցուցափեղկի առջև, թիկնոցը չկար, իր տեղում կանգնած էր ամբողջովին մերկ կնոջ մանեկենը, որ նման էր Մանեին։
Մի քանի քայլ հետո նա շենքերից մեկի ճակատին թատերական խոշորատառ ազդագիր կարդաց. «Խաղում ենք դիմակահանդես, դիմակի տակ դիմակ է։ Գործողության վայրը՝ Երկիր մոլորակ։ Ժամանակը՝ անսկիզբ-անվերջանալի։ Լույսն ու երաժշտությունը՝ տիեզերական։ Գործող անձինք. դիմակավոր գայլ, աղվես, կաշառակեր, ստախոս, մարդասպան, պոռնիկ և այլն։ Բեմադրության հեղինակ՝ ժողովրդական արտիստ, պետական մրցանակի դափնեկիր Նոյ Նահապետ»։ Այս խաղի մեջ ես կա՞մ, թե՞ չկամ, լինել-չլինելու կասկածանքով իրեն հարցրեց նա և պատասխան չստացավ։
Դեռ ոչ մի դատապաշտպանություն Կարեն Նշանյանից այնքան ջանք ու եռանդ չէր խլել՝ ճշմարտությունն ապացուցելու, որքան այդ գործը։ Չի կարելի ասել, թե դա նրան հանդիպած ամենաբարդ խնդիրն էր, գուցե՝ ամենապարզ, բայց բարդությունը կայանում էր հենց պարզության մեջ։ Արդեն երկու հաստափոր թղթապանակ գրառումներ էր արել, պատասխանատվությունն այնքան մեծ էր, որ անվերջ իրեն հարց էր տալիս՝ ո՞վ, ի՞նչ, որտե՞ղ, ո՞ւմ միջնորդությամբ, ինչպե՞ս, ե՞րբ, կասկածում էր ամեն բառին, հաստատում ու մերժում, չկա օրենք՝ առանց բացառության, գտնում ու կորցնում էր, օրենքի տառացի կիրառումը դեպի անարդարություն է տանում, մտածում էր՝ որտեղ օրենք կա, այնտեղ էլ կա հանցագործի պաշտպանությունը, կասկածի դեպքում գործը վճռվում է հօգուտ մեղադրյալի կամ պատասխանողի։ Մեկ էլ մտածեց՝ թող արդարությունը կատարվի, թեկուզ աշխարհը շուռ գա, պատճառը պետք է փնտրել կնոջ մեջ, ապացույցների ուժը որոշվում է դրանց նշանակությամբ և ոչ քանակով։ Արդեն տետ ա տետ զրուցել էր կասկածյալների հետ և ստացել իրեն հետաքրքրող ոչ բոլոր հարցերի պատասխանները։ Այդուամենայնիվ ձևավորվել էր մի եզրակացություն, որը նրան թվում էր համոզիչ, սակայն ոչ բացարձակապես ճշմարիտ։ Այդ առավոտ նրա հոգում կռիվ կար, մտածե՞ց, թե՞ զգաց՝ պատը այն չէ, որին ճակատով խփվում ես, պատը այն է, երբ խփվում ես ինքդ քեզ։
Հրշեջ ավտոմեքենան սուր ազդանշանով շտապում էր ինչ-որ տեղ։ Օդի մեջ մեկը մեկին հակասող գոյաբանական հարցեր կային։ Գիշերային ակումբ։ Քանի՞ տարեկան է երկու հազար ութ հարյուր տարեկան այս քաղաքը։
(«Կար ժամանակ, երբ Աստված խաղ էր անում ծիրանի կորիզներով, և նրա գուլպայի վրայով սողում էր փոքրիկ մի կենդանի։ Երբ առավոտ կանուխ ինքնաթիռներն անցնում են իմ միջով, ես արթնանում եմ և, լվացվելով, դուրս նետվում առաջ, միշտ առաջ։ Բայց երբեք ինձ չի հաջողվել հասնել վերջին, որովհետև կան շատ կարմիր մեքենաներ, մարդիկ, կարմիր օդ և հեռավոր տափաստաններ։ Եվ թող մեր հոգու քամիները լինեն մեզ պահապան և տանեն մեզ ազատության»,- այսպես խոսեց Ռաֆֆի Ադալյանը՝ «Հակասությունների միասնություն» գրքի մեջ)։
