Աշնանը մի անգամ զեղչերի օրերին «Դարան» գրախանութում էի որպես խորհրդատու: Մի աղջիկ եկավ գրախանութ: Պարզ երևում էր, որ որոշակի գիրք գնելու մտադրությամբ չէր եկել, այլ տեղում ուսումնասիրելու, ընտրելու: Վաղուց էի նկատել բարալիկ աղջկան, որովհետև սիրուն էր, նուրբ, լուսավոր, մի տեսակ եթերային ու շատ տարբերվող, իսկ ես սիրում եմ տարբերվողներին: Չէի մոտենա ու չէի խոսի հետը, քանի որ սովորություն չունեմ գնորդներին ուղղորդելու, հատկապես իմ թարգմանած գրքերն առաջարկելու, երբ ինձ չեն դիմում: Բայց երբ աղջիկը մոտեցավ իմ թարգմանած Մարիո Բենեդետտիի «Գեշերի գիշերը» պատմվածքների ժողովածուին, ձեռքն առավ ու սկսեց թերթել, բնազդս հուշեց, որ նույնքան նուրբ ու լուսավոր հոգի պիտի ունենա, ինչքան արտաքինն է, և գրականության նույնքան տարբերվող ընկալումներ, ինչքան ամբողջ կերպարն է, և սկզբունքիս դեմ գնալով մոտեցա ու ասացի. «Վերցրեք, չեք փոշմանի, շատ լավ պատմվածքներ են»: «Հա՞»: «Հա, հաստատ գիտեմ, որովհետև ես եմ թարգմանել»: «Կառա Չոբանյա՞ն,- մեկնում է ձեռքը,- դեմքով չէի ճանաչում, շատ ուրախ եմ: Ես Ձեր թարգմանությունների երկրպագուն եմ, «Հայտարարված սպանության քրոնիկոնի» […] նախադասությունն ինձ ուղղակի ցնցել էր, էնքան, որ բնագրի մեջ եմ փնտրել ու շատ ուրախացա՝ հավատարիմ էիք մնացել բնագրին»:
Ահա այսպես ծանոթացանք: Արաքս Շահինյանն էր: Երկու բառ էլ Բենեդետտիի գրքից խոսեցինք, և վերջում ասացի, թե կկարդաք, հետո կասեք իրավացի՞ էի, թե՞ չէ: Ասացի, բայց անկեղծ ասած՝ չէի սպասում, թե կասի կարծիքը, որովհետև շատերն են կարդում, բայց քչերն են ֆեյսբուքյան էջերին կամ անձնական նամակով գրում իրենց տպավորությունների մասին, ոմանք էլ՝ միայն պատահաբար հանդիպելիս: Եվ ինչքան մեծ էր զարմանքս, երբ մի ամիս անց անսպասելի նամակ ստացա Արաքսից: Զարմանքս կրկնապատկվեց ու լրացավ հիացմունքով, երբ կարդացի նամակը: Պատասխանեցի՝ մտածելով, թե Արաքսը կատարել է խոստումը, հայտնել է կարծիքը, ճիշտ է, դեռ ընդամենը մի քանի պատմվածք կարդացած, այնուամենայնիվ հայտնել է, և դրանով կավարտվի մեր նամակագրությունը: Արաքսն էլ իր հերթին էր մտածել, թե ես երկու բառով կարձագանքեմ, ու դրանով ամեն ինչ կավարտվի, բայց երևի ես շատ ջերմ էի արձագանքել իր շատ խոր վերլուծությանն ու նուրբ ընկալումներին (անմիջապես արգելեցի Դուք-ով գրել, երկրորդ նամակից անցանք դու-ի), և մեր նամակագրությունը շարունակվեց գրեթե ամեն պատմվածքից հետո, մինչև Արաքսն ավարտեց գիրքը: Եվ վերջում ես հասկացա, որ մի ամբողջ գրախոսություն է գրվել՝ հոյակապ, խոր, տարբերվող, ինչպես