Ռուսերենից թարգմանեց Վարդան Ֆերեշեթյանը
Ինձ հետ հետևյալն էր լինում՝ նստելով գրասեղանի մոտ գիշերվա առաջին մասը, երբ գիշերը դեռ ծանր լեռն ի վեր է գնում,- և արթնանալով աշխատանքից հենց այն պահին, երբ գիշերը հասել է բարձունքին և այ-այ կգահավիժի, կանցնի առ լուսածագի թեթև մուժը, — ես ելնում էի աթոռից, մրսած, պարպված, ննջարանում վառում էի լույսը և հանկարծ տեսնում էի ինձ հայելում։ Եվ այսպես էր՝ խորունկ աշխատանքի ժամին տարավարժվել էի ինձնից. և ինչպես բաժանումից հետո, շատ ծանոթ մարդու հանդիպելիս մի քանի դատարկ, պարզ, անզգա րոպեների ընթացքում տեսնում ես նրան լրիվ նորովի, թեև գիտես, որ հիմա կանցնի այդ խորհրդավոր անզգայացման պաղությունը, և կերպարանքը մարդու, որին նայում ես, կրկին կկենդանանա, կջերմանա, կգրավի իր սովորական տեղը և դարձյալ կդառնա այնքան ծանոթ, որ արդեն կամքի ոչ մի ճիգով չես վերադարձնի խորթության վաղանցուկ զգացումը՝ ահա ճիշտ այդպես ես նայում էի արտացոլքիս հայելում և չէի ճանաչում ինձ։ Եվ որքան սևեռուն էի ես զննում դեմքն իմ՝ օտար, անթարթ աչքերը, մազիկների փայլն այտոսկրի վրա, ստվերը քթի երկայնքով՝ որքան ավելի համառորեն էի ես ինքս ինձ ասում՝ ահա սա ես եմ, ոմն մեկը, այնքան ավելի անհասկանալի էր դառնում, թե ինչու հենց սա ես եմ, և այնքան ավելի ինձ համար դժվար էր նույնացնելն ինչ-որ անհասկանալի «եսի» հետ հայելու մեջ արտացոլված դեմքը։ Երբ ես պատմում էի այդ մասին, ինձ արդարացիորեն նկատում էին, որ այդպես կարելի է խելքահան լինել։ Իսկապես, մի երկու անգամ ես այնքան երկար էի ուշ գիշերով զննում իմ արտացոլքը, որ սահմռկում էի և փութով մարում էի լույսը։ Իսկ վաղ առավոտյան, քանի դեռ սափրվում էի, արդեն մտքովս իսկ չէր անցնում զարմանալ արտացոլքիցս։
Ինձ հետ այլ բան էլ էր լինում՝ գիշերով, անկողնում պառկած, ես հանկարծ հիշում էի, որ մահկանացու եմ։ Այդժամ իմ հոգում տեղի էր ունենում այն, ինչ տեղի է ունենում վիթխարի թատրոնում, երբ հանկարծ մարում է լույսը, ևվերահաս խավարում ինչ-որ մեկը կտրուկ ծղրտում է, և հետո ծղրտում են մի քանի ձայն մեկեն՝ կույր փոթորիկը, մթին խուճապահար աղմուկն աճում է, և հանկարծ լույսը բռնկվում է կրկին, և ներկայացումն անհոգ շարունակվում է։ Այդ, լինում էր, հոգին իմ շնչահատվում է մի պահ, պառկած եմ երեսնիվեր, աչքերս լայն բացած, և ջանում եմ ուժերիս ներածի չափով հաղթահարել վախը, գիտակցել մահը, առօրեականորեն հասկանալ այն, առանց կրոնների և փիլիսոփայության։ Եվ հետո ասում ես ինքդ քեզ, որ մահը դեռ հեռու է, որ կհասցնես այն քննել, իսկ ինքդ գիտես, որ, միևնույն է, երբեք էլ չես քննի, և կրկին մթության մեջ, գիտակցությանդ վերնասրահում, ուր դեսուդեն են նետվում սիրելի երկրային մանրուքների մասին կենդանի, ջերմ մտքերը, անցնում է ճիչը և հանկարծ հանդարտում է, երբ վերջապես, կողք շրջվելով, սկսում ես այլ բանի մասին մտածել։