Ամուսինը՝ միջակից էլ միջակ դերասան, բայց չափազանց հրապուրիչ ու բարեկազմ տղամարդ Բենոն, կարծես մի Դոն Ժուան, առավոտ լուսո կնոջը՝ Անուշին, տեսել էր անկողնում մահացած, այդ պահին նա ավելի գեղեցիկ էր, քան ողջ ժամանակ, գրեթե մերկ։ Բենոն, ինչպես խոստովանեց, վերմակը քաշել էր կնոջ վրա, որ չամաչի իր մերկությունից, միայն դեմքը բաց մնաց։ Անուշը փակ աչքերով նայեց ինձ ու ասաց՝ ա՜խ, Բենո։ Այդ ժամանակ տանն էին նաև Անուշի երկվորյակ քույրը՝ Սրբուհին, և երկոտանի մարդակերպ կատուն՝ Վասակ դե Փիրուզ անունով, որը մրափում էր Անուշի անկողնում՝ ողբերգությունից տեղյակ-անտեղյակ։ Դատաբժշկական փորձի արդյունքում՝ մահացածի մարմնին բռնության և ոչ մի հետք։ Մահճակալի մոտ կոտրված բաժակ կար, քիմիական մանրակրկիտ հետազոտությամբ պարզվեց՝ այնտեղ կաթին խառնված բավականին շատ ցիանակալիում է եղել, որի օգտագործումն առաջացնում է արյան մակարդում, սրտի կանգառ ու րոպեական մահ։ Հանգուցյալի մետաքս երեսով բարձի տակ գտնվեց նաև թույնի դատարկ սրվակը։ Ինքնասպանությո՞ւն, թե՞ սպանություն։ Կարեն Նշանյանի հոգում ծագած առաջին միտքն էր․ այս մահն ո՞ւմ է ձեռնտու եղել։ Այդքան երիտասարդ, գեղեցիկ ու բարեկեցիկ ապրող կինը հազիվ թե ցանկանար իր կյանքին վերջ տալ։ Իրականում որտե՞ղ է թաղված սև շան գլուխը։ Նշանյանը հիշեց Լոնդոնի «Գլոբուս» թատրոնում իր դիտած «Համլետ» ներկայացումից մի շատ կարևոր ենթատեքստ։ Իշխան Համլետի Թագավոր հոր ականջում, երբ նա քնած էր, հորեղբայրը, ավելի շուտ թագուհի մայրը մահացու թույն է կաթեցնում։ Շրջվում է պատմության անիվը, հորեղբայրը նստում է թագավորական գահին, մայրը, որ սիրահարված էր նրան, շարունակում է մնալ թագուհի, և Համլետը սուզվում է համաշխարհային վշտի մեջ՝ «Լինել թե չլինել»։ Այն ժամանակ՝ հինգ հարյուր տարի առաջ, ցիանակալիում գոյություն ունե՞ր, անշուշտ կար, աշխարհում ոչինչ չի փոխվել, ամեն բան ծուռ ու սխալ, արևը ծագում է արևմուտքից և մայր է մտնում արևելքում։
Երբ Կարեն Նշանյանին պարզ դարձավ, որ այս գործում դեռևս անհայտ մեղադրյալին դատապաշտպան է կանգնելու, նրան, բացի Անուշից, դիմեցին Բենոն, նրա քենի Սրբուհին և կատուն։ Երեքն էլ կասկածյալ էին՝ անմեղ մեղավոր, գրեթե բացառվեց եռյակի համագործակցությամբ սպանության անցողիկ վարկածը, մանավանդ սրվակի ու կոտրված բաժակի վրա նրանցից և ոչ մեկի մատնահետքերը չգտնվեցին, միայն հանգուցյալի ձախ ու աջ ձեռքերի մատներն էին այնտեղ որոշակի դրոշմված։
