ԳիտաՆյութ Կարինե Ռաֆայելյան

Ժամանակի հարահոս գետը                                  

28.03.2023

Վահագն Գրիգորյանի «Ժամանակի գետը» վեպը գրվել է 2005-2008 թթ., սակայն տարիներն ի զորու չեն, ցավոք, ներազդել այս երկում բարձրացված տագնապալի խնդիրների կարևորության վրա և դարձնել դրանք ժամանակավրեպ: Այս վեպը պարզապես գեղարվեստական երկ չէ, այլ փաստերի ու փաստաթղթերի հենքով ստեղծված պատմական վավերագիր:  

Վեպի ստեղծման շարժառիթին առնչվող իր դիտարկումներում գրականագետ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը գրում է. «Խորհրդային Միության անկումից հետո Հայաստանը և հայ ժողովուրդը հայտնվեցին միանգամայն նոր և հայության համար շատ աննպաստ իրադրության մեջ: Բոլորովին նոր իրադրության մեջ հայտնվեցին նաև մեր ազգային մտածումներն ու հոգսերը, բռնազավթված Արևմտյան Հայաստանի հանդեպ 1965 թվականից հետո մեզանում ձևավորված վերաբերմունքը: Մոտենում էր Մեծ եղեռնի հարյուր տարին. ինչպիսի՞ն պետք է լինի այլևս մեր վերաբերմունքը Մեծ եղեռնի, կորսված երկրի հանդեպ: Հետայսու մենք ի՞նչ պետք է անենք, ինչպե՞ս պետք է ապրենք, ինչպիսի՞ն պետք է լինի մեր կեցվածքը, մեր պահվածքը, մեր գործունեության կերպը: Մենք հիմա կարողանալո՞ւ ենք մեր անցյալը ճիշտ տեսնել հարյուրամյակի հեռավորությունից, կարո՞ղ ենք ինքներս մեզ տեսնել եվրոպական քաղաքական և սոցիալական կյանքի համապատկերի մեջ, թե՞ մնալու ենք խանական ճորտության և ստրկության ճիրաններում, կկարողանա՞նք իմաստավորել և արժևորել վերջին հարյուրամյակի մեր ապրած կյանքը»:

Ինչպես «Պողոս-Պետրոս» վեպում, այնպես էլ այստեղ Վահագն Գրիգորյանը վիպական սյուժեին, իր գրական հերոսներին վիճակված անօրինակ Գողգոթային զուգահեռ՝ մեջբերումներ է անում պատմական փաստաթղթերից՝ մամուլից, գիտական ուսումնասիրություններից, պաշտոնական նամակագրությունից, որոնք հավաստիության առումով անխոցելի են դարձնում նրա պատկերած իրականությունը: «Վեպում կա հոգեբանորեն մշակված, անվրեպ նշանառության ոգի, որով էլ հենց հեղինակը, ընթերողին առինքնելով, իր ուղեկիցն է դարձնում, իր բացահայտումների ականատեսն ու վկան, հաճախ՝ հաստատողն ու խրախուսողը, համախոհը…»,- կարդում ենք Ալիս Հովհաննիսյանի վերլուծականում:

Դեպքերը այս վեպում, որտեղ էլ որ կատարվեն, հանգուցալուծվում են Վահագն Գրիգորյանի երկերում գործողությունների մշտամնա կիզակետում՝ 5-րդ փողոցում: 5-րդ փողոցը ասես Վահագն Գրիգորյանի ստեղծած գեղարվեստական կերպարներից մեկն է, որը կենդանի, շնչող, յուրատեսակ բնավորություն և վարքագիծ ունեցող էակ է: Եվ այս կերպարը շատ դեպքերում հիշեցնում է մեր ազգային էպոսի այն մշտամնա հերոսներին (Ձենով Օհան, Քեռի Թորոս, Ցռան Վերգո), որոնք երբեք չեն դավաճանում իրենց նկարագրին, երբեք չեն դադարում Սասնա տան համար ճակատագրական պահերին ներկա ու մասնակից լինելուց, երբեք չեն դառնում ժամանակավրեպ, չեն ծերանում, չեն մահանում, չեն դադարում լինել էպոսի բոլոր ճյուղերում նկարագրվող գործողությունների մասնակիցը:

Պայմանական այս տարածության մասին իր ընդարձակ ուսումնասիրության մեջ գրականագետ Ժենյա Քալանթարյանը զուգահեռներ է անցկացնում Գրիգորյանի 5-րդ փողոցի և Ֆոլքների, Մարկեսի, Հրանտ Մաթևոսյանի գրական գործերից հայտնի տեղանքների միջև՝ մասնավորապես գրելով. «Սկսած 1970-ականների կեսերից՝ Գրիգորյանի ստեղծագործությունների գրեթե բոլոր գործողությունները կատարվում են 5-րդ փողոցում: Կարծես իբրև հավաստիացում այն բանի, որ պայմանական այդ տարածքը իր գեղարվեստական անձեռնմելի «սեփականությունն է»»:

5-րդ փողոցում փողոցում սկսում է գարշահոտել Ժամանակի գետը:

Վիպական պատումը ծայր է առնում 5-րդ փողոցի բնակիչ, գրեթե 120-ամյա Հայկարամի մահվան ու հոգեհացի նկարագրությամբ: Ժամանակի գետի գարշահոտության ակունքը նրան բոլորից լավ էր հայտնի: Նա երկար էր ապրել աշխարհում՝ տեսնելով, մաշկով զգալով 1915-ի արհավիրքը, ընտանիքի, մերձավորների սահմռկեցուցիչ մահերը, գաղթը: Ապրել էր՝ աչքն ու ականջը մխիթարական լուրի, բայց մահացել թուրքի սանձարձակության ցցուն լուրն առնելով թերթում արված հրապարակումից: Իսկ հրապարակումն անդրադառնում էր 3-րդ հազարամյակի սկզբին թուրք պատմաբանների կազմակերպած 15-րդ համագումարին: 1915-ի ոճիրից տասնամյակներ անց արնախումների ժառանգները Եվրամիությունում կազմակերպել էին գիտաժողով, որը պիտի ներկայացներ օսմանյան երկրի հարուստ փորձը՝ ուղղված Թուրքիայում բազմամշակութային ինքնությանն ու զարգացմանը, ոչ մահմեդականների իրավունքների ու ազատությունների ապահովմանը: Համագումարի առթիվ հանդես էին եկել ցեղասպան երկրի վարչապետն ու նախագահը՝ ի լուր աշխարհի արված բարձրագոչ հայտարարություններով: Վահագն Գրիգորյանը մեջբերում է թերթում տպագրված այդ հայտարարություններից մի քանիսը: Մասնավորապես՝ երկրի վարչապետն ասում է. «Պատմությունը թուրքից ավելի պարզերես ազգ չգիտի»: «Անհնար է, որ մեր պապերը հանցագործ եղած լինեն …. մեր պատմությունը երբեք մեր գլուխն ամոթով խոնարհելու առիթ չի տվել»: «Քաղաքական նկատառումներով թուրքերի պատմությունը արատավորելու փորձեր են արվում»: Կարծես թե պակաս տեղ չկա այս խոսքերից տպավորվելու ու թուրք ազգի առջև գլուխդ խոնարհելու համար, եթե արտահայտվելու լինենք Վահագն Գրիգորյանի մաղձոտ հեգնանքի հանգույն: Բայց և այնպես, երկրի նախագահն էլ իր աղուն է լցնում վարչապետի ու վայ-պատմաբանների պտտվող ջրաղացին. «Ցեղասպանության ճանաչման խնդրին ուղղված որևէ ջանք անկարող է ստվերել իրականությունը»: Ահա և վերջ, այսքանը միայն: Եվ տասնամյակներ շարունակ ճշմարտության հաղթանակի սպասումով ապրած մարդը՝ Հայկարամը, մահկանացուն կնքում է այս լկտի հայտարարություններով համեմված լուրը թերթում կարդալիս:

Ասացինք, որ այս կետից էլ ծայր է առնում Վահագն Գրիգորյանի վիպական պատումը, բայց հարկ է արձանագրել, որ այս վեպն ունի մի քանի սկիզբ ու մի քանի ավարտ իր ներսում, ինչպես և մի քանի պատմող և գեղարվեստական մի քանի ոճ: Հայկարամի մահվան թեմայից հեղինակն անցում է կատարում դեպի մեկ այլ սկզբի՝ Վանից՝ Գալուստ Տեր-Գալստյանի տանից, Խարբերդ՝ Գալուստ Տերգալուստյանի տուն հարս գնացած գեղեցուհի մանկամարդ Մարիամի ու նրա ներսում նոր-նոր թպրտացող սաղմի՝ Գլակի ոդիսականին:

Դեպքերի ելակետը 1915-ի արհավիրքն է, որ վեպի հերոսներին դասակարգում է՝ ըստ իրենց գործառույթների ու ճակատագրական դիպվածների: Եթե թուրք մարդակերպների դեպքում ցանկացած խավի ներկայացուցիչ, ցանկացած ժամանակի, ցանկացած իրադրության մեջ իր կայուն հավատամքն է ի հայտ բերում՝ ունեզրկել, տեղահանել, բնաջնջել հայերին և, իբրև պարգև, այս ազգանվեր ծառայությունների դիմնաց ապահովել իր բարեկեցիկ կյանքն ու լուսավոր ապագան, ապա հայի ճակատագիրը, այս հավատամքին տրված, ընդունում է տարբեր ձևեր, ենթարկվում զանազան խեղումների, բայց և անտրամաբանորեն ձեռքից բաց չի թողնում գոյատևումի անհնարին հնարավորությունները՝ զարմացնելով, զայրացնելով, գուցե նաև հիացնելով աշխարհին: 

Հեղինակը փարատում է բոլոր կասկածները, թե մեր ազգի հետ պատահածը տարերային իրավիճակների, պատերազմական պարտադրանքների հետևանք էր: Նա մանրամասն ներկայացնում է Օսմանյան Թուրքիայում հռչակված բոլոր այն օրենքները (ի դեպ, այս երկրի պարագայում ոչ թե օրենք, այլ՝ Օրենք. անպայման մեծատառով, ինչպես հեգնում է վիպասանը), որոնց ապավինելով՝ իրագործվում էին հայերի ծրագրված հայրենազրկումն ու սպանդը: Եվ ի՜նչ հնչեղ էին այդ օրենքների անունները՝ Տարագրության Օրենք, Լքյալ գույքի Օրենք, Համայնքապատկան կալվածքների Օրենք, Ունևորության տուրքի Օրենք, Թրքության կուսականության Օրենք: Այս ամենին դիմանա՞լ կլիներ: Եվ երբ, այնուամենայնիվ, դերզորյան ստվար քարավանի մի քանի բզկտված պատառիկ, ի հեճուկս Օսմանյան կայսրության հաշվարկած օրինաչափությունների, դուրս էր պրծնում մահվան ճիրաններից, դիմակայում սովի ու սառնամանիքի փորձություններին՝ կուչ եկած Հալեպի որևէ փողոցում, որևէ պատի տակ, սա էլ առանձին հոգս էր դառնում հայերի իսպառ բնաջնջմանը հետամուտ գազանների համար. վկաներ հարկավոր չէին, բոլորը պիտի ոչնչանային: Իսկ աշխարհը անտարբեր ու լուռ էր այս աղաղակող փաստի հանդեպ, բացառությամբ առանձին անհատների: Եվ անգամ այդ աշխարհի աչքը փակելու համար կայացած ձևական դատավարությունն ու դատավճիռները շատ արագ փոխում են իրենց հունն ու սրբագործնում ցեղասպանների՝ հանուն հայրենիքի մատուցված ծառայությունները:

Այս արհավիրքը բեկում է հայության ճակատագիրը: Եվ հեղինակը փորձում է այդ բեկմումից ցանուցիր եղած տարատեսակ բեկորները ի մի բերել ու կազմել հայի ճակատագրի խճանկարը:

Վեպի մեկ այլ «սկիզբ» ընթրեցողին կանգնեցնում է հետեղեռնյան իրականության առաջ: Ցեղասպանությանը, գաղթի սարսափներին հաջորդող կյանքը նույնպես լի է արհավիրքներով: Բայց որքան գրողի նկարագրած ժամանակները մոտենում են մեզ, այնքան ավելի հստակ ու սահմռկեցուցիչ է դառնում 1915-ի թողած հետքը յուրաքանչյուր հայի կյանքում:

Ի՞նչ եղավ հայերի հետ 1915-ից հետո: Մարիամն ու Գլակ Տերգալուստյանը, հաղթահարելով դեգերումների մի լայն շղթա, հասան Ֆրանսիա, հետո Գլակը հայրենիք՝ Արևմտյան Հայաստան վերադառնալու փափագով տեղափոխվեց Խորհրդային Հայաստան (այստեղից հայրենիքը մոտ է): Հասկանալի է, որ նրան քշեցին Սիբիր, հետո՝ կրկին Խորհրդային Հայաստան ու կրկին Ֆրանսիա՝ արդեն աքսորում ստեղծած ընտանիքի՝ Քնարի և Գնելի հետ միասին: Մեծ գերդաստանից աշխարհի երեսին գոյատևում է միակ արու ժառանգը՝ Գնել Տերգալուստյանը, որ դատապարտված է քննել-վերծանել, գրքի վերածել իր նախնյաց և ողջ հայ ազգի դաժան պատմությունը, իսկ սեփական ճակատագրի անդրադարձներում տագնապել միակ դստեր՝ Անիի՝ ազգային ինքնությանը գրեթե անհաղորդ լինելու փաստից:

Մարիամը մանկահասակ տեգրոջն ու տալին՝ Հովսեփին ու Արուսյակին, 1915-ին հանձնել էր իր պատվարժան սկեսրայրի՝ Գալուստ Տերգալուստյանի «հավատարիմ» բարեկամ թուրքին՝ Աբդուլլահ էֆենդիին (հետագայում վերանվանված Աբդուլլահ Բայքալ): Ավելին, նրան ի պահ էր տվել խոշոր գումար, որի մի մասը պիտի օգտագործվեր երեխաներին խնամելու նպատակով, մյուսը վերադարձվեր Մարիամին, երբ նա ապահով կլիներ ու կկարողանար իր մոտ տանել երեխաներին: Ահա  այսպիսի միամտություն, որ կարելի է հասկանալ գաղթի բոթը բերող մունետիկի կանչով կյանքի շեմից ոտքը ներս դրած կնոջ պարագայում: Արուսյակը բռնությամբ վերածվում է «բարերար» թուրքի հարսի, և օրինականացվում է նրա հայրական տան ու հարստության սեփականումը իրենից տարիքով անտրամաբանորեն մեծ ամուսնու՝ Թայիբ Բայքալի կողմից: Հոգ չէ, որ աղջնակը տասներեք տարեկանում մահանում է ծննդաբերելիս: Իսկ Հովսեփին հանձնում են որբանոց, որտեղ, ի տարբերություն այլ որբերի, ոչ թե նրան խեղդում են Խարբերդից 30 կիլոմետր հեռու գտնվող լճում, այլ որպես որդեգիր՝ հանձնում մի ծեր թուրքի: Այս որբուկը վերանվանվում է, դառնում Յուսուֆ Աղրըօղլու, թլպատվում և մնացած կյանքն ապրում ինքն իր ես-ից օտարված ու պարտադրված ես-ին անհաղորդ:  

Վանում հերոսաբար կռված հայերը՝ Մարիամի հայրական գերդաստանի անդամները, կամ մեռնում են թուրքի ձեռքով, կամ տեղափոխվում Խորհրդային Հայաստան ու զոհ գնում բոլշևիկյան սպանդին, կամ վերածվում Միսաք Տեր-Գալստյանի (Մարիամի քրոջ որդին է), որի գոյությունը խորհրդային վախի պարտադրած շնային հավատարմության վավերագիր է՝ հարազատ զարմիկին՝ Գլակ Տերգալուստյանին անվտանգության մարմինների ձեռքը հանձնելու չարձանագրված, բայց շատ հավաստի թվացող մատնության փաստով:

Միսաքի որդին՝ Գալուստը, հարկադրված է պապերի կիսատ թողած կռիվը շարունակել թուրքի դեմ՝ արցախյան պատերազմում, իսկ նրա որդին՝ համալսարանի թրքագիտության բաժնի ուսանող Տարոնը, պիտի քչփորի նախնիների անցյալն ու ակնդետ հետևի թուրքի նորօրյա հաղթարշավին, որի նպատակը սեփական ոճիրը հերքելն ու աշխարհի առաջ պարզերես դուրս գալն է: Այս հաղթական երթին խոչընդոտելու Տարոնի մարտադաշտը www.dialogue.eu.us համացանցային հարթակն է, որտեղից նա վարում է իր հետևողական, անզիջում կռիվը օր օրի ավելի լկտիացող թշնամու դեմ:

Հայի սերնդափոխության ընթացքը միայն ժամանակագրական փաստ չէ, Վահագն Գրգորյանը քայլ առ քայլ պատկերում է նաև սերունդների բովանդակային փոփոխությունը: Ցեղասպանվող, ինքնությունից բռնի օտարվող, աշխարհի այս ու այն ծագերում դեգերող տեսակից հայը քայլ առ քայլ վերածվում է իր ցավին կառչած, բայց վրիժառու, պահանջատեր տեսակի: Այս իմաստով հատկանշական են ոչ միայն Գնել Տերգալուստյանի և Տարոն Տեր-Գալստյանի կերպարերը: Անգամ Հովսեփ Տերգալուստյանն է իր բաժին կռիվը տալիս թուրքի հետ, թեև այս դեպքում նա հողմերի դեմ է սուր ճոճում իրականում:

Գրողը, իհարկե, իր ասելիքի հիմքում դնում է ազգային հարցը, բայց նրա հայացքն առավել ընդգրկուն է: Նա խորհրդային իրականության համապարփակ նկարագիրն է տալիս՝ վեպի վերջին հատվածում ներկայացնելով Գրասիլդա Կազլաուսկիենեի ընտանիքի պատմությունը, ընտանիք, որի աքսորական կենսագրությունը խաչվել է հայ բախտակիցների՝ Գլակ Տերգալուստյանի և Քնարի հետ: Սիբիրյան աքսորն ու ստալինյան հալածանքները միայն հայերին չէ, որ պատուհասել են խորհրդային անծայրածիր երկրում: Լիտվացի այս ընտանիքի պատմությունն ընդհանրացնում, մեծացնում է ողբերգության բովանդակությունը:

Առհասարակ, Գրիգորյանը իր ոչ ամբողջ ասելիքն է բառերի վերածում: Սա հատկապես ակնհայտ է Ֆետիհե hանըմի պարագայում: Գրիգորյանն ասում ու չի ասում, թե այս տիկինն իր մեծ հորաքրոջ՝ Արուսյակի թոռն է: Եվ զարմանալի չէ, որ հենց նա է, այնուամենայնիվ, փորձում հասկանալ Գնելին ու ճիգ անում ինքն էլ մի կերպ նրա կողմից հասկացվել: Պատճառաբանում է իրենց ժխտողական պահվածքը՝ վկայակոչելով Հրանտ Դինքի սպանությունը: Թվում է՝ չի ընկրկում Գնելի ճակատային հարցադրումից. «Մի խոսքով …. Խարբերդի (կամ ինչպես է հիմա կոչվում) մեր տունը չեք ուզում վերադարձնել»: Բայց իրականում ցանված է կասկածի, ինքնակեղեքումի սերմը, և Ֆետիհե հանըմը փորձում է համաձայնության, փոխըմբռնումի եզրեր գտնել, առավել ևս, որ պատահականորեն (թեև Վահագն Գրիգորյանի գրում ոչինչ պատահական չէ) զարգացող դեպքերի արանքում համակարգչի էկրանին հայտնված Արուսյակի և Թայիբ Բայքալի լուսանկարը, Գնելի ակնարկը. «Սա դո՞ւք եք», հիմնովին խարխլում են Ֆետիհե հանըմի՝ իր կենսագրության մասին մինչ այդ ունեցած պատկերացումները:

Սա նաև ընդհանրական ուղերձ է. քանի՜ հայ քանի՜ Ֆետիհե հանըմի կարող է այսօրինակ դիպվածներով դարձի բերել կամ խորհելու առիթ տալ:

Կողոպտված, բնաջնջված Տերգալուստյան գերդաստանի շառավիղ Գնելը երկխոսում է թալանչու՝ Թայիբ Բայքալի ժառանգորդուհու՝ Ֆետիհե հանըմի հետ: Վերջինս Գնելին իր ապահովության բարձունքներից կոչ է անում լայնախոհ լինել, մոռանալ անցյալն ու կառչել միակ միջոցից՝ բարեկամանալ թուրքի հետ. «Մի՛ մոռացեք. «Արդարությունը հեշտ է վիճարկել, ուժն ակներև է ու անվիճելի»: Թուրքիան միայն ուժի լեզուն է հասկանում, իսկ հայերն այդ ուժը չունեն: Ավելին՝ իրենք այսօր զբաղված են ուժի ցուցադրությամբ, աջ ու ձախ սպառնում են՝ Ամերիկային, Եվրոպային: Իսկ ձեզ սպառնալ էլ պետք չէ, ուղղակի կհոշոտենք: Այսօր չէ, վաղը: Միայն մենք չէ, Ադրբեջանը կա: Ավելի արմատական հայատյաց: Դուք աքցանի մեջ եք: Ամերիկան, Եվրոպան, Ռուսաստանը՝ մեզ այսպես թե այնպես զսպողները, հավերժական չեն, հարմար պահ մի օր անպայման կգա: Չգիտեմ, նոր ցեղասպանություն կլինի, թե չէ, բայց այսօրվա փոքրիկ Հայաստանն էլ չի մնա: Ձեզ կփրկի միայն բարեկամությունը մեզ հետ, մըսյո»:

Այս «բարեկամական» հորդորին ի պատասխան՝ հնչում է Գնելի դիտարկումը. «Չեմ հիշում ում խոսքերն են, բայց շատ են հնչել. «Ավելի լավ է կանգնած մեռնել, քան ծնկաչոք ապրել»: Անցել են այդ ժամանակները: Մերօրյա աշխարհում մեռնում են ծնկաչոք ապրողները…»:

Գրողի վարպետ գրիչը համոզչորեն արձանագրում է իր հերոսների դիրքափոխությունը: Հովսեփ, Գնել, Տարոն եռյակից հաշիվ պահանջելու նկրտումներով Գնելի հետ հանդիպում նշանակած թուրք տիկինը վերածվում է հաշվետուի, խճճվում իր պատկերացրած և այդ պատկերացումներից դուրս հավաստիորեն գոյություն ունեցող իրականության բավիղներում:  

1915-ը Վահագն Գրիգորյանի վեպում թուրքի հայասպան հավատամքի մեկ արարն է ընդամենը: Նա ոչ միայն դրան նախորդած հայկական ջարդերին է անդրադառնում, այլև կուրացնող լույսի տակ երևակում դրան հաջորդած պատուհասները:

Հետեղեռնյան շրջանի բոլոր դրվագները վկայում են, որ թուրքը մնում է թուրք, որքան էլ փորձի աշխարհի աչքին քաղաքակիրթ ու ազնիվ երևալ: Դրա վառ օրինակներից է Պոլիսի հայաթափությունը ներկայացնող հատվածը: Եվ որպեսզի պատրանք չստեղծվի, թե 21-րդ դարն ինչ-որ բան փոխել է այս համապատկերում, Վահագն Գրիգորյանը վիպական սյուժե է ներմուծում 2006 թվականին Հրանտ Դինքի սպանության փաստը՝ Դինքին չներվեց թրքությունը վարկաբելու հանցանքը մեկնաբանությամբ: Այո՛, Դինքը խախտել էր «Օրենքը (301 հոդված համեստ անունով)»: Իսկ այս սպանություններն ունեին նաև ածանցյալ  շահեկանություն թուրքական պետության համար: Հայերը այս սպանություններից կարողանում են անել համապատասխան հետևություններ՝ արդյունքում վերածվելով թուրքամետության մոլի քարոզիչների: Սա թուրքի սարսափով պայմանավորված վարք է, որի կրողների շարքում անգերեզանցելի է Պոլսո պատրիարքը: Սրա նմաններին կարելի է գտնել հայոց ավելի վաղ անցյալի էջերում նույնպես: Սա, ցավոք, մեր պատմությանն անծանոթ տեսակ չէ, և իբրև ապացույց՝ հեղինակը հիշեցնում է Պետրոս Գետադարձի մասին՝ վկայակոչելով 1045 թվականին նրա հայրենադավ, անձնապաշտ վարքը: Այո՛, այնպես չէ, թե գրողը համատարած ատելության քարոզ է կարդում միայն թուրքերի հանդեպ: Նա նույնքան անհաշտ է հայի անկատարությունների հետ: Ոչ պակաս, եթե չասենք առավել մեծ վորդովմունք կա անկախ Հայաստանում իրենց տեր հռչակած ուժերի՝ ՀԱՇ(Հայոց ապազգային շարժում)-ականների բնութագրումներում:

Այս ամենի հանրագումարը ձևակերպվում է այսպես «Ժամանակի գետում».   «Վատ չէր լինի կյանքն անցնել շուրթերդ անեծքով չպղծած, բայց, վկա է Աստված, այդ հնարավորությունը մեզնից խլված է»:

Վեպի ավարտին Վահագն Գրիգորյանը պատմագրի, իրատեսի, երգիծաբանի գեղարվեստական ոճից անցում է կատարում դեպի երևակայականը: Իսկ նրա պարագայում երևակայությունը դաժան մղձավանջ է ծնում: Ոչ միայն այս վեպում, այլև առհասարակ Գրիգորյանի գիրը հակված է իրապատում շերտից թռիչք գործել դեպի երևակայականը: Եվ ոչ միշտ է այդ երևակայականը լուսավոր երանգներ ունենում: Ի՞նչ է  կանխագուշակում գրողն այս դեպքում: Նրա հերոսը՝ Գնել Տերգալուստյանը (կամ հենց ինքը՝ Վահագն Գրիգորյանը) երազում հայտնվել է Եվրոպական Միության մայրաքաղաք Բրյուսելում, 2113 թվականին: Նպատակն է իմանալ, թե «…. ինչպես է բավգավաճել այն միությունը, որ առավոտից երեկո խրատում էր մեզ, և որին մենք նախանձում էինք սև նախանձով»: Քաղաքն անճանաչելի է, մարդիկ, մեքենաներն ու վարորդները՝ արտասովոր ձևի և ընթացքի մեջ: Իսկ Գնելը պիտի հասնի ժամադրավայր, նրան սպասում է հանդիպում ծագումով ֆլամանդացի, բայց «բարեբախտաբար» արդեն երկրորդ սերնդի թրքացած պաշտոնյայի՝ Ազգային փոքրամասնությունների դեպարտամենտի աշխատակցի հետ, որի գերխնդիրը Եվրամեջլիսի ընդունած օրենքները փոքրամասնությունների շրջանում արմատացնելն ու բոլորին «թրքության գիրկը վերադարձնելն է»: Պաշտոյան ձեղնահարկում գտել է Գնելի գիրքը իր ժողովրդի ու տոհմի եղեռնազարկ ճակատագրի մասին և լպիրշորեն քրքջում է այդ զառանցանքի վրա: Ազգափոխված (կամ՝ իր իսկական արմատները հայտնաբերած) թուրք պաշտոնյան, իբրև հաղթաթուղթ, Գնելի առաջ շարում է աշխարհի վերափոխված պատմությունն ու պատկերը: Ըստ այդ պատմության՝ «Ազգերն առաջացել են թրքության հենքի վրա»: Սա Մեծ պատմաբանի (Վայ-պատմաբանի՝ ըստ Վ. Գրիգորյանի)՝ գիտականորեն ապացուցված եզրահանգումն է: «Մի խոսքով՝ Homo sapiens-ը թուրքն է…»,- ամփոփում է Քեմալ վերանվանված ֆլամանդացի Ռենեն: Բոլոր լեզուները հայտարարվել են անկարևոր, քանի որ աշխարհի թիվ մեկ լեզուն Եվրոպական Միության պետական լեզու հռչակված թուրքերենն է: Աշխարհի կարգախոսն է. «Թուրք եմ՝ ազնիվ եմ, խելացի, աշխատասեր»: Թուրքական օրենսգրքի 301 հոդվածը տոնում է իր անվերապահ հաղթանակը Եվրոպական Միությունում, և Գնելը՝ իր գրքով, կարող է ուղիղ կառափնարան քշվել (թերևս, փրկությունն այն է, որ նա հողեղեն չէ, այլ ոգի՝ ոգեկանչությամբ հայտնված Բրյուսելում):