Կարծում եմ, որ այդ ամենը – և տարակուսանքը գիշերային հայելու առաջ, և մահվան հանկարծական խուճապային կանխազգացումը՝ զգացողութուններ, շատերին ծանոթ, և եթե այդպես կանգ եմ առնում դրանց վրա, ապա լոկ այն պատճառով, որ այդ զգացողություններում կա մասնիկն այն բարձրագույն սարսափի, որն ինձ մի անգամ վիճակվել է ապրել։ Բարձրագույն սարսափ… յուրահատուկ սարսափ…ես ճշգրիտ սահմանում եմ փնտրում, բայց պատրաստի բառերի պահեստում ոչ մի հարմար բան չկա։ Զուր եմ փորձում բառերը, դրանցից ոչ մեկն ինձ հարմար չի գալիս։
Ես երջանիկ էի ապրում։ Մի ընկերուհի ունեի։ Հիշում եմ, ինչպես ինձ ուժասպառեց մեր բաժանումը՝ ես գործով գնում էի արտասահման, և ինչպես հետո նա ինձ դիմավորում էր կայարանում՝ կանգնել էր կառամատույցում, հենց դեղին լույսի վանդակում, արևի փոշոտ խուրձում, ապակյա կամարը ճեղքանցնող, և դանդաղ շրջում էր դեմքը, վագոնի սողացող պատուհաններին զուգընթաց։ Նրա հետ ես միշտ թեթև ու հանգիստ էի։ Միայն մի անգամ…Դե, ահա այստեղ ես կրկին զգում եմ, թե ինչ անճարտար զենք է բառը։ Իսկ ես ուզում եմ բացատրել… դա էնպիսի պարապ բան է, դա այնքան վաղանցուկ է. ահա մենք նրա հետ մենակ ենք սենյակում, ես գրում եմ, նա գդալի վրա կարկատում է մետաքսե գուլպան, գլուխը վար հակած, և վարդագունում է ականջը, կիսով չափ բացագույն փնջիկով ծածկված, և հուզիչ շողում է մանրիկ մարգարիտը վզի շուրջը, և նրբին այտը փոս ընկած է թվում այն բանից, որ նա այդքան ջանադրաբար է փքում շուրթերը։ Եվ ահա, չգիտես ինչու, ես սարսում եմ նրա ներկայությունից։ Դա շատ ավելի սարսափելի է այն բանից, որ ես միանգամից չզգացի նրան կայարանում։ Ես սարսափում եմ, որ ինձ հետ սենյակում ուրիշ մարդ է, ես սարսափում եմ հենց ուրիշ մարդ հասկացությունից։ Ես հասկանում եմ, թե ինչու խելագարներն իրենց մտերիմներին չեն ճանաչում… Բայց նա բարձրացնում է գլուխը, արագ, իր դեմքի բոլոր գծերով, ժպտում է ինձ, — և ահա, իմ տարօրինակ վախից արդեն հետք անգամ չկա։ Կրկնում եմ՝ դա տեղի է ունեցել ընդամենը մեկ անգամ, որն այն ժամանակ ինձ նյարդերի տխմարություն թվաց. ես մոռացել էի, որ մենավոր գիշերով, հայելու առջև, ինձ վիճակվել էր համանման բան ապրել։