Որպեսզի դատապաշտպանը հաջողություն ունենա, մեղադրյալը պետք է նրան ամեն ինչ անկեղծորեն խոստովանի՝ հնարավորություն տալով իրեն արդարացնել, թե չէ նա կհայտնվի մութ անտառում, որտեղ կմոլորվի ու չի կարողանա լույս աշխարհ դուրս գալ։ Նշանյանին անսովոր կատուն, որ հղի էր, ասաց. «Ոչ մի բան չեմ տեսել, չգիտեմ, ոչինչ չեմ լսել, մի մուկ ու ձուկ ուտելուց հետո պառկեցի Անուշի մահճակալի տակ և խոր քուն մտա»։ Ուշագրավ էր Սրբուհու խոստովանանքը, որը դատապաշտպանը ձայնագրեց ու գրի առավ ամենայն մանրամասնությամբ։
-Ես սիրում եմ քրոջս ամուսնուն, շատ եմ սիրում,- ասաց նա՝ առանց շփոթվածության ու հպարտորեն։
-Քույրդ տեղյա՞կ էր քո զգացմունքից,– հարցրեց Նշանյանը։
-Լավ գիտեր և ուզում էր ես երջանիկ լինեմ։
Այս վերջին բառերը Նշանյանը համարեց չափազանց կարևոր ու ճակատագրական և ընդգծեց կարմիր մատիտով։ Երկար ժամանակ Բենոն ջանում էր անմեղ ձևանալ անտաղանդ դերասանի պես, հավասարվել կատվին. Անուշի մահվան ամբողջ գիշերը ես բացակայում էի տնից, թատրոնում էի, «Համլետի» փորձին։ Դժվար չեղավ բացահայտել այս ստախոսությունը. այդ գիշեր թատրոնում ոչ ոք չէր եղել, պահակից բացի։ Միայն Նշանյանի համառ և հետևողական հարցապնդումներից հետո Բենոն վերջապես խոստովանեց, որ անտարբեր չէ քենու նկատմամբ, բայց նա, ասաց, ինձ ավելի է սիրում, քան ես՝ նրան։ Ի վերջո ձևավորվեց մեղավորների բուն եռանկյունին՝ Սրբուհի, Անուշ և Բենո, կողքից էլ՝ մասամբ կատուն՝ իբրև հանցագործության ականատես վկա։ Այս ամենից հետո Կարեն Նշանյանը որոշեց նեղացնել հանցագործների շրջանակը. արդեն թաղված Անուշին զանց առավ, կատվին հանգիստ թողեց, որովհետև, որքան էլ մարդանման՝ կատու էր, և մտասևեռվեց Բենոյի ու Սրբուհու վրա՝ որպես ամենահավանական մեղավորների, ապա նրանց կանչեց իր մասնավոր գրասենյակ՝ հարցաքննելու դեմ առ դեմ։
-Ես չեմ կարող միաժամանակ լինել երկուսիդ դատապաշտպանը,- պարզաբանեց նա.- այլ միայն՝ մեկիդ։ Խոստովանեք, ձեզանից ո՞վ է Անուշին թունավորել, դո՞ւ, թե՞ դու։
Տիրեց լարված ու երկար լռություն, որի ընթացքում նրանք անթաքույց սիրով, համբուրվելու պես, կարծես մի մարմին ու հոգի, նայում էին միմյանց։ Նշանյանը հասկացավ, որ նրանք կարող էին սպանել Անուշին՝ աշխարհում մնալու երկուսով
-Ես եմ թունավորել քրոջս,- վերջապես ասաց Սրբուհին՝ հայացքը չկտրելով Բենոյից։
-Մի հավատացեք նրան,- անմիջապես մեջ ընկավ Բենոն,- սուտ է խոսում, չհավատաք, ես սպանեցի։
-Խաբում ես։
-Ես։
-Ինձ այնքան ես սիրում, որ իմ հանցանքը վերցնում ես քեզ վրա։
-Ես, դու չէ, ես,- Բենոն շարունակեց համառել։
-Մի՛ սիրիր ինձ։
-Դու էլ ինձ մի սիրիր, խնդրում եմ։
