Վիքիպեդիայի ազատությունն ու սահմանափակումները

Ardi.am-ի հյուրը Վիքիպեդիայի խմբագիր, Վիքիմեդիա Հայաստան գիտակրթական կազմակերպության և Վիքիմեդիա Շվեյցարիա ասոցիացիայի անդամ Արմինե Աղայանն է։

— Վիքիպեդիայում զետեղված նյութերը, տեղեկությունները որքանո՞վ են հավաստի։ Մանավանդ որ նյութերը ենթակա են փոփոխման, խմբագրման։

— Վիքիպեդիայում տեղ գտած ցանկացած տեղեկություն պետք է լինի հավաստի և ստուգելի։ Առանց աղբյուրի ցանկացած նյութ կարող է վիճարկվել և ջնջվել։ Ի տարբերություն ավանդական հանրագիտարանների՝ Վիքիպեդիան հետևում է պրոկրաստինացիայի սկզբունքին՝ կապված բովանդակության անվտանգության հետ: Համակարգիչ և ինտերնետ հասանելիություն ունեցող յուրաքանչյուր ոք կարող է խմբագրել Վիքիպեդիան: Հոդվածներում փոփոխությունները հրապարակվում են անմիջապես: Արդյունքում՝ ցանկացած հոդված կարող է պարունակել անճշտություններ, ասենք՝ սխալներ, կողմնակալություններ, անհեթեթ կամ չկապակցված տեքստեր: Վիքիպեդիայի աճող ժողովրդականությանը զուգընթաց՝  որոշ դեպքերում սահմանվել են խմբագրման սահմանափակումներ: Օրինակ՝ անգլերեն Վիքիպեդիայում և այլ լեզուներով միայն գրանցված օգտվողները կարող են նոր հոդված ստեղծել: Վիճահարույց, վանդալիզմի ենթարկված էջերը որոշ չափով պաշտպանվում են. հաճախակի վանդալիզացված հոդվածը կարող են խմբագրել միայն գրանցված և հաստատված խմբագիրները: Հատկապես վիճելի հոդվածը կարող է արգելափակվել այնպես, որ միայն ադմինիստրատորները կարողանան փոփոխություններ կատարել: Վիքիպեդիան աշխատեցնող ծրագրակազմի որոշակի գործիքներ հնարավորություն են տալիս ցանկացած մեկին վերանայել այլոց կողմից կատարված փոփոխությունները: Հոդվածների մեծ մասում յուրաքանչյուրը կարող է հետ շրջել ուրիշի կատարած փոփոխությունները: Յուրաքանչյուրը կարող է դիտել հոդվածների վերջին փոփոխությունները, և յուրաքանչյուր ոք կարող է վարել իրեն հետաքրքրող հոդվածների «հսկացանկը», որպեսզի տեղեկանա հոդվածներում կատարվող ցանկացած փոփոխությունների մասին:

— Եթե ճիշտ հասկացա՝ Վիքիպեդիան ազատ հանրագիտարան է, բայց այնուամենայնիվ, կան չափանիշներ, կանոններ, որոնց պետք է հետևեն նյութեր տեղադրող և խմբագրող մարդիկ։

— Հարցի պատասխանը մասամբ ներառված է Վիքիպեդիայի «Հինգ սյուներում». Վիքիպեդիայում զետեղվող բովանդակությունը պետք է լինի չեզոք, լինի վավերական, հաստատվի վստահելի աղբյուրներով։ Խմբագիրները, նույնիսկ տարաձայնությունների դեպքում, պարտավոր են հարգել միմյանց: Վիքիպեդիան ազատ բովանդակությամբ նախագիծ է, յուրաքանչյուր ոք կարող է խմբագրել, օգտագործել ու տարածել այն՝ հարգելով հեղինակային իրավունքի կանոնները։ Վիքիպեդիայի հոդվածները պետք է լինեն նշանակալի, տեղեկատվությունը պետք է լինի ստուգելի. եթե չկան վստահելի անկախ աղբյուրներ թեմայի վերաբերյալ, ապա թեման չի կարող ունենալ առանձին հոդված Վիքիպեդիայում։

