1999-ին նշվում էր հայ անվանի գրող, հասարակական-քաղաքական գործիչ Մկրտիչ Սարգսյանի 75-ամյակը։ Հարցազրույցների, հրապարակումների պակաս չկար հանրապետական մամուլում։ Ես ևս մեկն էի այն լրագրողներից, որ թակեցի հոբելյարի տան դուռն ու հայտնվեցի նրա հյուրընկալ հարկի ներքո։ Գրողի որդին՝ միշտ ժպտադեմ ու բարեհամբույր Վահագն Սարգսյանը, ինձ ուղեկցեց հյուրասենյակ, որտեղ, սեղանի առջև նստած, սպասում էր ինձ հարգարժան զրուցակիցս։ Մկրտիչ Սարգսյանի հարսը՝ Մանուշակը, դժվարությամբ սենյակից դուրս տարավ այն ժամանակ մանկահասակ երեխաներին։ Եվ ծայր առավ զրույցը, որը ձգվեց երկար ու երկար։ Այդ հրապարակումից հետո պատահաբար հանդիպեցի Վահագն Սարգյանին, որը խոստովանեց, որ իմ արած հարցազրույցը շատ են հավանել, քանի որ այն, ի տարբերություն որոշ հրապարակումների, հումորով, լավատեսությամբ, լուսավոր տրամադրությամբ է համակված։
Թեև մեծերի ասելիքը երբեք ժամանակավրեպ չի լինում, այդուհանդերձ, կփորձեմ ներկայացնել մեր հարցազրույցի հատկապես այն հատվածները, որոնք այսօր էլ հնչում են արդիական շեշտադրումներով։
-Հաճելի՞ է հոբելյար լինելը, պարո՛ն Սարգսյան: Դուք Ձեզ բնակա՞ն վիճակում եք զգում:
-Ճիշտն ասած, երբ որ մենք հանդիպում ենք ընթերցողի հետ, մեզ համար միշտ էլ հոբելյան է. մի մահանա կլինի, որ գովեն, «ճառ ասեն, զանգ կախեն»:
-Իսկ եթե չեն գովո՞ւմ:
-Չեն գովում այն ժամանակ, երբ գիրք են քննարկում: Այդպիսի ժամանակ թացն ու չորը խառնում են իրար, տղամարդ պիտի լինես, որ դիմանաս: Որովհետև մերոնք բացասական երևույթների մասին գրականության մեջ բավական խիստ են խոսում, առանց ձևականությունների: Իսկ հոբելյանը հենց գովելու համար է, հոբելյանը բաժակաճառ է:
—Իբրև մա՞րդ եք առավել երջանիկ, թե՞ իբրև գրող:
-Ես չեմ կարող դրանք իրարից բաժանել: Դրանք պետք է միասնական լինեն, որ ներդաշնակություն լինի: Հակառակը չեմ ընդունում:
-1964-ին տպագրել եք պատմվածքների ժողովածու՝ «Շատ եք փոխվել, աղջիկնե՛ր» վերնագրով: Իսկ հիմա՞. շա՞տ են փոխվել աղջիկները:
-Օ՜, հիմա հերոսաբար մե՜ծ սահմաններ են նվաճել, բոլորովին փոխվել են, բոլորովին:
-Ձեր կարծիքով՝ դա լա՞վ է, թե՞ վատ:
-Ե՛վ լավ է, և՛ վատ: Կան ծայրահեղություններ: Ես քեռի ունեի (դեռ երեսուն տարի առաջ է մահացել), ասում էր. «Որպեսզի ես քո քեռակնոջ կրունկները տեսնեի, գնում էի եկեղեցի և ուշադիր նայում նրան ծունկի եկած ժամանակ»: Սա մի ծայրահեղություն էր: Բայց մյուս կողմից կինը, որպեսզի երգի և ինձ էմոցիոնալ հաճույք պատճառի, պետք չէ, որ մերկանա: Էժանացնել կնոջ մերկությունը չարժե: Վերածննդի նկարիչները կնոջ գեղեցկությունը ցույց տալու համար նրան մերկ էին նկարում, բայց մենք խոնարհվում ենք այդ մերկության առաջ. տեսնում ես, որ կինը մերկ է, բայց կարծես սուրբ լինի և երբեք դիտողի մեջ չի առաջացնում, ժամանակակից լեզվով ասած, սեքսուալ ցանկություններ: Ես, իհարկե, երբեք չեմ մտածել, որ կնոջը պետք է քողի տակ պահել: Կինը պետք է լինի ազատ իր հոգով և նույնիսկ մարմնով, բայց՝ չափի մեջ, որովհետև գեղեցկությունը չի սիրում առևտուր: Գեղեցկությունը չպետք է չարաշահել:
-Անշուշտ, հետևում եք գրական մտքի զարգացմանը. ո՞ւմ եք համարում մեր օրերի ներկայանալի գրողը:
-Արձակագիրներից ես հույսեր եմ կապում Լևոն Խեչոյանի հետ: Կարող եմ առանձնացնել Վահան Թամարյանին: Բանաստեղծներից անպայման տաղանդավոր է Արտաշես Ղազարյանը: Բայց այս մարդիկ դեռ պիտի աճեն, մենք պիտի օգնենք, որ նրանցից վաղը իսկապես մեծ բան դուրս գա:
—Իսկ Ձեզ օգնե՞լ են:
-Ճիշտն ասած՝ ես մեկենասներ չեմ ունեցել և երբեք ինքս չեմ մղվել պաշտոնի: Ինձ գտել են: Պաևույր Սևակի «Եղիցի լույս»-ի խմբագիրը լինելուց հետո հասկացա, որ կպատժեն ինձ: Պարույրը, խե՜ղճ տղա, պատժվեց, վթարվեց: Ինձ թվում էր, որ ես էլ պիտի իր ճակատագրին արժանանամ, որովհետև եթե մնամ անպատիժ բնության կողմից, մարդկության կողմից, լավ չեմ տանի: Բայց այդպես չեղավ: Ինձ խիստ հետևում էին այդ ընթացքում, շաբաթը մի նկատողություն տալիս, բայց ես միայն մտածում էի «Եղիցի լույս»-ի տպագրության մասին:
—Ի՞նչ կպատմեք Ձեր քաղաքական գործունեության մասին. չէ՞ որ ժամանակի գաղափարախոսությունը պահանջում էր որոշակի սահմանափակումներ, նաև՝ չափազանցումներ:
-Ես աշխատել եմ Կենտրոնական կոմիտեի գաղափարական բաժիններում: Կենտկոմի աշխատակիցներից սովորաբար երկյուղում էին, անունները մի քիչ պաղ էր հնչում, բայց գրողներն ինձ սիրեցին: Վերջերս «Գրական թերթում» լույս տեսավ Անահիտ Սահինյանի հոդվածը իմ հոբելյանի առիթով: Նա գրել էր, որ Կենտկեմի բոլոր աշխատակիցները եկան ու անցան, մարդը միայն Մկրտիչը մնաց: Ավել-պակաս ինձ գովել էր: Իրեն ասացի, որ չգովի՝ կփչանամ:
-Կարծում եմ՝ Ձեր տաիրքում էլ ոչինչ չի օգնի, մի՛ անհանգստացեք:
-Դե՜, կատակ է:
-70-ական թվականներին Դուք աշխատել եք «Քաջ Նազար» վեպ-հեքիաթի վրա: Այդ թեման շատ խոր արմատներ ունի՝ սկսած բանահյուսությունից: Այն մշակել են Գրիմ եղբայրները, Անդերսենը, Թումանյանը, Իսահակյանը, Դեմիրճյանը, Զորյանը, Համաստեղը, Սիպիլը, Սիմոն Սիմոնյանը, Նարդունին: Ի՞նչը Ձեզ դրդեց անդրադառնալ քաջնազարականությանն այդ տարիներին. թեմա՞ն էր արդիական, թե՞ կար դեռ չասված ասելիք:
-Քաջ Նազարը ասես մեր օրերի համար ստեղծված երևույթ է: Ժողովուրդը Քաջ Նազարի կերպարն ստեղծել է, որ ցույց տա մեր օրերի շատ իրական կերպարներ:
-Մեր օրեր ասելով՝ Դուք նկատի ունեք ներկա՞ օրերը, թե՞ 70-ականները:
-70-ականները: Մեր ներկան ես պատկերել եմ մեկ ուրիշ վեպում, որը նոր եմ գրել՝ մեծ դժվարությամբ, որովհետև հիվանդությունս առաջանում է, գրում եմ ձախ ձեռքով: Ձեռագիրը միայն 800-900 էջ է: Երգիծական գործ չէ, կոչվում է «Դարավերջի հայը»: Մեկ ուրիշ վեպ էլ գրեցի՝ «Խաչված քաղաքը». Ջավախքի մասին է: Բայց դառնանք «Քաջ Նազարին». Քաջ Նազարի մասին գրել են շատերը: Իմ կարծիքով՝ դրանց մեջ լավագույնը Դեմիրճյանինն է: Բայց նա ներկայացրել էր դարասկզբի հայ ղեկավարներին, իսկ ես, հասկանալի է, երկրորդ կեսի հայերին պիտի նկատի ունենայի, սակայն կարծես մի քիչ հեռու գնացի՝ Հայաստանից դուրս եկա: Որովհետև հիշում եմ, թե ինչ էր կատարվում վերևներում՝ Բրեժնև, Սուսլով, ավելի առաջ՝ Բերիա: Իսահակյանն ասել է. «Եթե ուզում ես աստիճանները մաքուր լինեն, վերևից պիտի մաքրես»: Փսփսի կերպարի մեջ ընթերցողներից մեկը՝ դոկտոր պրոֆեսոր, ճանաչել էր Սուսլովին: Փսփսի, Դղիրդի կերպարների մեջ պիտի երևային ժամանակի գաղափարախոսները, և երևացին: Սրախոսությունը ջավախեցիներից այնքան էլ հեռու չէ: Ես Դեմիրճյանի «Քաջ Նազարը» անգիր գիտեի և էլի անընդհատ նայում էի: Նայելով և՛ հեռանում է մարդը, և՛ մոտենում: Մոտենալով հեռանալը ավելի ճիշտ է: Օրինակ՝ ես շատ եմ գրել պատերազմի մասին, և որպեսզի չկրկնեմ ուրիշներին, կարդացել եմ նրանց գրած գրքերը, որոնցով լցված էր աշխարհը: Եթե կրկնությունը գիտության համար մայր է, գրականության համար խորթ մայր էլ չի կարող լինել:
-Դուք գրել եք բոլոր ժանրերում՝ բանաստեղծությունից միչնչև մեծածավալ վեպեր, գրականագիտական ուսումնասիրություններ, կատարել թարգմանություններ: Ո՞րն եք համարում Ձեր իսկական կոչումը՝ որպես մտավորական:
-Ես այսօր էլ գրում եմ բանաստեղծություններ: Բայց քննադատները շատ ուրախացան, որ սկսեցի արձակ գրել: Սևակ Արզումանյանն ասաց. «Արձակագիր Սարգսյան Մկրտիչը հաղթեց բանաստեղծ Սարգսյան Մկրտիչին»: Բայց ես հիմա էլ ինձ համարում և ներկայացնում եմ որպես բանաստեղծ-արձակագիր:
—Ի՞նչ կուզենայիք ասել ընթերցողներին:
-Եթե ես իրավունք ունենայի, ընթերցողների զորահավաք կհայտարարեի: Մենք կորցրինք մեր ընթերցողներին՝ մեր «խելոք» պետական այրերի շնորհիվ, նրանց ցանկությամբ, ինչո՞ւ չէ: Ես ընթերցողներին կասեի՝ եկե՜ք դեպի գրականություն, առանց գրքերի դուք կվայրենանաք, դուք այն չեք լինի, ինչ որ էիք: Գիտենք, որ փող չունեք, որ գիրք գնեք, որ ժամանակ չունեք, որ գիրք կարդաք, բայց այնուամենայնիվ, առանց գրքի մի՛ մնացեք: Նույնը կասեի և իսկական գրողներին, որոնք արդեն տասը տարի զրկված են տպագրվելու հնարավորությունից: Հասկանում եմ, որ նրանց գրականությունը հաց չի տալիս, որ նրանք ապրելու համար ստիպված են ուրիշ գործերով զբաղվել, բայց այնուամենայնիվ, չպետք է գրիչը ձեռքից ցած գցեն: Շատ ողբալի վիճակ է: Ես շատ ցավում եմ, բայց և հավատում եմ, որ այս ամենը, միևնույն է, ինչքան էլ երկար տևի, պիտի վերջանա: Եթե գրողն ասի, որ թունելի ծայրի լույսը չի երևում, ժողովուրդը չի կարող ապրել: Ժողովուրդը մեզ հավատում է, և ես լավատես եմ. մենք պիտի ապրենք:
Կարինե Ռաֆայելյան