Ցանկացած պատմություն ճամփորդության մասին է, անկախ նրանից՝ այն պատմվում է որպես վեպ, հեքիաթ, նկար, երգ, երազ, թե երազանք։ Կարևոր է նաև, որ ոչ մի պատմություն չի մնում չպատմված, քանի որ ճամփորդն այն պատմում է առնվազն ինքն իրեն՝ ներքին երկխոսության ժամանակ։ Ասում են՝ ոմանք ունակ են լիովին կանգնեցնելու այդ երկխոսությունն ու չինքնապատմել սեփական ճամփորդությունը։ Սակայն այս դեպքում էլ ուրիշ մարդիկ են պատմում նրանց ճամփորդության մասին, երբեմն էլ դպրոցներ ու տաճարներ հիմնում՝ պատմելով ճամփորդի մասին, որն ինքն իրեն ոչինչ չէր պատմում։
Ես հիշում էի հուլիսյան վաղ առավոտի կիսամութ երկինքը, որի մեջ հաճախ նշմարվում էր ափաչափ չղջիկների թափթփված ու հապճեպ թռիչքը։ Մենք ճամփա ընկանք առանց ճամփան իմանալու, առանց քարտեզի, առանց կողմնացույցի, միայն ջրով ու ուտելիքով կիսալի ուսապարկերն ուսերիս։ Մեր նպատակակետը տան պատուհանից երևացող մի մենավոր փայլուն կետ էր, հորիզոնի կամարի ճիշտ ներքևում երևացող բլրի գագաթին։ Գուցե տան տանիք էր կամ մետաղյա ջարդոն, որ փայլում էր արևի ճառագայթներից։ Չգիտեինք ու որոշել էինք պարզել։ Ես՝ մեր միջից երիտասարդը, ստուգել էի տեղանքն արբանյակային քարտեզներում, բայց ոչինչ չէի գտել։ Նա` ինձնից չորս անգամ տարեցը, հարցուփորձ էր արել մոտակա գյուղերում ապրող իր ծանոթներին՝ փորձելով նկարագրել մեր տեսածը, բայց ոչ մի պատասխան չէր ստացել։
Ես հիշում էի այդ հետաքրքրական մետաղյա փայլը, իմ ու նրա ուսապարկերը, նրա հնամաշ կոշիկներն ու առաջին ծիծեռնակների ճիչերն առավոտվա լռության մեջ։ Հիշում էի տասներկու տարիների խորքից մեր արշավի ծիծաղելի ու վտանգավոր հանպատրաստությունը ու ակամայից ժպտում, և երևի այդպես ժպտալով էլ քնել էի։
Ես ոչ պառկած տղամարդն էի, ոչ էլ ծալապատիկ նստած պատանին, ես անգամ նրանց հետ նույն քարայրում չէի։ Ես ընդամենը պասիվ դիտորդ էի, որի ներկայությունն աննկատ էր նրանց համար։
Նրանց պարզ հագուստներից, որ լոկ կաշվի ու մորթու կտորներ էին, նրանց դիմագծերից ու երկար անխնամ մազերից կարելի էր ենթադրել, որ քարանձավաբնակներ էին։ Տղամարդու մաշկի ցանկացած տեսանելի մաս, ներառյալ դեմքը, ծածկված էր բազմաթիվ դաջվածքներով, որ հավանաբար արել էին կտրվածքներ անելու և քարածուխը որպես գունանյութ օգտագործելու միջոցով։ Նրա ոտքն այտուցված ու բորբոքված էր և հավանաբար սկսել էր փտել։ Նա ամբողջ մարմնով դողում էր, ու քարայրի անկյունում վառվող ճրթճրթան խարույկի լույսից փայլում էր նրա քրտնքապատ ճակատը։
