Հրաչյա Սարուխանի բանաստեղծություններից մեկի վերնագիրը՝ «Ինքնին պոեզիա», կարող է բնորոշել նրա թողած մեծարժեք գրական ժառանգությունը: Ինչի մասին էլ որ բանաստեղծել է նա, ինչ ասելիք էլ որ շեշտադրել է, ամենը ինքնին պոեզիա է՝ այս բառ-երևույթի ամենալայն ու ամենաբուն իմաստով:
Հրաչյա Սարուխանն իր քնարերգությամբ ասես ոչ թե միայն սեփական գիրն է մատուցում, այլև «երկխոսում է» բոլոր մեծերի հետ՝ Գողթան երգիչներ, Նարեկացի, Թումանյան, Ջիվանի, Տերյան, Չարենց, Մահարի, Սևակ, Գալշոյան, Զահրատ, Մաթևոսյան, Դանթե, Լորկա, Դոստոևսկի, Կերկեգոր, Բասյո…
Բանաստեղծը բարձրաճաշակ հանգեր է կերտում ու նույնքան բարձր ճաշակով հաղորդակցվում ընթերցողի հետ սպիտակ տողերով: Թղթին է հանձնում ոսկեղենիկ մայրենիի ամենագողտրիկ ու դժվարահաս գանձերը, ու հենց դրանց կողքին՝ միևնույն տողի ու բառակապակցության մեջ, անսպասելիորեն զուգորդում ամենակենցաղային, ամենաչոր ու պաշտոնական բառ-եզրույթը՝ բնավ չառաջացնելով աններդաշնակության, անհարիրության զգացողությունը, որ կարող էր ենթադրվել նման դեպքերում.
«Որտե՞ղ ես շնանում, խև՛ իմ մահ,
Մի լուր տուր՝ սթափ ես, թե լակած…
Լռությունն ինձ խոցեց, և հիմա
Ժխորի գերին եմ լռակյաց…
…Ես թաղման բյուրոյից տեղական
Մահառիթ հարցումներ եմ արել,
Բայց ո՛չ մի հարմարին տեղեկանք…
Այդպես էլ նոր հասցեդ չեմ ճարել»:
Սարուխանի հերոսը հաճախ արբեմոլ է. չգիտես՝ գինո՞ւց, սիրո՞ւց, ցավի՞ց, կյանքի՞ց… թե ինչի՞ց է գինովցած նա: Եվ նույնքան անհասկանալի ու անպարփակ է բանաստեղծի վերաբերմունքն իր հերոսի նկատմամբ՝ համակրա՞նք է, կարեկցա՞նք, հեգնա՞նք, չարախնդությո՞ւն, համակերպո՞ւմ, համերաշխությո՞ւն, թե՞ պարզապես հոգեկեցություն: Սա ասես առեղծված է, որը լուծելու բանալին մեր՝ ընթերցողներիս ձեռքին է, և Սարուխան մարդն ու բանաստեղծը մարտահրավեր են նետել մեր երևակայությանն ու մտքին. տեսնենք կգտնե՞ք հանելուկի պատասխանը:
Պոետի գլխավոր արտահայտչամիջոցը գեղարվեստական պատկերն է: Պատահական չեն Ռոսլինի, Ռաֆայելի, Լեոնարդոյի ոգեկոչումները, և նրանց հետ ունեցած պատկերային առնչությունները պոեզիայի հարթության վրա: Շատ հաճախ Հրաչյա Սարուխանի գիրը պարզապես դառնում է գեղանկար (հատկապես՝ «Բիբլիական աշուն», «Ափս՝ մոմակալ», «Երկու երգ՝ նույն հասցեով», «Կեսօր», «Անձրևի կաթիլ», «Օրը դեղնում է» և այլ բանաստեղծություններում).
«Լուսնի մանգաղը
Հուշերիս ցանած գիշերն է հնձում»:
Սարուխանի բանաստեղծությունը կարդալիս նախ նկատում ես պատկերը, հիանում դրանով, ապա հայտնաբերում այն խոհերը, որոնք բանաստեղծը թաքցրել է այդ գեղեցիկ պատյանից ներս: Օրինակ՝ այդպես մահվանից հետո բառի է վերածվում կյանքը՝ ըստ Սարուխանի.