Նույնիսկ Կարեն Նշանյանի նման փորձառու և խորաթափանց դատավոր-դատապաշտպանին այս րոպեական երկխոսությունը ծայրահեղ շփոթմունք պատճառեց. նրանցից ո՞վ է մարդասպանը… Մտքին աբսուրդ վարկած եկավ՝ գուցե ե՞ս եմ Անուշին թունավորել։ Նա որոշեց դատարանում պաշտպանել ոչ թե Անուշի, ոչ թե Սրբուհու, ոչ թե կատվային մարդու, ոչ թե իր, այլ Բենոյի շահերը և ջանք չխնայել նրան արդարացնելու, բայց այդ կողմնորոշումը հանկարծ պայմանավորվեց ոչ թե Բենոյի հանդեպ զգայուն վերաբերմունքով, այլ իր թատերասիրությամբ. նա ցանկանում էր դատապաշտպանի փոխարեն դերասան կամ ռեժիսոր լինել, որ անկատար երազանք դարձավ շեքսպիրյան «Գլոբուս» թատրոնի ներկայացումները դիտելիս։
(Այստեղ և հետագայում ամեն ինչ շատ պարզ է ու բարդ։ Այն տղամարդը, որ իրեն կին էր կարծում, մի խոշոր ձու ածեց և թուխս նստեց վրան։ Քառասուն օրից ձուն կիսվեց ու լույս տեսավ աշխարհում առաջին դինոզավրը։ Կանցնեն անհաշիվ դարեր, դինոզավրերի ցեղը կշատանա, նրանք կձևավորեն զանազան ու զարմանազան կուսակցություններ, արուները կդառնան ստախոս, կաշառակեր, թալանչի, իշխան ու իշխանասեր, նրանց էգերը՝ պոռնիկ ու ամբարտավան, և նրանք իրենց երկար պոչերով կհալածեն սեր ու ճշմարտություն, կսպանեն, կուտեն ու կուտեն մարդկանց, որոնք պաշտպանություն կխնդրեն Աստծուց և չեն գտնի։ Եվ կկանչեն-կգոռան՝ Աստված չի եղել, չկա ու չի լինելու, սուտ է և ցնորք։ Ուղիղ գիծը ծուռ գիծն է)։
Կարեն Նշանյանը վերջնականապես համոզվեց՝ հանցագործը Բենոն է, բայց երբ մոտենում էր դատարանին, աչքին պատկերացավ՝ ինչպես է Սրբուհին քնած քրոջը կաթով ցիանակալիում խմեցնում։ Նա դատարանի շենք մուտք գործեց տասից հինգ թե վեց րոպե պակաս։ Մարմարե աստիճաններով երկրորդ հարկ բարձրանալիս, նրա ոտքերին քսվելով, արագ վեր վազեց կատուն։ Նա նիստերի դահլիճ մտավ ճիշտ ժամը տասին, և երբ նստեց դատապաշտպանի սեղանի առջև՝ սպիտակ կաշվե թիկնակով աթոռին, մտքով անցավ, որ Անուշին ոչ թե սպանել են, այլ նա ինքնասպանություն է գործել։
Դահլիճում արդեն ներկա էին հանցագործության բոլոր մասնակիցները, հետաքրքրասեր ու բամբասող ամբոխ, մի քանի աղջիկ լրագրողներ՝ իրենց լուսանկարչական ու ձայնագրիչ սարքերով, երկու ոստիկան։ Քարտուղարուհի Բեատրիչեն, որ շատ նման էր կատվին, կատուն էլ նրան, ձայն տվեց. «Ոտքի՛, դատարանն է գալիս»։ Դատավոր Բզնունին՝ բիզ հիշեցնող մի տղամարդ, լայնթևք սև-երկար թիկնոցով, ներս մտավ զվարթ տրամադրությամբ, կարծես կրկեսի հանդիսավար լիներ, և տեղավորվեց իր բարձր գահին։ Նրա աջ ու ձախ կողմերում՝ ինը երդվյալ ատենակալները՝ հասարակական տարբեր խավերից, մեկ բժիշկ, մեկ բռնցքամարտիկ, մեկ վարսահարդար, մեկ հացթուխ, բանաստեղծ, դերասան, բախտագուշակ, երգիչ, մեկ ստախանովական կթվորուհի, բոլորն էլ՝ սոված թոշակառու։
Բզնունին նախաբան խոսեց.