Պատանին մուգ դարչնագույն տերևներ էր ծամում ու խյուսը բերանից հանելով՝ քսում տղամարդու ոտքին, երբ վերջինս ինձ անծանոթ ու պարզունակ հնչյունավորմամբ արտասանեց մի բան, որ ինչ-որ կերպ կարողացա ընկալել։ Նա ասաց, որ դա այն խոտաբույսը չէր, ինչը կբուժեր իրեն։ Պատանին, որ հավանաբար բույսի տհաճ համից դեմքը ծամածռում էր, առարկեց։
Տղամարդը տնքալով փոխեց մեջքի դիրքն ու ասաց, որ միայն նախնիների ոգիները կարող են ասել, թե որ խոտաբույսը կօգնի իրեն: Սա լսելով՝ պատանին իր վրա փաթաթած մորթե կտորների արանքից ոսկորի երկու բարակ կտոր հանեց ու սկսեց դիմացի քարի վրա մի միապաղաղ ռիթմ թմբկահարել։
Տղամարդու դողը թեթևացավ։ Նրա ակնագնդերը թեքվեցին վեր, ու կոպերը կիսով չափ փակվեցին։ Ռիթմը սկսեց արագանալ, այնքան, որ թվում էր, թե միաժամանակ մի քանի թմբկահար էր նվագում։ Դա համընկնում էր պատուհանիս ապակուն զարկվող, ուժգնացող անձրևի կաթիլների ձայնի հետ, ինչն էլ ինձ արթնացրեց։
Պառկած էի մեջքի վրա, նույն դիրքով, որով քնել էի։ Գիտակցությունս պարզ էր ու լիովին արթուն, կարծես չէի էլ քնել։ Միտքս երազի վրա սևեռվելու փոխարեն վերադարձավ այն հուլիսյան առավոտը, որը հիշելով քնել էի։
Ճանապարհի երկրորդ ժամը դեռ չէր լրացել, երբ մի անտեր շուն սկսեց հետևել մեզ։ Ամենասովորական, միջին չափի, շեկ ու տեղ-տեղ գուցե կեղտից շագանակագույն մորթով, խառնածին էր։ Նա մեզ հետևում էր այնպես, կարծես ողջ կյանքը ճանաչել էր մեզ, ու մենք դա զվարճալի էինք համարում։ Քիչ անց, երբ հեռացանք բնակելի տներից և իջնում էինք ձորն ի վար, իսկ հետո փորձում հաղթահարել մանր ճահիճներով ու բամբուկերով պատած տեղանքը, նա շարունակում էր ինչպես արբանյակ պտտվել մեր շուրջը։
Ինչ-որ պահի հասանք մի արհեստական լիճ-ձկնաբուծարանի, որի ցանկապատը թույլ չէր տալիս առաջ շարժվել ու անցնել գետակի վրայով անցնող միակ կամրջով։ Ճանապարհակիցս սկսեց կանչել, թե որևէ մեկը կար արդյոք տարածքում, ու մի մարդ ցանկապատի հակառակ կողմից մոտեցավ մեզ։ Նա հարցրեց, թե ուր ենք գնում, և մենք պատասխանեցինք, որ պարզապես հետաքրքրված ենք լճի հակառակ կողմի բլուրներից այն կողմ տարածվող տեղանքով։ Նա չհավատաց, ասելով, որ գուշակում է, թե իրականում մենք ուր ենք գնում։ Մենք չհասկացանք, թե նա ինչ ակնարկեց, սակայն չառարկեցինք, քանի որ, միևնույն է, նա քայլեց դեպի մոտակա դարպասն ու բացեց այն։ Մենք մտանք դարպասից ներս. շունը նույնպես հետևեց մեզ։
Տեղեկանալով, որ շունը մերը չէ, նա խորհուրդ տվեց շանը հետ քշել, ասելով, որ մոտակայքում հովվաշուն ունի, ու այն կարող է հարձակվել շան վրա։ Մենք փորձեցինք մեզ հետևող շանը դարպասից հետ քշել, բայց մեզնից ոչ մեկն իրեն թույլ չտվեց գետնից քար վերցնել ու նրա կողմը նետել, ուստի համակերպվեցինք շան համառության հետ՝ հույսով, որ ոչինչ չէր պատահի։
