Որոտանի կանայք ու հացի բույրը

Երևանում ցույցեր էին․ աղմուկն անտանելի էր դառնում։ Կապանի տաքսին առավոտյան 7-ին հասցեներով դիմավորելու էր ուղևորներիս։ Երկու ձեռք հագուստ, կոշիկ, փաստաթղթեր ու կեսգիշերին տիկին Սոֆիկի թխած խաչապուրու կապոցը։

Տեղորոշումից երբեք չեմ փայլել։ Թղթերումս խզբզել էի մեր երթուղին, որը գլխիվայր փոխվեց Կապանի սահմանապահ ջոկատ հասնելուն պես։ Դրսում ուժեղ անձրև էր, դառը սուրճն ու փշուրներով կոնֆետը տաքացրին ներսս։ Մինչ շտաբի պետը լրացնում էր անցաթղթերը՝ սահմանային գոտի գնալու համար, աչքի պոչով զննում էի պատին կախված քարտեզը։ Արցախի մի քանի համայնք օղակի մեջ էին առնված։ Երբ հետաքրքրությամբ հարցրի՝ ինչ օղակներ են, բարձրաստիճան զինվորականի աչքերին ժպիտ եկավ, ու կնճիռների միջից ասաց․ «Ամեն ինչ լավ է լինելու»։ Ինքը տարիներ առաջ հողի կռիվ էր տվել, ու ես առանց մի գրամ կասկածի հավատացի նրան։

Հերթական տաքսին հրաժարվեց Կապան-Որոտան ճանապարհով երթևեկել (պատերազմն այստեղով էր անցել), հուսահատությունից տեղս չէի գտնում։ Թիկունքի պետը հանձն առավ ուղեկցել մեզ՝ կատակելով, որ կարոտել է որոտանցի Աիդայի ընկույզի մուրաբան (որքան հեշտ է վստահություն շահելը, երբ սրտաբաց ես)։ Պայման-խնդրանքը մեկն էր՝ մինչև Որոտան ոչինչ չլուսանկարել։

Հնարավոր չէ բառերով նկարագրել անսահման մենության զգացումը, որը վրա է տալիս կիլոմետրեր ձգվող ու խիտ բոխիների մեջ թաղված այդ ճանապարհին։ Պատերազմից հետո հակառակորդը հասել էր ճամփեզրին ու ահաբեկում էր մարդկանց։ Թեև էլ վտանգ չկա, բայց բնազդային վախի դեմ անզոր ես։ Գրեթե կես ժամ ձգվող մայրուղու վրա ոչ ոք հարազատաբար չբարևեց։ Տեսնես՝ Երևանում հայրենիքի համար պայքարողներից քանի՞սն իմ պես չգիտեն՝ որտեղ է այն սկսվում ու ավարտվում։

Որոտանում ենք՝ միգապատ սրածայր ժայռերի, թաց ծառերի ու գետի սառը շունչն առած փոքրիկ գյուղում։ Աիդան վազում է խոհանոցի մի անկունից մյուսը, բացում-փակում դարակները։ Շատ չանցած՝ սեղանը լիքն է՝ ընկույզի մուրաբա, փախլավա ու տարատեսակ քաղցրեղեն, ինքնաեռի թեյ։

Սանասարի հարսն է Աիդան, Անդրանիկի հինգ երեխայի մայրը, չքնաղ կին, որի նուրբ ձեռքերն ու դիմագծերը, ասես, չեն պատրաստվում ենթարկվել կենցաղի տիեզերական ծանրությանը։ Աիդան չգիտի՝ հոգնելն ինչ է, ու դատելով այն մայրական քնքշությունից, որ բաշխում է իր հյուրատան դուռը թակող զինվորներին, միայն սիրել գիտի։ Պատմում է՝ հայրը յոթ տարեկանում որբացել է «թուրքի» ձեռքով և ընտանիքի հոգսը կիսելու համար մոր ցանկությամբ կիսատ է թողել ուսումը, դարձել հովիվ։ 6 ծնունդ է տեսել՝ 4 աղջիկ, 2 տղա: Մեծը Ղարաբաղյան շարժման առաջամարտիկներից էր։ «Երբ փոքր էի, այնքան լավ գիտեինք մեր պատմությունը․ մեծ եղբայրս միշտ ասում էր՝ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» կարդացե՛ք։ Այն ժամանակ ոչինչ չէինք զգում՝ ատելությունից բացի»,- ասում է Աիդան։

44-օրյա պատերազմից հետո ականջն ընկավ, թե դիմացի դիրքերում ադրբեջանցիները փուռ են դրել։ Հենց այդ օրերին էլ տարածաշրջանի երեք գյուղերը՝ Որոտանը, Շուռնուխն ու Բարձրավանը, կտրվելով մոտակա քաղաքներից, հացի խնդիր ունեցան։ Աիդայի զավակները հյուրատան կողքին հացաբուլկեղենի փուռ հիմնեցին, անունը դրեցին «Մայրիկ»՝ այդպիսով վերջնականապես փակելով ծնողների՝ Որոտանից հեռանալու հարցը։