Մեծ պատմաբանի անվան թանգարանում ներկայացված են թուրքական մշակույթի 9000-ամյա նմուշներ, բայց սա դեռ վերջը չէ. 45-րդ համագումարում թուրք պատմաբանները խոստացել եմ, որ վաղեմության այդ ցուցիչը մինչև հաջորդ համագումար դառնալու է 10000:

Եվ ուրեմն, միայն երկու հոգի են մնացել՝ Գնելն ու նրա եղբորորդին՝ Տարոնը, որոնք համառորեն հետամուտ են իրենց հորինած ճշմարտությանը: Բայց թուրքը այս երկու անխոհեմների հետ կռիվ տալու մտադրություն էլ չունի: Ավելին, քան հեգնանքը, նրանք չեն վաստակել:

Գնելին հրաժեշտ տվալիս թուրքը բարեհոգաբար քրքջում է ու քրքիջից խեղդվելով եզրափակում իր դարակազմիկ խրատը. «Իսկ այսպիսի գիրք,- թփթփացնում է պայուսակին,- այլևս մի՛ գրեք…- Արդեն հեռվից՝ ետ նայելով.- մինչև տարեվերջ դեռ ժամանակ կա, փոխեք, տրամագծորեն փոխեք… քանի դեռ… — քրքիջ,- ողջ եք… վերադասավորեք տեսակետները, նոր գիրք գրեք… Ես էլ,- ավելի հեռվից, ուսի վրայից, քրքիջով,- մի օր աղբը թափելիս՝ կգտնեմ ձեղնահարկի փոշիների մեջ, եթե, իհարկե, մկներն այս անգամ, համից խելքը թռցրած, լրիվ կրծած չլինեն…»: 

Իրականության ներշնչած հոռետեսական մղձավանջը ճաք է տալիս նույն այդ իրականության անկասելի ընթացքի թափից: Ժամանակի գետը սերունդների մեջ ինչ-որ տեղաշարժ է հրահրում: Եվ ամենամեծ մխիթարությունը. վեպի վերջում թուրքի, ռուսի, այլևայլ պարտադրանքների բերումով մտախեղված հայի տեսակների համախմբում է կատարվում: Գրողի տեսլականն այսքանով չի սահմանափակվում: Նա հակված է հաշտեցումի, սիրո, միության ավելի լայն սահմաններ գծել մարդկության կյանքում: Մի բան, որ ընթրեցողին մխիթարվելու հիմք է տալիս: Իր հոռետեսական երազ-մղձավանջին Վահագն Գրիգորյանը հակադրում է իրեղեն-լավատեսական ուղերձը, որը մեզ դուրս է բերում պատճառաբանված ու հասկանալի հուսալքության ճիրաններից, բայց և ապսպրում չկորցնել համառ հետևողականությունը, որը միակ ճանապարհն է այդ լավատեսության հաղթանակի. «…. մի բան մենք հաստատ գիտենք՝ չկան չիրականացող ցանկություններ, եթե հավատ են դառնում: Մենք երկար, շատ երկար ենք ապրել ադամամութի մեջ, դադարել հավատալ, որ լույսը երբևիցե կբացվի, առավել ևս, որ մութը ցրելու փորձերը սոսկ ավելի են խտացրել խավարը, բայց եթե նպատակդ լույսն է և ոչ թե խավարին հարմարվելը, ի վերջո կտեսնես լուսաբացը»:  

«Ժամանակի գետը» Վահագն Գրիգորյանի՝ հարափոփոխ ժամանակին սևեռված ակնդետ հայացք է, որ թեև ծայր է առնում զանազան դիտակետերից ու բեկվում զանազան թիրախների բախվելուց, այդուհանդերձ չի կորցնում իր մշտակայուն առանցքը և համառորեն ձգտում է դեպի լույսը՝ շարունակելով շերտ առ շերտ բացել իր նախանշած ոչ փխրուն, կարծր ակոսը:    

Կարինե Ռաֆայելյան

No Comments

Leave a Reply