Հովվաշունն իրական հսկա էր, այնպիսին, որ նախկինում չէի տեսել։ Այն մետաղյա հաստ շղթայով կապված էր լճից դուրս եկող մի խողովակից, որ ժանգոտ էր, բայց հուսալիորեն ամուր էր թվում։ Հովվաշունը մեզ դիմավորեց պոչը շարժելով ու, ծանր հևալով, փորձեց մոտենալ, սակայն շղթան բավական երկար չէր։ Նրա աչքերը խելացի էին ու չարաճճի, ինչը նրա սարսափելի չափերի հետ համատեղվելով նրան բարի հսկայի կերպար էր հաղորդում։ «Մեր» շունը, հասկանալի պատճառով, մնաց հեռվում ու գերադասեց չմոտենալ, իսկ մինչև այդ մենք խոսքով ընկանք մեզ ներս հրավիրողի հետ։ Ինձ չէր հետաքրքրում այդ մարդու պատմությունը ձկնաբուծարանի ու շրջակայքում աճող ծիրանենիների բերքի մասին։ Սակայն ես ապշանքով նայում էի կյանքումս տեսած առաջին լողացող օձին, որը գլուխը ջրից դուրս պահած, մարմինը գալարելով հանդարտ լողում էր ափից քիչ հեռու։ Հանկարծ աղմուկը պայթեց շների հաչոցով։ Հովվաշունը երկու անգամ առաջ նետվեց, սակայն շղթան զսպեց նրան։ Երրորդ անգամ շղթան պոկվեց, ու նա իր զանգվածի համար անիրական արագությամբ սլացավ դեպի մեզ հետևող շունը։ Հաջորդ պահին նրանք երկուսն էլ անհետացան բամբուկների հետևում։
Մենք վազեցինք նրանց հետևից, հետո բաժանվեցինք իրարից, ու ես մնացի մենակ, տեղումս կանգնած, չիմանալով, թե ինչ անել։ Հաչոցը լռեց։ Հետո լսվեցին հովվաշան տիրոջ սպառնալից նախատինքները, ու ես տեսա, թե նա ինչպես իր շանը մի կերպ քարշ տվեց իմ տեսադաշտ։ Իմ օգնության առաջարկը նա մերժեց, խորհուրդ տալով մնալ անվտանգ հեռավորության վրա, իսկ ինքը շանը մի կերպ մտցրեց հավաբուն հիշեցնող մի դատարկ շինության մեջ ու դուռը կողպեց։
Ես գնացի ճանապարհակցիս վազած ուղղությամբ ու հանդիպեցի նրան, երբ նա հուսահատ տեսքով հետ էր քայլում։ Ես հարցրի. «Շունն ո՞ւր է», իսկ նա պատասխանեց. «Կորավ, չեմ գտնում։ Վախենամ՝ հովվաշունը խեղդեց»:
Թմբկահարվածները կրկին դանդաղել էին (անձրևը թուլացել էր), ու դրանց հեղինակ պատանին չէր երևում։ Սակայն ձայնը հնչում էր հեռվից, իսկ իմ առջև ախտահարված ոտքով տղամարդն էր կանգնած, որը միանգամայն առողջ տեսք ուներ ու քայլում էր երկար, թունել հիշեցնող քարայրով։ Ելքի մոտ նրան քարանձավի մարդու համար ծեր երեք տղամարդ դիմավորեցին։ Նրանք գրկախառնվեցին ու համբուրեցին իրար, հետո մի քանի հնչյուն փոխանակելուց հետո հյուրին ուղղորդեցին դեպի անտառի խորքը։ Նրանք հասան անտառային հրդեհից մոխրացած բացատի, որի եզրին, մի տապալված ծառի բնի ստվերում, ճիշտ մոխրի միջից, մանուշակագույն ծաղիկներով խոտաբույս էր աճել։ Նրանք