-Հարգելինե՛րս, գիտեք՝ Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց։ Ո՞վ է մեղավոր, եթե բոլորն էլ մեղավոր են՝ առանց բացառության։ Երկու օրից երանելի Ամանոր կլինի, կգա Ձմեռ պապը, թեև ձյուն չունենք, հազար ու մի գործ կա՝ համեղ և առատ սեղան գցելու, հանկարծ չմոռանանք Արփա գետի կարմրախայտը, Քյավառի քյուֆթան և մանավանդ գազօջախի ջեռոցում եփ ու եփ եկող խոզի բուդը՝ համեմված սև պղպեղով, դափնետերևով, սխտորով ու մայոնեզով։ Անո՜ւշ։ Տվյալ դեպքում ես տուժող տիկին Անուշին նկատի չունեմ, այլ, դե ֆակտո, մեզանից յուրաքանչյուրի ախորժակը։ Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն։ Ակնհայտը ապացուցման կարիք չունի, Անուշը անմեղ մեղավոր է, ինչպես ամեն բանական շնչավոր։ Ձայն բազմաց՝ ձայն Աստծո։ Ուրեմն, հորդորում եմ, արագ ու որակով դատ անենք և գնանք մեր բուն գործին։ Թող արդարությունը կատարվի, թեկուզ աշխարհը կործանվի։ Օրհնյալ է հարությունը Քրիստոսի։ Ամեն։
Դահլիճը բուռն ու երկարատև ծափահարեց, նույնիսկ՝ կատուն, միայն Կարեն Նշանյանը լուռ ու մունջ մնաց։
Ըստ կարգի՝ առաջինը ձայն առավ պետական մեղադրողը և առանց այս ու այն կողմ ընկնելու՝ մեկ ու միակ մարդասպան հռչակեց կատվին՝ նույն ինքը Վասակ դե Փիրուզին՝ իբրև մլավող մարդ, խիստ մտահոգված, որ նրա անտարբերությունը հասարակական չարիք է և կարող է նոր սպանություններ առաջացնել՝ անդառնալի հետևանքներով։
Կատուն բողոքի մլավոց ճչաց, իր աթոռից ցատկեց մեղադրողի կրծքին և ճանկռեց-արյունոտեց դեմքը, քիչ մնաց աչքերն էլ հաներ։ Ոստիկաններին մեծ դժվարությամբ հաջողվեց զսպել նրան և թաթերին ձեռնաշղթա հագցնել։ Հայտարարվեց քսան րոպե ստիպողական ընդմիջում, որ նախատեսված չէր դատավոր Բզնունու կողմից։ Երբ դահլիճը վերջապես խաղաղվեց, ոտքի ելավ Կարեն Նշանյանը՝ պաշտպանական ճառ ասելու։ Նա փորձեց մանրամասնորեն ներկայացնել քրեական գործի երևացող և թաքնված հանգամանքները, բավականին առաջ գնաց, ընդհուպ մոտենալով Անուշի թունավորմանը ցիանակալիումով, երբ Ամանորի հոգսերով տարված դատավորը կոպտորեն լռեցրեց նրան.