հեղինակն ինքը: Շատ ափսոսեցի, որ դա միայն ես եմ կարդում ու մտքովս անցավ Արաքսին առաջարկել որևէ հարթակում հրապարակել իր վերլուծությունը: Կտրականապես հրաժարվեց՝ պնդելով, թե դա գրախոսություն չէ, վերլուծություն չէ, այլ «հասարակ ընթերցողի կարծիք», միայն ինձ գրված անձնական նամակներ: Ես համառեցի ու հանդգնեցի ասել, որ եթե ինքը չանի, ինքս կհրապարակեմ, բայց իր թույլտվությունն եմ խնդրում: Չէր համոզվում, մեծ դժվարությամբ ստացա համաձայնությունը, բայց ի վերջո ստացա:
Եվ ահա «Արդի»-ին եմ հանձնել Արաքս Շահինյանի ինձ գրած նամակների Բենեդետտիի պատմվածքներին վերաբերող մասերը, և ինչպես Արաքսին ասացի Բենեդետտիի գրքի մասին՝ կարդացեք, չեք փոշմանի, նույնը ընթերցողին եմ ուզում ասել, որովհետև ինչ էլ դնեք անունը, ինձ նման` գրախոսություն կամ վերլուծություն, թե Արաքսի նման` հասարակ ընթերցողի կարծիք, մեկ է, արժանի է կարդալու, չեք փոշմանի: Եվ կխնդրեի կարդալիս միշտ հիշել, որ այնուամենայնիվ սրանք հատվածներ են անձնական նամակներից, հանդիպելու եք ա-ագրության և տեղ-տեղ խոսկցական ոճի՝ հաշվի առնելով, որ ես ոչինչ չեմ փոխել Արաքսի գրում, որը տվյալ պարագայում անկաշկանդ զրույց է երկու հոգու միջև:
Կառա Չոբանյան
Նամակներ Կառային «Գեշերի գիշերը» պատմվածքների ժողովածուի շուրջ
Փետրվար, 2025
Գեշերի գիշերը
Բարի արդեն կեսգիշերն անց, Կառա ջան, էս ժամին անհանգստացնելու առիթը Բենեդետտիի գիրքն ա, որ գրախանութում մեր զրույցից հետո գնեցի քո հորդորով ու անշտապ ընթերցում եմ ձմեռային էս դժվարանց օրերին: Կրակն ես ընկնելու՝ կարծիք հարցրիր…
Դաշնամուրի կատարողական արվեստում «հպում» հասկացությունը կա, որը ստեղնաշարին մատների հպվելու ձևն ա, զուտ ֆիզիկական ժեստը (դրա արդյունք ձայնարտադրությունը, կատարողական տեխնիկան՝ սրանից հետո արդեն), որը եթե տեսանելի էլ չի (ենթադրենք՝ փակ աչքերով ես լսում), մեր մարմնի ռեցեպտորներով ընկալելի ա (էս էզոթերիկ ունկնդիրները…): Տակտիլ էս նրբության մասին ինձ հիշեցրեց մի դիրիժոր, երբ Սպոլետոյում բարիտոն ընկերոջս էի նվագակցում մեր ընկերների առանձնատանը: Հպումը մտադրություններիդ ու ձայնարտադրության միջև էն պահ-սահմանն ա, որտեղ, փաստորեն, արդեն իսկ որոշված ա հնչվելիք երաժշտությունը, բայց մենք չգիտենք էդ մասին, որովհետև դեռ չենք լսել: Ուզում էի քեզ ասել՝ Բենեդետտիի արտակարգ ինքնատիրապետում ունեցող լեզուն ինձ հիշեցրեց հպումը՝ իբրև մտադրությունների ու դրանց մոտալուտ իրագործման միջև պահ-սահման, որտեղ, փաստորեն, արդեն իսկ որոշված են պատմությունները, բայց