մատնացույց արեցին բույսը, ու երբ ժամանակն էր նախնիների ոգիներին շնորհակալություն հայտնելու ու ետ դառնալով բույսը պատանուն նկարագրելու համար, թմբուկի հարվածները դադարեցին։ Նա խնդրեց նախնիներին իրեն հետ տանել, որ առանց նրա պատանին ճանապարհը չէր կարող գտնել։ Սակայն նախնիները նրան հայտնեցին, որ իրենց տեսակը, միևնույն է, կորչելու էր, ու նրանք այդ մեդիտացիոն տենդի ստեղծած անտառում ապրելու էին հավերժ, մինչև ժամանակների ավարտը կամ մինչև նրա մոտակա մահը։ Իմանալով իրենց տեսակի վախճանի մասին՝ նա սոսկաց ու հարցրեց, թե այդ դեպքում ո՞վ է մնալու աշխարհի վրա։ Նախնիները նրան ստիպեցին շրջվել դեմքով դեպի ինձ։ Ակնթարթորեն ես կերպարանափոխվեցի դիտորդից ներկայի, իսկ նախնիներն ասացին, որ միայն իմ տեսակն է, որ գոյատևելու է երկրի վրա։
Արթնացա կրկին մեջքի վրա պառկած, բայց անմիջապես նստեցի ու քրտնած գլուխս առա ափերիս մեջ։ Մտքերս ռմբակոծում էին գանգս. մի՞թե նրանք նեանդերթալցիներ կամ ժամանակին երկրի վրա ապրող տասնյակ այլ Homo տեսակներից մեկն էին, որ իրենց տեղը զիջեցին ծագող Homo sapiens-ին։ Ինչո՞ւ էի ես տեսնում դա… Այն, վստահաբար, հուլիսյան արշավի հիշողությունների ու վերջերս այցելած մարդաբանական թանգարանից ստացած տպավորությունների հետևանք էր։ Տրամաբանությունս այդ մեկնաբանությամբ բավարարված էր, բայց սիրտս դեռ արագ էր բաբախում, ու հույզերս լղոզված էին։
Ես չէի լսել, որ մի շունը կարող էր մյուսին խեղդել, ու այլայլվեցի։ Նրան ասացի, որ «մեր» շունը, լինելով ավելի փոքր ու թեթև, հավանաբար ավելի արագ էր գտնվել ու փախել էր հեռու։ Բայց նա դրանով չբավարարվեց, և հաջորդ մոտ կես ժամը մենք անցկացրինք մոտակա ճահիճներն ու գետափը զննելով։ Շունն իսկապես որ կորել էր, ու անգամ հեռվում նրա նշույլը չկար։
Մենք շարունակեցինք մեր քայլարշավը, սակայն ճանապարհակիցս մտամոլոր էր ու հաճախ էր հետ շրջվում՝ հայացքով շանը փնտրելու։ Կեսօրին հասանք շրջակայքի ամենաբարձր բլրի գագաթն ու բացահայտեցինք, որ դրա հակառակ կողմում ահռելի ձոր էր տարածվում, ու միայն դրա վերջում էր սկսվում բլուրը, որի գագաթին փայլող կետն էր։ Այժմ այն ավելի մոտ էր, բայց բավականաչափ հեռու, որպեսզի դրա բնույթը շարունակեր մնալ չբացահայտված։
Մենք հասկացանք, որ ճանապարհը շարունակելու դեպքում ստիպված կլինենք վերադառնալ գիշերով։ Դրան մենք պատրաստված չէինք, իսկ տեղանքն անծանոթ էր ու կարող էր վտանգավոր լինել։ Հետևաբար որոշեցինք հաց ուտել ու քայլել հետ և, ուտելիքի տոպրակը բացելուն պես, հասկացանք, որ շունը սոված էր, ու հավանաբար ուտելիքի հոտն էր նրան գրավել։ Քաղցած էինք, բայց հաց չկերանք։ Բլրի գագաթը մերկ էր, ու քամին դաղվում էր մեր մաշկին՝ ավելի զգալի դարձնելով գլխավերևում այրվող արևի ուժգնությունը։ Ամբողջ հետադարձ ճանապարհին շունը չհանդիպեց։