— Ի՞նչ նախագծեր են իրականացվում, ի՞նչ հաճախանակությամբ։

— Վիքիպեդիան ունի քույր նախագծեր՝ վիքիպահեստ, վիքիտվյալներ, վիքիքաղվածք, վիքիդարան, վիքիբառարան, վիքիգրքեր, վիքիճամփորդ, վիքիլսարան: Վիքիպահեստում ամեն տարի կազմակերպվում է «Վիքին սիրում է հուշարձաններ» լուսանկարչական մրցույթը, որի շրջանակներում սեպտեմբեր ամսին վիքիպահեստ են բեռնվում տասնյակ հազարավոր մշակութային ժառանգությունը ներկայացնող լուսանկարներ, որոնք պատկերազարդարում են վիքիպեդիայի համապատասխան հոդվածները: Ինքս Վիքիպեդիային միացել եմ 2013 թվականի «Վիքի սիրում է հուշարձաններ» նախագծի ժամանակ:

Բազմաթիվ նախագծեր են իրականացվում միջազգային վիքի հարթակում, որոնց անմասն չի մնում նաև Հայերեն Վիքիպեդիան: Հայ խմբագիրները մասնակցում են տարածաշրջանային CEE SPRING (Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի երկրների համագործակցություն), Ասիական ամիս, Translating Ibero-America, Վիքին հանուն մարդու իրավունքների, 100 վիքիօր, Շաբաթը մեկ հոդված, ԳԼԱՄ (GLAM, Galleries, Libraries, Archives & Museums), կանանց նվիրված (WikiProject Women in Red,  Interwiki Women, WikiGap, Art+Feminism, OneWomanADay) համագործակցություններին:

— Վիքիպեդիայում  առանձնակի ուշադրություն է դարձվում  կանանց մասին նյութերին։ Ինչո՞վ է պայմանավորված դա։

— Աշխարհի ամենահայտնի 5-րդ կայքում՝ Վիքիպեդիայում, բովանդակության մեծ մասը ստեղծում են տղամարդիկ  և տղամարդկանց մասին վիքիում չորս անգամ ավելի շատ հոդվածներ կան, քան կանանց: Թվերը տարբերվում են՝ ըստ տարածաշրջանի, բայց պատկերը նույնն է ամբողջ աշխարհում. կանանց մասին տեղեկատվության պակաս կա: Համացանցն ավելի հավասար դարձնելու, կանանց և նրանց դերը պատմության մեջ ավելի տեսանելի դարձնելու համար, համագործակցելով քաղաքական, հասարակական, մշակութային և այլ կառույցների հետ, վիքիպեդիան համալրվում է կանանց մասին պատմող կենսագրականներով, կանանց մասին շարժումների նյութերով, ինչպես նաև ստեղծվում են կնոջը պատկերող արվեստի գործերի մասին հոդվածներ: 2020 թվականին Հայերեն Վիքիպեդիայում կազմակերպվել են կանանց նվիրվածWikiGap (Հայաստանում Շվեդիայի դեսպանատան հետ համատեղ «Կանայք քաղաքականության, գիտության, տեխնոլոգիայի և մշակույթի բնագավառում» խորագրով խմբագրաթոն), Art+Feminism (կին արվեստագետների և ֆեմինիստների մասին հոդվածները վիքիում զետեղելու համար համագործակցություն ԳԼԱՄ կառույցների և անհատ արվեստագտների հետ) և Interwiki Women Collaboration (որի համահիմնադիրներից եմ ես, նպատակն է համագործակցությանը մասնակցող վիքիների 25 ամենահայտնի կանանց մասին հոդվածները տարածել տարբեր լեզուներով: 2020 թվականի խմբագրաթոնը նվիրված է կին բուժաշխատողներին):