Հասմիկն Աիդայի կտորն է․ նույնիսկ վերնաշապիկներն ու շուրթերն են նման։ Հիշում է, թե ինչպես էր մայրը պարտվելու մասին իր գրառումը տեսել սոցցանցում ու նեղսրտել․ «Մամայի սերունդը հաղթող է եղել, ու այդ հաղթանակը նրանք մեզ են տվել։ Նրա համար դժվար էր ընդունելը, որ իր աղջիկն ամբիոնից խոսում է պարտվելու մասին։ Ու ես ինքս ինձ խոստացա, որ ոչ մի պարագայում իմ երեխաներին այդպես չեմ դաստիարակի»։

Մեզ միանում են գյուղի մեծերը, հացթուխներ Նարան ու Դոնարան, Արցախից տեղահանված տիկին Աննան (անունը փոխված է)։ Վերջինիս աչքալուսանք ենք տալիս տուն ստանալու կապակցությամբ։ Այն կանանցից է, որոնք ամբողջ կյանքում միայն զինվորականի շոր են լվացել- արդուկել, ու որոնց աչքերում արցունքը վաղուց ցամաքել է։ Դժվարությամբ են Կովսականի իրենց տնից բաժանվել։ Գյուղում հերթապահություն անող որդին վերջին պահին է դուրս եկել ու հեռացել գարի տեղափոխող մեքենայով։

Վարարած Որոտան գետի ձայնից խլանում են մինչև երեկո հյուսվող խառը խոսակցություններն ու կատակները սահմանամերձ համայնքներին պետական աջակցության, Որոտանի անմշակ այգիների, կորոնավիրուսի դեմ եռակի պատվաստվման, օտարապաշտության մասին։ Դոնարան մտախոհ է․ նկարահանումից առաջ պիտի հասցնի վարսերը հարդարել ու շպարվել, որ իր երեխայի հեռավոր հայրը տեսնի կերպարանափոխումը։ Ա՜խ, կանայք, կանայք։

Հացաթխումը սկսում ենք երեկոյան 8-ին։ Փոքրիկ խմորագնդերն անցնում ենք ձեռքից ձեռք, հպվում իրար ու դառնում ծաղիկներ։ Նույն կերպ Աիդայի վայրկենական երևակայությամբ ստեղծվում են փախլավա հացը, մատնաքաշը, պուրին և մյուսները, որոնք երբեք հստակ ձև ու նախշ չունեն։ Աչքերս դանդաղ փակվում են անուշաբույր տաքությունից։ Հրաժեշտ եմ տալիս։

Առավոտն անձրևոտ է, ինչպես երեկ։ Սանասար պապը գործարանային սուրճիս կողքին «անարատ» ելակ է դրել։ Աիդայի աչքերը հոգնած են․ գիշերը 4-ին է քնել։

Մեկնել չեմ ուզում․․․ Մտամոլոր հայացքս որսում է Լեռնիկ տատն ու կանչում իր տուն։ «Տղես վրես ջղայնանում ա, թե ինչի եմ լրագրողների ճամփեքին կանգնում։ Աստղ եմ դառել, է՜»,- կատակում է տատն ու ցույց տալիս Ֆեյսբուքում իր հետ ընկերացած բոլոր լրագրողներին, որոնց հետ կապը չի կտրում։

«Լեռնիկ» անունը մի հայ գեներալ է դրել, որը 1952 թվականին Տեղ գյուղում տեսել է իրեն՝ բարուրված «նախշուն խոխային»։ Մայրը 12 երեխա է ունեցել՝ 7 տղա, 5 աղջիկ։ Ցավոք, միայն քույրերն են ողջ։

Մանկավարժական ուսումնարանի երկրորդ կուրսից ամուսինը փախցրել է Լեռնիկին․ փախցնելը ո՞րն է, «խաբելով տարել է»՝ ժպտում է տատը։ 8-րդ դասարանից «սեր-սեր»էին խաղացել։ Ամուսինը խանդոտ է եղել, չի թողել՝ աշխատի։ Փոխարենն ամբողջ Խորհրդային միությունում շրջել են։ Երանելի՜ տարիներ։ Ամուսնության 5-րդ տարում «սանատորիայից» տուն եկավ ու հղիացավ։ Երկու աղջիկ ու նույնքան տղա ունի։

Տան հարսը հատակին է տեղավորում մանրահասակ երեխաներին, շաղ տալիս լեգոներն ու գնում սուրճ դնելու։ «Տղես ութ երեխա ունի։ Մեծը 16 տարեկան ա, օգնում ա ռեմոնտի գործին։ Բանակ ա գնալու․ բա տղա ա ծնվել, պիտի ծառայի։ Էն փոքրը տան մեջ ամեն օր գանտել ա անում։ Գոնե մի ֆուտբոլի կամ բարբայի խմբակ լիներ․ երեխուս ո՞նց ամեն օր տանեմ քաղաք։ Էս մեկը մաթեմից միշտ 9 ա ստանում, բժիշկ ա ուզում դառնալ։ Բա էն կուճյուրս․․․ տուն ես մտնում, թե չէ, դամաշնիկը դեմդ ա գցում»,- Նանոյի բերանի «լոզերը» սրբելով՝ պատմում է Լեռնիկ տատը։