Մենք միասին ապրեցինք մոտավորապես երեք տարի։ Ես գիտեմ՝ շատերը չէին կարողանում մեր կապը հասկանալ։ Տարակուսում էին, թե ինչով կարող էր գրավել և պահել ինձ այդ պարզուկ կինը, բայց, Աստված իմ, ինչպես էի ես սիրում նրա բարետեսությունը, զվարթութունը, քնքշությունը, նրա հոգու թռչնային թպրտոցը… Չէ՞ որ բանն այն է, որ հենց նրա մեղմ պարզությունն ինձ պահպանում էր՝ ամեն ինչ աշխարհում առօրեականորեն պարզ էր, և ինձ երբեմն թվում էր, որ նա բացարձակապես ճշգրիտ գիտի, թե ինչ է մեզ սպասում մահից հետո, — և մենք մահվան մասին երբեք չէինք խոսում։ Երրորդ տարվա վերջում ես կրկին ստիպված էի բավական երկար ժամանակով գնալ։ Իմ մեկնելու նախօրեին մենք, չգիտես ինչու, օպերա գնացինք։ Երբ, նստած մորեգույն բազմոցիկի վրա մթավուն, խորհրդավոր նախօթյակում, նա հանում էր վիթխարի մոխրագույն կրկնակոշիկները, հանում էր դրանցից բարալիկ, մետաքսե ոտքերը, ես մտածեցի այն, շատ թեթև թիթեռների մասին, որոնք ելնում են ձվից ծանրաշարժ, բրդոտ բոժոժներից։ Եվ զվարճալի էր, երբ մենք նրա հետ կռանում էինք դահլիճի վարդագույն անդունդի վրա ու սպասում էինք, որ բարձրանա հոծ խամրած վարագույրը զանազան օպերային տեսարանների գունատ, ոսկեփայլ պատկերներով։ Եվ մերկ արմունկով նա համարյա թե վար նետեց արգելապատից իր փոքրիկ սադափե հեռադիտակը։
Եվ ահա, երբ բոլորը տեղավորվեցին,և նվագախումբը, օդ հավաքելով, պատրաստվում էր թնդալ, հանկարծ վիթխարի վարդագույն թատրոնում բոլոր լամպերը մեկեն մարեցին, և մի այնպիսի հոծ խավար վրա հասավ, ինձ թվաց՝ ես կուրացել եմ։ Եվ այդ խավարում ամեն ինչ մեկեն շարժվեց, աղմկեց, ևխուճապահար դողը վերածվեց կանացի բացականչությունների, և այն բանից, որ առանձին տղամարդկային ձայներ բարձրաձայն հանգստություն էին պահանջում, ճիչերն ավելի հուզված էին դառնում։ Ես ծիծաղեցի, սկսեցի նրան ինչ-որ բան ասել և զգացի, որ նա ճանկել է ձեռքս, լուռ տրորում է թեզանիքս։ Եվ երբ լույսը կրկին լցրեց թատրոնը, ես տեսա, որ նա նստած է ամբողջովին դժգույն, ատամները սեղմած։ Ես օգնեցի նրան օթյակից ելնել. նա գլուխն էր տարուբերում, մեղավոր ժպիտով նախատելով իր երեխայական վախը,- և հետո արտասվեց, խնդրեց տուն գնալ։ Եվ միայն կառքում նա հանգստացավ և, գնդած թաշկինակը սեղմելով շողշողացող աչքերին, սկսեց ինձ բացատրել, թե ինչ տխուր է ինքը, որ վաղը ես գնում եմ, և թե ինչ վատ կլիներ այդ վերջին երեկոն անցկացնել մարդկանց մեջ, օպերայում։
Իսկ տասներկու ժամ հետո ես նստած էի վագոնում, նայում էի պատուհանից մշուշոտ, ձմեռային երկնքին, գնացքից հետ չմնացող արևի բորբոքված աչքին, ճերմակ դաշտերին, որոնք անվերջորեն ծավալվում էին, ինչպես հսկայական սագախոտային հովհար։ Մեծ ոչ ռուսական քաղաքում, ուր ես մի օրից հասա, ինձ վիճակվեց զգալ բարձրագույն սարսափը։