— Տարբեր երկրների վիքիպեդիստների համագործակցությունն ի՞նչ արդյունք է տալիս։

— Ես իմ վիքի առօրյան չեմ պատկերացնում առանց համագործակցության: Ի լրումն տասնյակ համագործակցությունների՝ այլ երկրների վիքպեդիստների հետ կարող ես  կիսել քո վիքի հմտությունները, մտքերն ու գաղափարները, նոր գործիքների կիրառում սովորել նրանցից: Հայ-իսպանական համագործակցություն, Հայ-նորվեգական, Հայ-վրացական, Հայ-հորդանանյան, 1956 թվականի հունգարական հեղափոխություն, Ամրոցների նախագիծ, Վիքին սիրում է գիտություն, Վիքին սիրում է Օլիմպիական խաղեր 2018, Վիքիպեդիան հանուն խաղաղության և նմանատիպ արշավների ու խմբագրաթոների արդյունքում Հայերեն Վիքիեդիան համալրվում է նոր ու բովանդակալի հոդվածներով:

— Ի՞նչ թիմ է գործում հայաստանյան Վիքիպեդիայում։

— Վիքիպեդիայում հոդվածներ ստեղծում են կամավոր խմբագիրները: Հայերեն Վիքիպեդիայում տարբեր մասնագիտություններ ունեցող խմբագիրների շարքերը (ուսուցիչներ, թարգմանիչներ, գիտնականներ, տնտեսագետներ, ուսանողներ, աշակերտներ և այլն) համալրվում են Վիքիմեդիա Հայաստանի կազմակերպած միջոցառումների և նախագծերի միջոցով, որոնց համախմբում  և մոտիվացնում է ազատ գիտելիքի ստեղծման տարածումը, նոր գիտելիքների ձեռքբերումը, մասնակցությունը վիքիճամբարներին ու տարբեր վիքիմիջոցառումներին: 

— Համավարակի օրերին Վիքիպեդիան տուժե՞ց, թե շահեց։

— Համավարակի այս բարդ ժամանակներում դադարեց վիքիպեդիստների կենդանի շփումը և վիքի գործունեությունն ամբողջովին տեղափոխվեց առցանց հարթակ՝ քննարկումներ, վիքիդասընթացներ, վիքիհամաժողովներ ու վիքիճամբարներ: Միևնույն ժամանակ, համավարակը զարկ տվեց նոր շարժումների ու նախագծերի: Համայնքի անդամներին աջակցելու համար Վիքիմեդիա Հիմնադրամը սկսել է փորձարարական Wikimedia Clinics նախագիծը, որը համակարգում է Համայնքների զարգացման թիմը: Տեսազանգի ընթացքում ակտիվ վիքիպեդիստները հարցեր և խորհուրդներ են տալիս, ներկայացնում Վիքի նպատակներն ու խնդիրները: Նախագիծը հնարավորություն է տալիս ներառել հարցեր, որոնք դուք ցանկացել եք տալ, բայց դժվարացել եք արտահայտել գրավոր: Այս շրջանում մեծ ուշադրություն է դարձվում բժշկական հոդվածներին, որոնք շարունակ ստեղծվում ու բարելավվում են Վիքի բժիշկ միջազգային նախագծի անդամների կողմից:

— Շատ կայքեր առանձին խորագիր ունեն քովիդին վերաբերվող, Վիքիպեդիան ինչպե՞ս է անդրադառնում այս օրերի թիվ մեկ թեմային։

— Վիքի պլատֆորմն ավելին է, քան պարզապես առցանց հանրագիտարանը: Այն COVID-19-ից բխող ավելի լայն խնդիրների վերաբերյալ գիտելիքը կիսելու և փաստաթղթավորելու գործիք է:

Հայերեն վիքիպեդիայի գլխավոր էջի Նորություններ բաժնում  զետեղված են COVID-19 համավարակ, COVID-19, SARS-CoV-2 (կորոնավիրուս) հոդվածներ տանող վիքինյութերը, ինչպես նաև առկա է ամփոփ տեղեկատվություն  աշխարհում քովիդով  վարակվածների, բուժվածների, մահացածների վիճակագրական տվյալների մասին:

Նմանատիպ տվյալներ կարելի է գտնել տարբեր լեզուներով Վիքիպեդիաներում:

Զրույցը՝ Արմինե Սարգսյանի