մենք չգիտենք էդ մասին, որովհետև դեռ չենք կարդացել (Նարեկացին ընդհանրապես մտածում էր, թե սահմանը՝ մաշկով պարփակվող մեր մարմնի, համբերության բաժակի, մեղքից` քավության, ամեն, ամեն ինչի, Աստված ա գծել. «… եւ չիք սահման առանց քո», ԲԱՆ ԻԳ: Թե սա իբր ինչ հիշեցի…): Եվ ուրեմն, լեզու՝ բովանդակությունից առաջ, հպում՝ երաժշտությունից առաջ, չնայած՝ Վեռլենն իր Art Poétique-ը սկսում ա «Երաժշտություն՝ ամենայնից առաջ» փառահեղ, անհաղթահարելի տողով:
Պատմվածքների թեմաներից խոսելն անհեթեթ եմ համարում (աշխարհի բոլոր պատմվածքներն են էս թեմաներով կամ դրանց ճյուղավորումներով, և հետո, արժի՞ 7-րդ դասարանից հետո սյուժեի համար գիրք կարդալ… Միայն հեքիաթ): Փոխարենը, արագ առինքնեց թեմաներին մոտենալու չլարող լրջությունը, լուրջ հումորը, հումորին տված տխրությունն ու տխրելուց չտձևանալու որոշում-ունակությունը: Ի՜նչ անանձնական դիստանս կա առաջին դեմքով պատմողի ու եղելության միջև, դրանով հանդերձ՝ առաջին դեմքին խոցելի պատկերելու ի՜նչ վտանգավոր անմիջականություն: «Գեշերի գիշերը» նոր կարդացի, երանի պատմվածքը հեշտ ժանր համարողները կամ լավ գեղարվեստական բան գրել չկարողանալու ապիկարությունը պատմվածքներով կոծկող գրաֆոմանները հասկանային՝ առօրյան ավելի քան առօրյա տեսնելու ի՜նչ թափանցիկություն ու չափի զգացում ա պետք պատմվածք գրելու համար: Հեղինակի էգոյի (ինքնա) ջնջումը տեքստից (միայն է՛ս դեպքում եմ համարում՝ արժի խոսել գրողի ոճից), գրելու փաստն ինքնին վերամբարձ արար չհամարելն ինչքա՜ն են դյուրացնում ընթերցանությունը, ի՜նչ փրկություն են իրենց գրողի տեղ չդրած գրողները… Հաջորդների անհամբեր սպասումով:
Կամուրջներ, հանց նապաստակներ
Կառա ջան, էլի ես, էլի՝ նույն գործով, ողջույն: Անցած գիշեր կարդացի «Կամուրջներ, հանց նապաստակներ»-ը: Մտածում եմ՝ քիչ եմ կարդացել պատմվածքներ, որոնք մեծ պատումի մի մասնավոր դրվագ ներկայացնելու փոխարեն ծավալվեն-դառնան վեպ աչքիդ առաջ: Վիպակ էլ չէ, վեպ: Ու քանի որ իսպանալեզու գրականության մասին ենք խոսում, գուցե Ունամունոյին հիշեինք իր նիվոլա կոչվածով՝ անտիվեպի ու նորարարության քմայքի արանքը ճզմված մի երրորդ-ավելորդ, որին հեչ հավան չեմ, հեչ (ինքը՝ Ունամունոն, իր մոգոնած novela-nivola բառախաղ-ժանրն անվանում էր դիվային. «… mi diabólica invención de la nivola…»): Հիշեինք Ունամունոյին ու ասեինք՝ Բենեդետտին անտինիվոլիստ ա, Վուլֆի պատմվածք գրելու «մոդեռնիստական» մոտեցումներն էլ առանձնապես չի կիսում (սիրում եմ Վուլֆ ու չեմ սիրում էս ինտելիգենտ էպիտետները. ավելի