Ամեն ինչ վերջացավ, կարող ենք երազել

Բուրսա տանող ավտոբուսը սպասում է իր մեկնելու ժամին։ Վաճառականներն անցորդներին կլոր սկուտեղով տաք հաց են առաջարկում։ Քարքարոտ ճանապարհը տանում է դեպի Սոլոզ՝ կարմիր տանիքներով, կամարակապ պատշգամբներով ու փորագրված դռներով  մի գյուղ, որն ապրում է իր օրենքներով։ 

Խանութի դիմաց նստոտած են տղամարդիկ, որոնք հայացքով ճանապարհում  են դպրոցականներին, կանայք օխլավով վարպետորեն խմոր են բացում, պաղպաղակը ձեռքին երեխաները վազում են փողոցն ի վար, մյուսները՝ ֆուտբոլ խաղում, բակերում խշշում են ձիթենիները։ Այս ամենի կողքին այլ իրականություն կա՝ 1923 թվականից հայաթափված ու պինդ կողպված տների դռներ, որոնց հետևում մետաքսագործ հայերի, նրանց թաղված գանձերի մասին լեգենդներն են։ Իսկ հայերեն գրությամբ տապանաքարերը տարեցտարի անհետանում են Թուրքիայի կառավարության ջանքերով։ 

Ռեժիսոր Սերժ Ավեդիքյանի՝ գաղթական պապի հետքերով 30 տարուց ավելի ձգվող ճամփորդությունից  երկու ֆիլմ  է ծնվել՝  «Նույն ջուրն ենք խմել» (2006 թ.) և «Վերադառնալ Սոլոզ» (2020 թ.)։ «Սրտի խորքում մենք ամաչում ենք լինել զոհի կամ դահճի դերում։  Հավատում եմ, որ մի օր երկու կողմերը կազատվեն այդ ամոթից ու կկարողանան իրենց երեխաներին ասել. «Ամեն ինչ վերջացավ, կարող ենք երազել»,- իր նոր կինոպատումում ասում է ռեժիսորը։

«Վերադառնալ Սոլոզ» ֆիլմն ինքնաճանաչման ու պատմական փաստերի վերականգման փորձ է, ժողովուրդների ու մշակույթների կենդանի երկխոսություն։  

Նախորդ ֆիլմից հարազատ դարձած Լեվենթը, Համիդը, Օուշանը, Օլուղը, Էրսելը և մյուսները ներկայանում են նորովի. նրանք հասակ են առել, կայացել, ապրուստ են վաստակում։ Ունեն նպատակներ ու երազանքներ, որոնք գյուղից  դուրս են պատկերացնում։ Այս կետում ռեժիսորը, որ Ցեղասպանության պատմության կրողն է, դուրս է գալիս անձնական տիրույթից ու վեր հանում նոր թեմա՝ փոքր գյուղերի «ծերացման» և դատարկման դրաման։ «Առաջ փողոցներում շատ երիտասարդներ ու երեխաներ կային։ Տղաները ժամադրում էին աղջիկներին դպրոցի մոտակայքում, հարսանիքների ժամանակ միշտ սիրախաղ  կար»,- պատմում է կերպարներից մեկը՝ Մուրատը։ 

Չընդհատվող ժապավենի պես երկու ֆիլմերում ձգվում է հայերի գաղթի քարտեզը, որի վկայությունը ռեժիսորի արխիվն ու շուրթից շուրթ անցած պատմություններն են։ Սոլոզի բնակիչների նախնիները Թուրքիայի իշխանության կողմից այստեղ վերաբնակեցված, իսլամացված սլավոններ են՝ պոմակները։  «Ցավալի է քո երկրից, քո հողից բաժանվելը։ Մեզ Հունաստանից են տեղահանել՝ փոքրիկ նավակներով։ Նույնիսկ իրեր չենք վերցրել»,- ծնողների  պատմածն է վերհիշում փայտագործ Լեվենթը։ Թերևս սա է պատճառներից մեկը, որ Ավեդիքյանին հաջողվել է մտերմանալ տեղացիների հետ, խոսել նրանց «լեզվով»։

Գեղարվեստական տեսանկյունից ֆիլմը ձայնի ու պատկերների յուրահատուկ մետամորֆոզ է։ Ռեժիսոր Անդրեյ Տարկովսկին պնդում էր, որ վավերագրական ֆիլմը երաժշտության կարիք չունի։ Այստեղ, սակայն, գեղեցիկ համայնապատկերներին լրացնում են հայկական և թուրքական էթնիկ հնչյունները, որոնք դիտողին պատկերացում են տալիս պատմական իրադարձությունների, սոցիալական ու ազգային առանձնահատկությունների մասին։ Գլխավոր հերոսի՝ ռեժիսորի հոգեկան դրաման և աշխարհի հետ ունեցած հակասությունը բացահայտվում են մենախոսության միջոցով, ինչը, միանշանակ, ֆիլմն ավելի գրավիչ է դարձնում: 

«Վերադառնալ Սոլոզ»-ը՝ հայերեն թարգմանությամբ, կինոթատրոններում կցուցադրվի ամռանը: Ներկայացնում ենք մեր զրույցը Սերժ Ավեդիքյանի հետ։

— 33 տարում չորս անգամ այցելել եք Ձեր պապական գյուղը։ Ի՞նչ էիք փնտրում և ի՞նչ գտաք։ 

— Պապիկս՝ Ավետիսը, մեզ հետ Ախպարաշեն թաղամասում էր ապրում։ Նրա գյուղ գնալը եղել է բնազդային մղում. դա հոգու կապ է մի տեղի հետ, որի մասին ես փոքրուց շատ եմ լսել։ Ուզում էի հասկանալ՝ ինչու էր նա այդպես «համով» թուրքերեն երգում, ինչու էր, օրինակ, մեր տանը ձուկն այդպես հարգի (սոլոզցիներն ապրել էին  լճի ափին և զբաղվել ձկնորսությամբ): Այսպիսի մանրուքներն են հոգեկան ապրումներ կերտում։  33 տարում ես հասկացա, որ ժամանակը ջնջում է պատմությունը, եթե այն չի կարևորվում հենց քաղաքական իշխանության կողմից։ Կյանքի կապը պիտի հիմնվի պատմության վրա, իսկ այդ ընկալումը Թուրքիայում երբեք չի եղել։ Ընդհակառակը՝ ժողովուրդը կարող է թալանել իր իսկ հարստությունը, օրինակ՝ Սոլոզում մնացած բյուզանդական և հայկական հետքերը։ Ես ցույց եմ տալիս, որ այն, ինչ մարդիկ ավերում են ու ջնջում՝ տները, տապանաքարերը, պահպանվում է կինոնկարում։ Եկող սերունդներն այդպես կպատկերացնեն տեղի կենցաղը, ճարտարապետությունը և այլն։ 

— Սոլոզում Ձեզ ընդունում են հարազատի պես։ Ինչպե՞ս հաստատվեց այդ կապը։

— Ժողովուրդը հասկացավ, որ ես ժառանգն եմ այն մարդկանց, որոնք կառուցել են  իրենց տները, թողել են հարստություն, որն իրենք այդպես էլ չկարողացան շահագործել՝ մետաքսի,  գինու ու ձիթապտղի ֆաբրիկաները: Նրանք ինձ ընդունում են որպես մարդու, որն իրավունք ունի պահանջելու հոգեպես լինել իր տանը։ Երբ գնում եմ Սոլոզ, մնում եմ գյուղից 15 կմ հեռու գտնվող Իզնիկ լճի ափին՝ վարձակալած տանը կամ հյուրանոցում։ Վերջին այցիս ժամանակ Լեվենթն ինձ առաջարկեց իր տանը մնալ, միասին հաց կիսել։ Ես չհամաձայնեցի, որովհետև հոգեպես դա ինձ համար անհանդուրժելի էր։ Բացի դրանից, գյուղի ներսում կան կոնֆլիկտներ, վախկոտ մարդիկ, որոնք ինձ դեռ չեն վստահում։ 

Մի քանի օրը հերիք էր՝ հասկանալու համար, թե ինչ է փոխվել Թուրքիայում։ Հանդիպեցի Ներքին Սոլոզում անվանի բժիշկ դարձած Համիդին, որը նախկինում միտք ուներ բացել հայկական տապանաքարերի թանգարան և գյուղում տուրիզմը զարգացնել։ Հայտնաբերեցի Մուրատին՝ երիտասարդ գրողի, որն աշխատում է Ստամբուլում և երբեմն վերադառնում հայրական գյուղը՝ Սոլոզ։ Նա Ցեղասպանության մասին տրամաբանում էր իր աչքերով և ասում այն, ինչ ես եմ մտածում։ Սա ֆիլմի համար շատ կարևոր է։ 

— Ֆիլմում Դուք նշում եք, որ հավատում եք հայ-թուրքական երկխոսության կայացմանը։ Արդյո՞ք դա իրատեսական է վերջին՝ արցախյան պատերազմից հետո։

— 2000-ականներին կային մի խումբ թուրք մտավորականներ, որոնց հետ կարողանում էինք երկխոսությունն առաջ տանել Եվրոպայում, Թուրքիայում և Հայաստանում։ Բայց 2015 թվականից հետո լիովին փոխվեց Էրդողանի քաղաքականությունը Եվրոպայի և իր հարևան երկրների հանդեպ։ Հետևելով այն ամենին, ինչ կատարվում է Թուրքիայում, կարծում եմ, որ այս երկիրը կփոխի միայն ներքին ընդդիմությունը։ Եվ դա երիտասարդությունն է։ Բարերար Օսման Կավալան, որին նվիրել եմ ֆիլմը, երեք տարի բանտում է՝ երիտասարդների և արդարության կողմնակից  լինելու պատճառով։ Նա ստեղծել էր մի հարթակ, որի շնորհիվ հայ ռեժիսորները կարողանում էին այցելել Կարս, Վան, Ստամբուլ և ֆիլմեր նկարել։ Եվ հակառակը՝ փառատոնի շրջանակում Հայաստան էին գալիս թուրք արվեստագետներ։ Այսօր Ստամբուլի Բոազիչի համալսարանում ընթացող ցույցերը սկսել են վարակել մյուսներին. միգուցե սայլը տեղից շարժվի։ Իմ դիրքորոշումն այն է, որ Թուրքիայի ժողովուրդը, որի մեջ կան բազմաթիվ ազգային փոքրամասնություններ, արժանի չէ պատժի կամ ատելության։ Երկխոսության տարբեր ձևաչափեր կարելի է ստեղծել՝ կրթական ծրագրեր, թատրոն, կինո… Դրա հետ մեկտեղ՝ զարգացնել քաղաքական կապերը։ 

Անի Անտոնյան