Սկսվեց այն բանից, որ ես երեք գիշեր շարունակ վատ էի քնում, իսկ չորրորդ գիշերը բնավ չքնեցի։ Վերջին տարիներին ես տարավարժվել էի մենությունից, և հիմա այս մենավոր գիշերները ինձ համար սուր, անելանելի տառապանք էին։ Առաջին գիշերը ես երազում տեսա նրան՝ շատ արև կար, և նա նստած էր անկողնու վրա մեն-միայն ժանյակավոր վերնաշապիկով և մինչև ուժասպառվելը քրքջում էր, չէր կարողանում կանգ առնել։ Եվ հիշեցի ես այդ երազը միանգամայն պատահաբար, անցնելով սպիտակեղենի խանութի մոտով,և երբ հիշեցի, ապա զգացի, թե ինչպես ամենը, ինչ երազում զվարճալի էր՝ նրա ժանյակները, հետ գցած դեմքը, ծիծաղը, այժմ, արթմնի, սարսափելի է. ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում բացատրել, թե ինչու է ինձ այդքան տհաճ, այդքան նողկալի այդ ժանյակային, քրքջացող երազը։ Ես շատ աշխատում ու շատ ծխում էի, և հար այն զգացողությունն ունեի, որ ինձ հարկ է, ինչպես ասում են, տիրապետել ինձ։ Գիշերը, հանվելիս, ես դիտավորյալ շվշվացնում ու երգում էի, բայց հանկարծ, ինչպես վախլուկ երեխա, ցնցվում էի մեջքիս հետևի թեթև աղմուկից, աթոռից սահող պիջակի աղմուկից։ Հինգերորդ օրը, վաղ առավոտյան, անքուն գիշերից հետո, ես ելա զբոսնելու։ Այն, ինչ պիտի պատմեմ հետո, ես կկամենայի տպագրել շեղատառ՝ նույնիսկ, ոչ, ոչ թե շեղատառ, այլ ինչ-որ նոր, չտեսնված տպատառով։ Այն բանից, որ ես գիշերը չէի քնել, իմ մեջ ինչ-որ արտասովոր ընկալունակ դատարկություն էր։ Ինձ թվում էր, թե գլուխն իմ ապակյա է, ևթեթև ճմլկոտումը ոտքերիս մեջ նույնպես ապակյա էր թվում։ Եվ մեկեն, հենց որ ես ելա փողոց… Այո, ահա հիմա ես գտա բառերը։ Ես փութում եմ դրանք գրի առնել, քանի դրանք չեն խամրել։ Երբ ես ելա փողոց, հանկարծ տեսա աշխարհն այնպիսին, ինչպիսին որ այն կա իրականում։ Չէ՞ որ մենք մխիթարում ենք մեզ, որ աշխարհը չի կարող առանց մեզ գոյություն ունենալ, որ այն գոյություն ունի, քանի որ մենք գոյություն ունենք, քանի որ մենք կարող ենք պատկերացնել այն։ Մահը, անսահմանությունը, մոլորակները. այդ ամենը սարսափելի է հենց այն պատճառով, որ դա մեր պատկերացումից դուրս է։ Եվ ահա այդ սարսափելի օրը, երբ, անքնությամբ դատարկված, ես ելա փողոց, պատահական քաղաքում, և տեսա տները, ծառերը, ավտոմեքենաները, մարդկանց, հոգին իմ հանկարծ հրաժարվեց ընկալել դրանք որպես ինչ-որ ընտել, մարդկային բան։ Իմ կապն աշխարհի հետ խզվեց, ես ինքս ինձ հետ էի, և աշխարհն էլ ինքն իր հետ,և այդ աշխարհում իմաստ չկար։ Ես տեսա այն այնպիսին, ինչպիսին իրականում կա. ես նայում էի տներին, և դրանք ինձ համար կորցրել էին իրենց ընտել իմաստը. այն ամենը, ինչի մասին մենք կարող ենք մտածել, նայելով տանը… ճարտարապետություն… ինչ-որ ոճ…սենյակի ներսում այսպիսին…տգեղ տուն…հարմար տուն… այդ ամենը սահեց մի կողմ, և մնաց լոկ անիմաստ կերպարանքը՝ ինչպես ստացվում է անիմաստ ձայն, եթե երկար կրկնես, հասու լինելով դրան, միևնույն ամենասովորական բառը։ Եվ ծառերի հետ միևնույնն էր, միևնույնն էր և մարդկանց հետ։ Ես հասկացա, ինչ սարսափելի է մարդկային դեմքը։ Ամենը՝ անատոմիան, սեռերի տարբերությունը, ոտքերի, ձեռքերի, հագուստի հասկացությունը, գրողի ծոցն անցավ, և իմ առջև ինչ-որ բան էր՝ նույնիսկ ոչ էակ, քանզի էակն էլ մարդկային հասկացություն է, այլ հենց, կողմ անցնող, ինչ-որ բան։ Զուր էի ջանում հաղթահարել սարսափը, զուր էի հիշում, ինչպես մի անգամ, մանուկ հասակում, ես արթնացա և, ծոծրակս սեղմելով ցածրիկ բարձին, աչքերս բարձրացրի և տեսա քնաթաթախ, որ սնարի ճաղի վրա առ ինձ է կռանում անհասկանալի մի դեմք, անքիթ, սև հուսարական բեղիկներով հենց աչքերի տակ, ատամները ճակատին, և ճչալով վեր ելա, և ակնթարթաբար սև բեղիկները վերածվեցին հոնքերի, իսկ ողջ դեմքը մորս դեմքն էր, որը ես սկզբում տեսա շրջված, անսովոր տեսքով։ Եվ հիմա ես նույնպես ջանում էի վեր ելնել, որ տեսանելին կրկին իր ընտել դիրքն ընդուներ, և դա ինձ չէր հաջողվում։
Ընդհակառակը, որքան ավելի սևեռուն էի ես նայում մարդկանց, այնքան ավելի անիմաստ էր դառնում նրանց կերպարանքը։ Սարսափով համակված՝ ես ինչ-որ հենման կետ էի փնտրում, նախնական միտք, որպեսզի դրանից սկսելով՝ նորից կառուցեի պարզ, բնական, ընտել աշխարհը, որը մենք գիտենք։ Ես ոնց որ թե նստած էի նստարանի վրա ինչ-որ զբոսայգում։ Իմ գործողությունները ճշգրտորեն չեմ հիշում։ Ինչպես մարդը, որ սրտի նոպա է ունեցել, անհաղորդ է անցորդներին, արևին, հինավուրց տաճարի գեղեցկությանը՝ նրանում լոկ շնչելու ամենակուլ ցանկություն է, այդպես ես էլ միայն մի ցանկություն ունեի՝ չխելագարվել։ Կարծում եմ՝ ոչ մեկը երբեք այդպես չի տեսել աշխարհը, ինչպես ես տեսա այն րոպեներին։ Սարսափելի մերկություն, սարսափելի անիմաստություն։ Կողքիս ինչ-որ շուն հոտոտում էր ձյունը։ Ես տանջալիորեն ուզում էի հասկանալ, թե ինչ է «շունը»,և այն բանից, որ ես այդպես սևեռուն նայում էի նրան, նա դյուրահավատությամբ սողաց ինձ մոտ, և ինձ համար այնքան նողկալի եղավ, որ ես ելա նստարանից ու դեն գնացի։ Եվ այդժամ սարսափը հասավ բարձրակետին։ Ես արդեն չէի մարտնչում։ Ես արդեն մարդ չէի, այլ մերկ տեսողություն, աննպատակ հայացք շարժվող անիմաստ աշխարհում։ Մարդկային դեմքի տեսքն իմ մեջ ճչալու ցանկություն էր բորբոքում։