բնութագրական բան չճարելու բերումով գրեցի միայն): Կարճ ասած, վեպ կարդացած լինելու զգացում ունեմ: Էն, որ Բենեդետտիի հարազատ, ընտանի ոճը հաղթահարում էր ցիրուցան մտքիս դարուդարափները, հասնում տեղ անվթար, արդեն սովորել եմ, մի քիչ էլ` երես առել (լեզվիդ շնորհիվ, Կառա, բալասանի պես կուլ եմ տալիս հայերենը, դեռ ոչ մի տեղ կոկորդ չի քերել): Ու չնայած զբաղկոտ առօրյայի պատճառով կրճատված ուշադրությանս՝ էդպես էլ անսահմանելի մնացած ճաշակն ու նրբանկատությունը գրականության մեջ սովորական կամ աննկատ չեն անցնում, բարեբախտաբար: Էս տեսակ հավասարակշռությամբ խոսել անձնականից քաղաքական, հետո էլի հետ՝ անձնական պատմության մասին (բարոկկո երաժշտության մեջ սա da capo ա կոչվում. եթե շատ կարճ՝ եռամաս էսպիսի գործերում առաջին ու երրորդ հատվածները նույնն են, մեջտեղինը՝ էդ երկուսի ճիշտ հակառակը, սուր կոնտրաստ ստեղծելու համար, բայց առաջինի կրկնություն երրորդ մասն այլևս առաջինի նույնական կրկնությունը չի, նրբություններ կան փոխված, որովհետև էնքան բան ա այլ նույն մարդուն 4 տարի անց տեսնելիս…), էսպիսի անճիգ բառապաշարով ցուցանել կյանքի կամյուական աբսուրդը (ի դեպ, ինձ մի հուզիչ դրվագ հիշեցրեց «Աննա Կարենինայից». հիշու՞մ ես, մի երրորդական էլ չէ՝ չորրորդական կերպար կար՝ Սերգեյը, որը Վարենկային էր սիրահարված: Սունկ հավաքելով զբոսնում են անտառում, և երբ պիտի սեր խոստովանի ու փոխի երկուսի կյանքն էլ, Բենեդետտիի ցույց տված էդ նույն աբսուրդի շփոթմունքից պապանձվում ա: Սնկերից են շարունակում խոսել փոխարենը, ու էլ երբեք տեղի չի ունենում այն, ինչ պիտի տեղի ունենար նախ բառով, հետո՝ կյանքում)…
Ուրախացնող նկարագրություններին զուգընթաց (ֆալցետով ծիծաղելը, ստվերներից զեբրանման մարմինները, ճակատի երկու ֆյորդները…)՝ թարգմանության մեջ էլ մի քանի բան կար՝ ուշադրությունս գրավեց: Ինձ դուր են գալիս քո տեղին ու չափով «երդվում-պատառ էր գալիս»-ը, «թանկուկրակ»-ը, «փասա-փուսա»-ն: «Բայց մամն իր փասա-փուսան հավաքել էր…»՝ էդ «մամն» ձևին ձեռք չտալուդ, նախորդ նախադասությունից նույն ձև հաջորդ փոխադրելուդ շնորհիվ ինձ էդ մարդականց տնեցի էի զգում, մանավանդ, որ եղել էի Ատոչայում (ինչ հեշտ եմ տնավորվում): Մի տեղ կա, որ նկարագրում ա բանվորների՝ հեղաշրջման խառնակ օրերին կին աշխատողներին նոր մոլուցքով նայելու դրվագը: Էդտեղ որ թվարկվում են՝ վաճառողՈւՀԻՆԵՐ, գանձապահՈւՀԻՆԵՐ, էս ձևերից որոշների մեջ գուցե զարթնի հարմար առիթներ բաց թողնել չսիրող վայ-ֆեմինիստը, թե բա՝ գանձապահուհի չկա, չգիտեմ ինչ, բանի տեղ չդնես. լրիվ պարզ ա՝ ինչի են էդ ձևերն ընտրված: Եվ վերջում, չի դադարում նաև հուզել alma-ի արական սեռի հոդը… El alma… Alma բառի կանացիությունն իր էության խորքերում մի տեղ ուղիղ առնական ա: Հիշեցում երևի՝ դյուրավնաս, կանացի մեր մարմիններում մեզ անվերջ կոփողը մեր «հակառակն» ա: Գնաց գլուխդ… Շարունակում եմ կարդալ:
Այրի ջրահարսը
Բախտդ բերեց, Կառա, էս անգամ կարճ ա. մեկ-մեկ ափսոսում եմ բոլոր կարդացածների մասին վերջում ընդհանուր գրել՝ ահագին բան դրանց նյուանսներից ասել մոռանալու պատճառով, դրա համար գոնե էս մեկը՝ «Այրի ջրահարսը», բարի օր: Տանը թողած երազանքիդ օտար (բառացիորեն) ափերում հանդիպելու անհնարինության մասին էր՝ թվաց: Էն, ինչ երազում ես տանդ մեջ ու տանդ համար, դրսում եթե գտնես էլ, կսպանի, որովհետև ոչ թե գտնված երազ կլինի, այլ շոշափելի անհնարինություն, արձանացած հուսահատություն (քաղաքականացնել): Ջրահարսի հեքիաթի նավաբեկության արդյունքում տուժած արքայազնին հավատալով չէ՞ր մերկացել Ռոդրիգոն էդ սառնամանիքին (հուսալով՝ իրեն էլ գիսավոր գեղեցկուհին կտաներ ճիշտ ափեր), թե՞ չարի ծաղիկներ ցանող Բոդլերի «Օ՜, ազատ մարդ, դու միշտ կսիրես ծովը…» բանաստեղծական տողի թարգմանությունն էր՝ բառից մարդու: Էս տողն իմ մտքում զուգահեռաբար գնում-հյուսվում ա ծովերի մասին հուշեր ամբարող աշխարհեաշխարհ ընկած Գուալբերտո Մորալեսի ծով չտեսած տնեցիներին («Դեպի ծով ելք ունեցող բոլիվիացին», մի չնքաղ բան էլ՝ սա), որոնք ճամփորդ էդ հնդկացու ամեն տունդարձից հետո շնչատ սպասում են ծովի մասին նոր պատմությունների, և երբ «ավարտվում են հուշերը», Կառա, մտածի միայն շարահյուսական հանճարեղ էս թեթևության ու զգացումի ծանրության մասին, մտածի միայն… և երբ «ավարտվում են հուշերը», ասում ա Բենեդետտին, Մորալեսը, որպեսզի կոկաինից ուռած թշերով, Բունյուելի Los Olvidados-ի կերպարների ճակատագիրը հիշեցնող թշվառ իր հարազատների ամենանվիրական սպասումը չխորտակի, սկսում ա հորինել պատմություններ ջրահարսերի մասին, որոնցից մեկը, ամբողջ սրտով հավատում եմ, այրի ջրահարսի քույրերից էր…
Նաև քաղաքական գրող ա Բենեդետտին, ինչ խոսք, բայց հրաշքով (երևի նույնն ա՝ տաղանդի շնորհիվ) չի թունավորել իր գեղարվեստական մտածողությունը հրապարակախոսությամբ. ինչ ա նշանակում լավ հասկանալ ունակություններդ ու գրական նպատակ սահմանել կարողանալուց բացի՝ առանց ավելորդությունների դա կյանքի կոչել կարողանալ: Խոսքը դիտավորյալ գեղարվեստականացված քաղաքական տեքստ ենթագրելու մասին չէ, իհարկե: Բենեդետտիի քաղաքական գրող լինելը քաղաքական