«…Ձանձրույթի վտառից
Մի թռչուն վանդակում մեռել էր,
Մի կին էր մահացել վթարից-
Եվ հիմա երկուսն էլ բառեր են»:
Մահվան, հեռացող պահի մեկ այլ պոետականացում է «Ցրտահարված պտուղների երգը»:
«Օտարման ոգին սարդոստայններ է մեր շուրջը հյուսում:
Առասպելների անշարժ թևեր են սյուները մահի:
Երկրի խորքերում թռչուն է փնտրում երկինքն ամայի…
Օտարման ոգին սարդոստայններ է մեր շուրջը հյուսում:
Բառարմատները անդրշիրիմյան ձայներ են լսում:
Փակված վերքեր են ոտնահետքերը հեռացող պահի…
Օտարման ոգին սարդոստայններ է մեր շուրջը հյուսում:
Առասպելների անշարժ թևեր են սյուները մահի»:
«Ներկայացում» ենթավերնագրով «Անհեթեթ երկիր» պոեմը խորհրդային անցյալի մռայլախորհուրդ ոդիսականն է, երբ սև թանաքով ճերմակ թղթի վրա զարմանալի անկեղծությամբ ստեր հորինելը օրինաչափ էր ու հրամայական, երբ մարդկանց վրա կախված էր առանց հիշողության մեռնելու անեծքը, երբ դժվար էր Աստծուն արթնացնելը կամ հորինելը, երբ մարդկանց ստվերներից ահաբեկվում էր անգամ սատանան: Իհարկե, այսպիսի իրականությունը քիչ հիմքեր է տալիս լավատեսության համար, սակայն բանաստեղծը, այնուամենայնիվ, չի կորցնում լույսին հասնելու հույսը. եթե անգամ այն չի վառվում սենյակի չորս անկյուններից և ոչ մեկում, դեպի լույսը տանող արահետն այս դեպքում ծայր է առնում հինգերորդ անկյունից.
«Դիմակների վրայով
Լռությունը քարշ տվեց հոգնած ոտքերը,
Եվ սենյակի հինգերորդ անկյունում
Լույսը վառվեց»:
Հրաչյա Սարուխանին իրավամբ կարելի է կոչել բառերի գյուտարար: Կարդում ես նրա հորինած բառերը և զարմանում, թե ինչպես ավելի շուտ չեն գտել ու կիրառել դրանք. այնքա՜ն հայերեն են, այնքա՜ն ճիշտ ու դիպուկ, որ հնարավոր չէ փոխարինել ուրիշներով (գրահարս, անխորհրդավարժ, չանվանալքվել, մերկամնա, օտարահոտ, այլավազ, օրվա մնանյութ, խաչաչարչար օրեր, հուդայապաչ համբույր, սատանապտուկ ստինքներ, լուսաճեմության եռանդ, էահոլով գոյարան, կերպակալել, համայնական, աչքալույծ, կուսախտ, ճպռաճաղանջ, խաչանավ, սովետալուրջ): Արտասովոր է նաև խոսքիմասային գյուտերի շարքը, որ հավանաբար լեզվաբանական տերմինավորման կարիք է զգում՝ անԱնդրանիկ, անՆժդեհ, անՌիալտո և այսպես շարունակ:
«Կրկնաղերսում» բանաստեղծը դիպչում է մեր ամենացավոտ տեղին՝ ոչ միայն ցույց տալով ցավի տեղն ու պատճառը, այլև մատնանշելով բալասանը.
«-Տե՜ր, իմ Տանը թող ինձ, որ սրտով իմ գառնուկ
Մատաղացու լինեմ, ոչ թե եսիր,
Որ գծիկի տեղում Էջմիածին-Գառնու
Հայոց ոգին հառնի խաչատեսիլ…»:
Հայոց ոգու հառնումի երազանքը, որ տասնամյակներ առաջ բանաստեղծել է Հրաչյա Սարուխանը, այսօր էլ մնում է մեր ազգային օրակարգի առաջին հորիզոնականում՝ սպասման փուլի մեջ: Ավա՜ղ:
Առաջարկում ենք վերընթերցել Հրաչյա Սարուխանի բանաստեղծություններից մի քանիսը:
Կարինե Ռաֆայելյան
Լուսանկարները՝ համացանցից
Հրաչյա Սարուխան, բանաստեղծություններ
Գիր՝ գրված խաղաղության ձեռքով
Անիմաստ է՝
Թուղթն այս արցունքոտել.
Բարձրախոսնե՛ր,
Մաքրե՛ք ձեր կոկորդը,
Եվ թող երգը հոսի արցունքի տեղ
(Երգը, որ թողեցին գնդացրի շուրթին),
Ու պատերազմն արդեն կխլանա։
Շիրմաքարե՛ր,
Երգե՛ք խաղաղությամբ անահ։
Հիրոսիմա,
Նայի՛ր արեգակին,
Տե՛ս, առաջվա նման կարմիր է նա
Սև պատերի վրա Բուխենվալդի։
Անմահությո՛ւն,
Կանգնի՛ր ձիգ հասակով,
Շիրիմներ կան անհայտ, արձանացի՛ր,
Եվ թող չսևանան էլ երբևէ,
Մայրե՛ր,
Պսակները ձեր ձյունածիր…
Անիմաստ է՝
Թուղթն այս արցունքոտել.