Ինչ-որ կերպ ես հայտնվեցի իմ հյուրանոցի մուտքի մոտ։ Եվ այդտեղ ինձ մոտեցավ ինչ-որ մեկն ու անունով կանչեց։ Նա ձեռքիս մեջ ինչ-որ ծալած թղթիկ դրեց։ Թղթիկն այդ ես մեքենաբար բացեցի։ Եվ մեկեն իմ ամբողջ սարսափն անցավ, ես ակնթարթաբար մոռացա դրա մասին, ամեն ինչ կրկին սովորական ու աննկատ դարձավ՝ հյուրանոցը, պտտվող դռների փոխնիփոխ արտացոլքերը, ինձ հեռագիրը մատուցող դռնապանի ծանոթ դեմքը։ Ես կանգնած էի ընդարձակ նախասենյակի մեջտեղում։ Ծխամորճով մի պարոն անցավ, վանդակավոր հովարագլխարկով, հրեց ինձ և փքվածորեն ներողություն խնդրեց։ Ես զարմանք և մեծ, անտանելի, բայց լիովին բնական, լիովին մարդկային ցավ էի զգում։ Հեռագրում հաղորդվում էր, որ նա մահամերձ է։
Եվ քանի դեռ ես գնում էի նրա մոտ, և քանի դեռ նստած էի նրա մահճակալի կողքին, իմ մտքով իսկ չէր անցնում խոհածել այն մասին, թե ինչ բան է կյանքը, ինչ բան է մահը, սարսափել կյանքից ու մահից։ Կինը, որին ես աշխարհում ամեն ինչից շատ էի սիրում, մահանում էր։ Ես տեսնում ու զգում էի միայն այդ։
Նա ինձ չճանաչեց, երբ ես ծնկով դիպա ծայրին անկողնու, որի վրա նա պառկած էր, վիթխարի վերմակների տակ, վիթխարի բարձերի վրա՝ ինքը փոքրիկ, ճակատից հետ գցած վարսերով, ինչից որ սկսեց նկատվել քունքի կորվածքից նրբին սպին, որը նա միշտ թաքցնում էր սանրվածքի ցածրիկ ալիքի տակ։ Նա ինձ չճանաչեց, բայց ես զգում էի ժպիտից, որ մի երկու անգամ բարձրացրեց նրա շուրթերի ծայրերը, որ նա իր հանդարտ զառանցանքի մեջ, մահամերձ երևակայության մեջ տեսնում է ինձ, այնպես որ, նրա առաջ կանգնած էին երկուսը՝ ես ինքս, որին նա չէր տեսնում, և կրկնակն իմ, որ անտեսանելի էր ինձ։ Իսկ հետո ես մնացի մենակ՝ իմ կրկնակը մահացավ նրա հետ։
Նրա մահն ինձ փրկեց խելագարությունից։ Պարզ մարդկային վիշտն այնպես լցրեց իմ կյանքը, որ այլ զգացողությունների համար այլևս տեղ չկար։ Բայց ժամանակը գնում է, նրա կերպարը դառնում է իմ հոգում ավելի ու ավելի կատարյալ ու անկենդան, և անցյալի մանրուքները, կենդանի փոքրիկ հուշերն ինձ համար աննկատ մարում են, ինչպես մարում են մեկը մեկի ետքից, երբեմն երկուսը, երբեմն մեկից երեքը, մեկ այստեղ, մեկ այնտեղ, լույսերը ննջող տան պատուհաններում։ Եվ ես գիտեմ, որ դատապարտված եմ, որ մի անգամ ապրած սարսափը, գոյության անօգ վախը երբևէ կրկին կհամակեն ինձ, և այդժամ ինձ փրկություն չի լինի։