Սիրուն, շիկահեր բալիկները վազվզում են շուրջս, քչփորում թղթերս։ Տոմային նման չեն․ հոր գենն ուժեղ էր։

Քաղաքականությունից ենք խոսում։ Տատի սիրելին Մակրոնն է․ ինձնից խոսք է կորզում, որ հենց նրան տեսնեմ, իր փոխարեն ճակատը պիտի պաչեմ։ Նախագահի «դիրք» ունի, «ձև» ունի։ «Կռիվ» չի ուզում։

Պատերազմից առաջ ընտանիքը տոննաներով թութ էր աճեցնում, օղի քաշում, մինչև որ «թուրքը» մոտեցավ այգիներին։ Սով էլ կքաշենք, նեղ էլ կքաշենք, միայն պատերազմ չլինի՝ ասում է տատը։ Երբ իրեն հարցնում են՝ ինչի կարիք ունի, մի բան է խնդրում՝ գերիներին հե՛տ բերեք, որ մայրերը խաղաղվեն։

Սիրուն ջահելություն է ունեցել տատը, թեկուզև՝ անազատ․ այն ժամանակ, երբ դեռ «Բրաբիոնը» չկար, իր ձեռքով ծաղիկներից կոմպոզիցիաներ էր սարքում, սպիտակեղեն կարում, տարատեսակ թխվածքներ պատրաստում։ Ասեղնագործություն, մակրամե՝ ինչ ասես՝ չի արել։

Որոտանի երիտասարդները շատ լավն են, էնքան գեղեցիկ աղջիկներ կան, բայց մի վայր չկա, որ զբոսնեն, կինո գնան։ Մի գծով ամեն օր անցնում են նույն ճանապարհը։ Երեկոյան տնից դուրս գալը բացառվում է․ հանկարծ պիտակ չկպցնեն։

Տոման անձրևի տակ լվացք է փռում։ Թվում է՝ նույն տարիքի ենք․ միայն նա ավելի ճերմակած է։ Իր ծաղկունքի բերկրանքը չապրած կին է, մայր է։ Դեմքի տարբեր հատվածերում, կարծես, սպիեր են։ Աչքերը խոր են, շատ խոր։

Ամուսնու հետ մի կերպ փախել են Զանգելանի շրջանի Ալաշկերտ գյուղից՝ սարերով, առանց լուսարձակների։ 8 երեխային նախապես բերել էին Որոտան, ապա հետ դարձել։ «Ամեն տարի 4-5 տոննա նուռ էինք քաղում, պոմիդորի, վարունգի ու ձմերուկի 2 հեկտար հող ունեինք։ Չկարողացանք մի արկղ հետներս բերել։ Վերջում ամուսինս զանգեց տեղի զինվորներին, ասեց՝ դաշտերում ինչքան բերք կա, քաղե՛ք- տարե՛ք։ Շատ ջիգյարով ա»,- հպարտանում է Տոման։

Երեխաների անունները մի առանձին պատմություն ունեն՝ Սենիկ, Արամե, Էյներ, Ռազմիկ, Լիանա, Ամանդա, Վիկտորիա, Սյուզաննա։ Էյներին անվանակոչել են գերմանացի հոկեիստի, Լիանային՝ ամուսնու նախկին սիրեցյալի, Սյուզաննային՝ ֆրանսիացի հովանավորի պատվին։

-Տո՛մ, հերոս ես։ էլի կուզենա՞ս բալիկներ։

-Չէ՛, շնորհակալ եմ։ Արդեն երկու անգամ կեսարյան են արել։ Մի բանից եմ գոհ, որ երեխեքս իրար պահում են։ Էս տարի 5-ը դպրոց են գնալու․ մինչև հագցնես, կապես․․․ Պարտեզն էլ մինչև ժամը 12-ն ա։ Ամսական 80 հազար նպաստ եմ ստանում էսքան երեխայի համար։ Ամեն առավոտ մենակ մի կիլո պեսոկ են ուտում։

Լեռնիկ տատը քերուկներով թխվածք է հյուրասիրում։ Առաջ խոհարարական «ժուռնալներից» լավագույն բաղադրատոմսերը կտրատում էր, գրքի վերածում։ Իսկ հիմա ամեն ինչ կարելի է համացանցում գտնել․սովորի՛ր, ինչքան կուզես, թխի՛ր, ինչքան կուզես։

Անի Անտոնյան

Հ․Գ․ Հեռացումներն ինձ համար միշտ ցավոտ են լինում։ Ամեն ճամփորդության ժամանակ գտնում եմ նոր անկյուն, նոր տուն։ Այդպես է մարդը տարածվում ինքն իրենից անդին, ինքն իրենից վեր։

Երևանում էլի ցույցեր են։ Աիդան է հուզված զանգում․ Հասմիկը հասավ իր երազանքին՝ բարձրացավ Արարատը։

****
Անի Անտոնյանի՝ Որոտանի մասին պատմող ֆիլմը

Լուսանկարները շարքը՝ այստեղ