-Նիհիլ պրոբատ, քվի նիմիում պրոբատ, հասկացա՞ր, ոչինչ չի ապացուցում նա, ով չափից ավելի է ապացուցում։
Հաջորդ իսկ րոպեին հրապարակվեց դատավճիռը, որը ներկաներն ու բացակաները, ողջերն ու մեռածները լսեցին քար լռությամբ։ Նկատի առնելով նախաքննության բոլոր իրեղեն ապացույցները և հատկապես պետական մեղադրողի հստակ առաջարկությունը՝ չորս տարի յոթ ամիս բանտարկության դատապարտել կատվին, որը կատաղած արու է և չի կարող հղիանալ, այլ միայն հղիացնել։ Ենթակա է բողոքարկման մեկ ամսվա ընթացքում։ Բայց բողոքելու կարիք չեղավ, որովհետև այդ վճիռն անմիջապես փոխվեց նույնքան ժամկետով պայմանականի՝ մեկ միլիոն դրամ գրավի դիմաց, որ դահլիճում ներկա մեծահարուստ կատվասերն ու մարդասերը՝ մի նշանավոր ազգային բարերար, ի ցույց բոլորի՝ փողի կապոցները կաշառքի պես մեկնեց դատավոր Բզնունուն։ Ոստիկանները շղթայազերծեցին կատվի ձեռքերը և նրան փշտացրին դահլիճից։
Կարեն Նշանյանն ամբողջ օրն ու երեկոն թափառեց քաղաքում, հորդառատ անձրևի տակ։ Չհանդիպեց ծանոթ որևէ մեկին՝ ո՛չ տերևներ ժողվող կարմիր գլխաշորով, հնամաշ-կարճ վերարկուով, գեղեցիկ աչք-ունքով աղջկան, ո՛չ կաղ սպորտսմենին, ո՛չ շրջմոլիկ կնոջն ու տղամարդուն և ո՛չ իսկ ճակատագրի սև շանը, որոնց հետ ծանոթացել էր առավոտյան. կարծես չէին եղել։ «Հայ մեծերին» էլ չպատահեց։ Միայն կարդաց՝ «Խաղում ենք դիմակահանդես», որ լուսավորված էր այդ ժամի համար անսովոր պայծառ լույսով։ Մտածեց՝ արդյոք ես քարակոփ մայթ եմ, որի վրայով քայլում է կատուն։
Նա տուն վերադարձավ կեսգիշերն անց։ Միջանցքի հանդերձարանում կախված էր իր թիկնոցը։ Կինն արդեն քնել էր։ Կանգնած եմ ճշմարտության ու ստի միջև, չգիտեմ՝ որ կողմը գնամ։ Նա նստեց գրասեղանի առջև, վերցրեց սպիտակ թուղթը և վրան մատիտով մի քանի տող գրեց։ Նա ցածի դարակից հանեց սրբիչով փաթաթված պապենական ատրճանակը, որի պահունակում ընդամենը մեկ փամփուշտ կար։ Եթե ես չկրակեմ, կկրակի կատուն,- մտածեց նա։ Մանեն այնքան խորն էր քնած, որ ատրճանակի ձայնը չլսեց։ Գիշերվա մի ժամի նա շրջվեց, որ գրկի ամուսնուն, բայց նրան անկողնում չգտավ։ Միայն առավոտյան նա տեսավ ողբերգությունը։ Ամուսնու քունքից արյուն էր հոսում։ Կինն այնքան ցնցված էր, որ գրությունը նկատեց ավելի ուշ և կարդաց. «Ամեն մարդ իր կյանքում ունի սահմանային վիճակ, որը իրականանում է կամ չի իրականանում։ Այս գիշեր ես այդ սահմանայինում եմ… Ես իմ դատապաշտպանն եմ և ես եմ որոշում մեռնել, թե ապրել։ Մնաս բարով, սիրելիս։ Այն աշխարհում ես կկարոտեմ քեզ»։
Վերջինս միակ բնական և ճշմարիտ նախադասությունն է սույն պատմվածքի տարածության ու ժամանակի մեջ։
No Comments