իրադարձություններին մարդկային կերպարանք հաղորդելն ա՝ մի բան, որի ճիշտ հակառակն ա անում քաղաքական տեքստը՝ զրկում ա մարդկային կերպարանքից, եթե լուսավորչականության դարի հումանիզմն ու արդարացված պաթոսը հետը չեն: Ի դեպ, շեքսպիրյան սիրային հայտնի ողբերգության թափանցի՜կ-թափանցիկ ընթերցում էլ նշմարվեց էս պատմվածքի հեռուներում: Իմ մտքում Ռոդրիգոյի պատմությունը ոչ թե կրկնում էր վերոնացի հուսաբեկ ջահելների կրքոտ մահը, այլ մահը հաստատում իբրև միության՝ երազանքիդ (թեկուզ քաղաքական, թեկուզ աստվածային) հետ միության միակ հնար: Սպասի տեսնեմ՝ հաջորդ պատմվածքն ինչ ա:
(Մի քանի րոպե անց, Մարդը, որը հաչել սովորեց)
Խնդրեմ, մարդը բան ա նկարագրում, ուզում ա ցույց տալ Ռայմունդոյի շներ սիրելու արտառոց կերպն ու չափը (ի՜նչ տարբեր ա Խանջյանի՝ շների մասին գրելու (ինձ համար) ձանձրալի մոլուցքից), և որպեսզի պերվերսիայի նշույլ անգամ չթափանցի երևակայություն սիրո էդ խոստովանությունից, էն տեսակ հղում ա անում՝ մնում ես պլշած՝ «գրեթե ֆրանցիսկյան նրա սերն իր եղբայր շների նկատմամբ…»: Սբ. Ֆրանցիսկ Ասսիզեցին կենդանիներին համարում էր իր եղբայրները (Fioretti di San Francesco միջնադարյան վեպի մի դրվագում Գուբբիո քաղաք մտած մարդակեր գայլի մասին հետաքրքիր լեգենդ կա. էդ գայլին խոսքով դարձի բերելու Ֆրանցիսկի առաջին բառերն են՝ «Ե՛կ այստեղ, գայլ եղբայր»), լուսնին դիմում էր քույր («Օրհներգ արևին» հայտնի աղոթքը, որի մոտիվներով Ձեֆֆիրելլին նույնիսկ ֆիլմ ունի, կհիշե՞ս՝ «Եղբայր արև, քույր լուսին», 1972), թռչուններին անտառում բարձրաձայն քարոզ էր կարդում, բոլորը միանգամից լռում էին ու տարաշխարհիկ, սարսափելի անձայնությամբ լցնում մշտադայլայլ անտառը, իսկ լճակների մոտ աղոթելիս ձկներ էին հավաքվում ափին: Երբ Ասսիզիում էի, Սբ. Ֆրանցիսկի բազիլիկում իմ սեր Ջոտտոյի պատկերած որմնանկարներից ամենախորը հենց թռչնիկներին քարոզ կարդալու ֆրեսկոն էր ցնցել. իր հետ առանձնապես մեծ աղերս չունեցող ինչեր ա մեզ ստիպում վերապրել գրականությունը (բայց կա՞ առհասարակ էդպիսի բան)… Կենդանու հանդեպ սիրո ձևն աներկբա հասկանալի դարձնող ինչ հնարամիտ, կաթոլիկ, մի քիչ էլ ատոնալ հղում ա անում Բենեդետտին: Արմատներից (Բենեդետտիի դեպքում՝ իտալական) կարելի ա սնվել նաև էսպես՝ լակոնիկ, առանց լալահառաչ կարոտի:
Արյան դաշինք