Բարձրախոսնե՛ր,
Մաքրե՜ք ձեր կոկորդը,
Եվ թող ե՜րգը հոսի արցունքի տեղ։
Հայաստան
Դու իմ հետադարձ հասցեն ես միակ
Եվ իմ եզակի ճակատագիրը,
Իմ բաց երգերը, իմ վերքերը փակ,
Իմ հիշատակաց միակ Երկիրը…
Անկրկնակոշիկ Համապատմության
Սայթաքումները մեզ աղավաղել
Եվ թաց երգերս փակ վերքերիս մեջ
Սատանայաբար փորձել են թաղել։
Որպեսզի դառնամ թափառող ծրար՝
Չունենամ նույնիսկ հետադարձ հասցե,
Բայց մենք վերստին փարվել ենք իրար
Ու հուսաբանել՝ Տեր մի արասցե…
Դու իմ հետադարձ հասցեն ես միակ,
Իմ անկրկնելի ճակատագիրը,
Իմ բաց երգերը, իմ վերքերը փակ,
Իմ հիշատակաց միակ Երկիրը:
***
Ես ժամանակ չունեմ քեզ ուղեկցել կրկին
Ու ծառերից թափվող թաց բները տեսնել։
Անիմաստ է — նստել ժամանակի կառքին —
Տերևների դեղին հոգեվարքին հասնել։
Կատուների հոգում շնավախ կա խորունկ,
Մինչ շները վաղո՜ւց մոռացել են նրանց…
Առաջվա պես էլի տխրություն է ծորում
Տերևից էլ դեղին հոգիների վրա։
Անիմաստ է նաև ընկերակցել լացիդ
Ու խոսքերով խղճուկ մխիթարել։
Ցա՛վ չէ, թե շուրթերդ ինձ կարոտ մնացին,
Քո կարոտը ինձ հետ ես հեռո՜ւ եմ տարել…
Ես ժամանակ չունեմ քեզ ուղեկցել կրկին
Ու ծառերից թափվող թաց բները տեսնել։
Անիմաստ է — նստել ժամանակի կառքին —
Տերևների դեղին հոգեվարքին հասնել։
Էպիտաֆիա
Ահա և չկամ։
Իմ փոխարեն
Մնացին երգերն իմ թերահայտ
Եվ հիմա պիտի լոկ երգերն այդ
Մոռացվող անունն իմ փողհարեն։
Փետրվար
Իրիկնանում է։ Երկնի ծառերից
հատ-հատ թափվում են պտուղները ձյան։
Իզուր է արդեն… Դռները գոցի՛ր։
Սիրելիներդ անդարձ հեռացան։
Ահա՛ օրերիդ տուփը խունացած.
Պաղ պատկերներին համբույր տուր անձայն.
Բա՛ց թող հուշերիդ աղավնիներին՝
Թո՛ղ կտցահարեն պտուղները ձյան։
Կրկնվող տողեր
Ձյունը վհատ էր, քամին՝ անուրախ,
Երբ ամաչեցի տխուր ծնկներից,-
Եվ այդ ապրումը այնքա՜ն էր թիրախ,
Որ խոցոտվելով խոցոտում էր ինձ։
Կքել էր պատին պաղ սրճարանի.
Կին էր՝ նայում էր մանկանն իր քնած…
Քամին քսմսվեց, որ ձյուներ տանի
Ու ախտահարի տողը կրկնված,-
Զի մեր ձեռքերն իսկ
Մեզ ձեռ են առնում,
Զի սրբոց կարգում
համար չունենք մենք,
Զի մանկահայաց երբ ետ ենք դառնում,
Տխուր ծնկներից ամաչում ենք մենք։
Կեսօր
Պատշգամբում,
Ուր երեկոները կանգնում էինք,
Լվացք է փռած,
Եվ հիմա կեսօր է։
Ես քեզ չասացի, որ հեռանում եմ
Լվացքն օրորող քամու նման…
Ոչ չասված բառերս,
Ոչ ցուցափեղկերի գինին,
Ոչ միգամած արևը,
Ոչ պատշգամբը,
Ուր երեկոները կանգնում էինք,-
Ոչինչ իմը չէ այս փողոցում։
Ես սևեռվում եմ ստվերիս վրա.
Միակը, որ իմն է այս փողոցում։
Ես հիշում եմ մեր վերջին գիշերը
Եվ ինձ չեմ ճանաչում ճանապարհին։
Խավարի մեջ հեռացողը ե՛ս չեմ։
Դո՜ւ չես պատշգամբում կանգնածը։
Պարզապես
Պատշգամբում լվացք է փռած,
Պարզապես քամին հեռացել է,
Եվ կեսօր է հիմա։
Մնաս բարո՜վ։
No Comments