Պատկերը սկսեց ցնցվել, ու ես գիտեի, որ դա պատանին էր ցնցում հիվանդի սառող մարմինը։ Ես գիտեի, որ շատ ուշ էր, ու նա նախնիների մոտից չէր վերադառնալու։ Հաջորդ պահին ես կրկին քարայրում էի, պատանու ու դիակի կողքին, որպես դիտորդ։ Ես գիտեի, որ պատանին պետք է միայնակ շարունակեր ճամփորդությունը, բայց չգիտեի, թե նա կկարողանար այն ավարտել, թե ոչ, նաև չգիտեի՝ քնած էի, թե արթուն, այդ ամենը տեսնում էի, թե երևակայում, ջերմությունից այրվում էի, թե ցրտից դողում։
Հիշում էի, որ արշավին հաջորդող մի քանի օրերին ճանապարհակիցս գնում էր այն տների մոտ, որտեղից շունը մեզ էր միացել՝ հույսով՝ նրան գտնել վերադարձած։ Բայց ամեն անգամ հետ էր գալիս՝ ասելով. «Չէ, չկա, երևի խեղդել էր»: Հետո նրա առողջությունն ընկրկեց, ու մենք այդպես էլ արշավն ավարտին հասցնելու համար այն չկրկնեցինք։ Հաջորդ երկու տարիներին նրան հաճախ էի բռնեցնում պատուհանից հեռվում փայլող առարկային նայելիս։ Ամեն անգամ չէր զլանում հարցնել, թե տեսնես ի՞նչ էր արևի տակ այդպես ուժգին փայլում, ու փոքր ընդմիջումից հետո նաև հարցնում, թե տեսնես ի՞նչ պատահեց «մեր» շանը։ Երկու տարի անց փայլուն կետն անհետացավ։
Տեղիցս վեր կացա, քայլեցի պատուհանի մոտ։ Մտքումս բնաջնջված Homo-ներն էին, հետո, առաջին ինքնակրկնապատկվող մոլեկուլները, որ հաճախ քայքայվում էին շրջապատի օքսիդիչների պատճառով, առաջին նախաբջիջները, որ սովորաբար չէին գոյատևում արխայիկ օվկիանոսում, առաջին նախա-միտոքոնդրիումները, որ մարսվում էին իրենց կուլ տված բջջում, այդպես էլ ներքին համակեցության չհասնելով, երկնակամարում շողացող, ընկնող երկնաքարին ապշանքով նայող դինոզավրերը, պայթող գերնոր աստղերը, հոքքինգյան ճառագայթմամբ մարող սև խոռոչները, տիեզերքի թերմոդինամիկ մահը:
Ես նույնպես փնտրեցի շանը։ Փնտրեցի իմ գիտակցված երազներում ու այդպես էլ չգտա։ Անցան տարիներ, ու երբ ստիպված եղա երազներում ճանապարհակցիս գտնել, նա միշտ այնտեղ էր, ինչպես նախնիների ոգիները, որ սպասում էին քարանձավաբնակին։ Ու ես գիտեի, որ դեռ էլի ու էլի կփնտրեմ նրան իմ երազներում, կսեղմեմ ճաքճքած, ծերացած ձեռքերն ափերիս մեջ ու կհարցնեմ՝ հո ոտքերը նորից չե՞ն ցավում, թե Զատիկին գինի խմե՞լ է, ու նա կասի, որ ամեն ինչ լավ է, քանզի ես էլ եմ լավ։ Հետո ես կարթնանամ սենյակիս լուռ մենակության ու սառը իրականության մեջ, որտեղ նա չկա, հույսով, որ իրականությունը դեռ աշխարհը չէ։