Կառա ջան, էս գրքի հետ կապված վերջին անգամ անհանգստացնեմ: Վերջացրի՝ «Արյան դաշինքը» կարդալիս ձայնով ծիծաղելով (ասում ա՝ «չէի ասի, թե ինձ չեն սիրում, բայց երևի… կկվով ժամացույց… սիրելու պես») ու ցավից ապրումակցման դռներն արագ-արագ փակելով, որովհետև եթե թողնեմ՝ հասկացողությունն իջնի ներքև՝ ապրումի տարածք, դժվար թե երկար ձգեմ… Հայերենի անբռնազբոսությունն ամբողջ գրքի (ոչ միայն էս պատմվածքի) ընթերցանության ժամանակ մխիթարում էր, ուրախացնում: «Արյան դաշինքն» իմ ամենասիրելի պատմվածքը չէր էս գրքից, բայց ամենաջախջախողն էր: Իսկ ամենասիրելին չդարձավ հետևյալ պատճառով: Գրականության մեջ (լրիվ նույնն եմ զգում նաև երաժշտության պարագայում) մարդու հույզերին միանգամից ներգործելով, ցավոտ տեղը մինչև վերջ սեղմելով «բան հասկացնելու» մեջ մի տեսակ կենդանական, նույնիսկ մանիպուլյատիվ բան եմ զգացել միշտ (հստակեցնենք. խոսքը կոնկրետ Բենեդետտիի արածի մասին չի, առհասարակ ա էդպես): Սրանից զատ՝ ճաշակի հարց էլ ա հավանաբար. մարդիկ կան՝ սիրում են կարդան՝ հալումաշ լինեն, չլացած/կիսալացած լացերը լացեն, հուզմունքից հևիշունչ լինեն 19-րդ դարի սիրավեպ կարդացող վիկտորիանական աղջնակի նման, ես էդպիսին չեմ, ընթերցանության մեջ դոն կիխոտ եմ (իր պաշտած, խելքը կերած ասպետական վեպերը չեմ սիրում բայց)՝ սիրում եմ շեղբի եզրով անցնող գրականություն, որը ոչ թե ամեն տեղ քո փոխարեն արդեն գնացել ա, ամեն ինչ զգացել, մարսել, հիմա էլ եկել ա՝ ոգեշունչ ասմունքի՝ վատանաս (համարենք հիպերբոլա, ընդհանրացում, վերացարկում, ինչ կուզես), այլ գրականություն, որն ընդամենն իր ընկերակցությունն առաջարկելով ցույց ա տալիս քո անցնելիք մացառուտներն ու հաղթահարելիք հողմաղացները (կանես, թե չէ՝ քո կամքն ա. մեր նման ցնդած իդալգոներն անում են), կամ էնպես ա քարացնում, որ ոչ լացել ես կարող, ոչ հուզվել, ոչ խոսել, պիտի թողնես՝ կատարսիսն ինքն իրեն գա. Կարենինայից հետո կոնկրետ քառասունքի մեջ էի, «Բժիշկ Ժիվագո» արձակ պոեմից (վերջում ա միայն տաղաչափական դառնում) մինչ օրս մարդավարի հետ չեմ էլ եկել, իսկ Վեյլի Grace and Gravity-ն (ընկերն ա էս աշխարհիկ սրբի բանավոր խոսքից կտորտաքները հավաքել, հետմահու հրատարակել) մի տասը տարի առաջ «տրտմության հովտից» ինձ հանող ամենալսելի ձայնն եղավ… Գրականությանը հանգիստ կարելի էր վերագրել Պուլենկի «Կարմելիտների երկխոսությունը» սարսափելի օպերայից միանձնուհի քույր Բլանշի խոսքերը պատերազմ մեկնող եղբորը՝ «Միայն խնդրում եմ՝ ինձ համարես քո ընկերակիցը մարտի դաշտում»:
Դառնալով նորից վերջին պատմվածքին ու թե ինչու լավը լինելով ամենասիրելիներից չդարձավ. խոցում ա ամենախոցելի տեղերը, նույնիսկ՝ ջահելի ներսում (մենք բոլորս ծերության ու մահվան հիշողությունն ունենք մեր երիտասարդ մարմիններում, ինչին Կալվինոն ասում էր ricordo al futuro` հիշողություն ապագայի, իսկ Դավիթ մարգարեն՝ ամենածաղկուն տարիքում աղոթում հենց ծերության համար (Սաղմոս 71:9)), բայց և էնքան մեծ տաղանդով ա անում (սա ա, որ անհնար ա դարձնում որևէ «օբյեկտիվ» չմահավանություն), որ ինձ լոդրի պես եմ զգում: Ամեն ինչ իմ փոխարեն արդեն արել ա, էն էլ՝ շքեղորեն, ամեն ինչ ապրել, ընդամենը պիտի բառերի հունով հոսեմ: Ծուլությանդ բերումով կամ յուրօրինակությանդ պակասից որևէ բան կրկնօրինակելը բնութագրող անգլերեն լավ բառ կա՝ derivative: Էս պատմվածքի ընթերցանության արդյունքում զգացածս երևի հենց դա էր: Մտավոր գործ չունեի անելու, կարճ ասած, որովհետև մի տեղ, որտեղ ասվածն ասելիքից շատ ա, գրականությունն ինքնուրույն հաղթահարելու փորձերս գնում են արձակուրդ: Ես դա շատ չեմ սիրում: Ժիդի, Քրիստոսի նման նեղ դռներ եմ սիրում: Վերոնշյալ պատճառով ա, որ չեմ սիրում, օրինակ, ռոմանտիկ դարաշրջանի երաժշտությունը (անպայման, անպայման բացառություններով):
Սիրելի մի քանի պատմվածք նշեմ, չնայած չկար մեկը, որ չսիրվեց (էն «Ձախ հարձակվողն» ու «Աշխարհագրությունները» մեծ ոգևորությամբ չգնացին, կարդալու պահին բոլորովին անհարիր իմ հոգեվիճակի մեղավորությունից, ենթադրում եմ, չնայած ազնվորեն նշում ես «Ձախ հարձակվողի» պարագայում թարգմանական բարդություններդ), ամեն դեպքում՝ «Բյուջեն», «Maison Lucrèce»-ը, «Հրեշտակների սեքսը», բայց հատկապես՝ «Հրեշտակների սեքսը»: Էս վերջինը թերևս միակն էր, որ սիրել եմ նախադասություն առ նախադասություն, բանաստեղծություն կարդալու նման հապաղել ամեն բութի, ստորակետի հետ, ամեն կարճ նոր պարբերության հետ խորը շունչ քաշել, որ հերիքի մինչև հաջորդ կարճ նոր պարբերությունը, ընթերցանության հրճվանքն ապրել թեթև, թեթև: «Հրեշտակների սեքսը» նաև հաճոյախոսություն ա հայերենին, հիշեցում՝ ամենակարող ա, երբ շնորհքով, առանց զահլատար պաթոսի են վերաբերվում, իսկ վերջին պարբերության էդ քո «ամպերն ու զամպերը»… Հռետորական «ո՞նց ա ճարել» հարցը կրկնելով վերընթերցում, վերընթերցում, վերընթերցում էի… Գիրքը սիրեցի ոչ վերջին հերթին էսպիսի հայերենի շնորհիվ, ինչի համար անվերջ կարելի ա շնորհակալ լինել քեզ, Կառա: Անջանք վայելվող լեզվի համար՝ վարձքդ կատար:
Հ.Գ. Սբ. Գրիգոր Նյուսացին ասում էր. «Ով փորձում է խոսքով նկարագրել անճառելի Լույսը, հիրավի ստախոս է՝ ոչ թե ճշմարտությունն ատելու, այլ իր նկարագրության տկարության պատճառով»: Գրականության մասին խոսելիս, գրելիս ես ինձ Նյուսացու նկատի ունեցած էդ ստախոսից ոչնչով տարբեր չեմ զգում:
