Դավիթ Սամվելյան․ Վերջին նեսասալարը

Քաղաքի եռուզեռից անդին, ուր քամու հպումից օդ բարձրացող ավազահատիկները հարթաթղթից էլ ավելի խորն են մաշկում մարմնի անպաշտպան հատվածները, վեր էր խոյանում Լռության աշտարակը։ Հորիզոնում մայր մտնող արևի վերջին, բայց դեռ այրող ճառագայթները լուսավորում էին բլրի գագաթին կառուցված աշտարակի պարսպաշարը։

Նեսասալարը* նստել էր դեպի մուտք տանող աստիճաններին ու աչքերը կկոցած՝ ուշադիր հետևում էր դանդաղ քայլքով հանգրվաններին մոտեցող թաղման խղճուկ, հերթական թափորին։ Ընդամենը հինգ հոգի էին` մի ծերունի, որի խորշոմած դեմքի ծալքերը շարունակ ողողվում էին արտասվախառն քրտինքի դանդաղահոս, մաշկ քայքայող կաթիլներով, մի կերպ, ծերությունից անուժ ու սմքած ոտքերը քարշ տվող կին և մեկը, որի պատգարակ- մահիճը ուսերին դրած՝ երկու նեսասալարներ աստիճանաբար առաջանում էին դեպի հրաժեշտի կավաշեն, դատարկ տները. մնացած վեց նասասալարները հեռացել էին դեռ հանգրվաններ չհասած…

Պատկերն աղոտ էր. տարիներն ու հեռավորությունը խանգարում էին։ Ժամանակի հեռավորությունը մոռացնել է տալիս անգամ ամենանուրբ դիմագծերը…

Մոտ քսան տարի էր անցել այն օրից, ինչ հեռացել էր քաղաքից։ Տարբերակները շատ չէին՝ կա՛մ պետք է մահվան դատապարտեին, կա՛մ պիտի դառնար նեսասալար` չերազելով անգամ ողջերի թագավորության հետ շփման մասին։ Ընտրեց երկրորդը` մտածելով, թե այդպես կքավի մեղքը, թե չէ մեռնելով ոչ մեկին օգուտ չէր տալու։

Որքան մոտենում էր թափորը, այնքան արագ էր սիրտը զարկում․ ինքնաբերաբար, անկախ իր կամքից։ Չհամբերեց, մինչև կհասնեին հանգրվաններին։ Նստած տեղից վեր կացավ ու աստիճաններով ընդառաջ իջավ։ Մի աչքաչափ հեռավորության վրա նեսասալարի ոտքերը ծալվեցին. պատգարակին ծանոթ մարմին էր… մայրը…

— Մայրը: Շատ դաժան տեսարան է, Ալի՛։ Հասկանում եմ, որ դրամատիզմ ես ուզում ավելացնել, բայց…- կտրուկ միջամտեց ներկաներից մեկը։

-Կյանքն է դաժան,- կարճ նետեց Ալին` հայացքը հառելով զբոսաշրջիկների խմբում ամենահարցասեր երիտասարդի կողմը,- չեմ հորինում։

Սթափեցնող ու իրականության դառնությանն առերեսող խոսքերից հետ աղջիկներից մեկը փորձեց թուլացնել ցավի աներևույթ ու անդուր զգացողությունը.

— Կյանքի օրենքն է, ոչ թե դաժանություն։ Խաղաղ ժամանակ որդիներն են թաղում հայրերին, հույն Հերոդոտոսն էր ասում։

— Մայր թաղելը հայր թաղելուց տարբեր է,- շարունակեց Ալին։- Հայր թաղելիս տղամարդը տղամարդու հետ գործ ունի․ մայր թաղելիս մանկանում ես, անկարող ես զսպել արցունքներդ… Իրականում դա մեծ պատիվ էր նեսասալարի համար․ նրանք միակն էին, որ կարող էին դիպչել մահացած մարդկանց։ Շարունակե՞մ, թե հոգնեցիք։

— Իհարկե շարունակիր,- բոլորի փոխարեն պատասխանեց խմբի ղեկավարը։

Մյուսներն ավելի հարմար տեղավորվեցին թախտերի վրա ու շարունակեցին ուշադիր հետևել Ալիի պատմությանը։

— Նեսասալարի ձեռքերը դողում էին. անկարող էր զսպել ցավը: Մի հպանցիկ հայացք նետեց խղճուկ թափորի վրա, մի քանի վայրկյան աչքերով գրկեց հորն ու ձախ ձեռքը երկարեց դեպի մոր դին։ Այն ձեռքը, որի մատներից մեկը կտրել էին որպես պատիժ. գողություն էր արել. մայրը հիվանդ էր, իսկ վիրահատության գումար չկար…

— Փաստորեն այդ օրենքներն այն ժամանակ էլ են գործել,- հարցական տոնով, առանց պատասխանի ակնկալիքի բարձր մտածեց նույն երիտասարդը։

— Նեսասալարը մոր աճյունն առավ ձեռքերի վրա, գլուխ խոնարհեց թափորի առջև ու շրջվեց։ Օրենք էր, պատգարակի փոխարեն ինքը պետք է աճյունը տաներ հասցներ մինչև աշտարակի դռները՝ մինչև վերջին հանգրվան, ապա մյուս նեսասալարը պետք է ներս մտցներ այն։

Չէր շտապում։ Հեռացած նեսասալարները ի սկզբանե գիտեին, որ նրա մայրն է, այդ պատճառով էլ հեռացել էին արդեն։ Արնագույն դարձած հորիզոնում արդեն հազիվ նշմարվող կենսատու և հավերժական թվացող արևը նեսասալարի ամեն քայլը մոտեցնում էր հավերժական հրաժեշտին։ Ձեռքերն արդեն չէին դողում, պինդ գրկել էր սպիտակ պատանքի մեջ փաթաթված մորը, ինչպես մայրն էր նրան գրկել ու օրորել ծնվելիս։

Նա գնում էր անուժ, բայց վստահ քայլերով, ինչպես մոր ձեռքը բռնած՝ առաջին քայլերը վստահորեն կկատարեր մանուկ հասակում։ Տաք արցունքները, սիրո ու հիշողությունների հետ միախառն, դանդաղ գլորվում էին նեսասալարի աչքերից` այրելով այտերն ու դատարկելով սրտում մնացած կարեկցանքի և հույսի վերջին մնացուկները…

Յազդ քաղաքում արդեն կեսգիշեր էր։ Երեկոյան ակտիվ կյանքն արդեն աստիճանաբար մարում էր, բայց հյուրատանը հանգրվանած խմբի մտքով չէր էլ անցնում քնել։ Ալին, որ խմբի ուղեկցորդն էր, սովորություն ուներ տեսարժան վայրեր այցելելուց առաջ պատմել այդ վայրերի պատմությունն ու հյուրերին առավելագույնս չխանգարել վայելելու և տեսնելու, առնչվելու պատմությանն ու այդ պատմությունն իրենց վրա կրող պատերին ու քարերին։

Երեկոյան ընթրիքից հետո զբոսաշրջիկները, որ եկել էին երկրի հյուսիսից, հանգստանում էին հյուրատան բակում՝ զովացած կարճլիկ շատրվանից բխող ու ավազանի մեջ թափվող ջրով։ Որքան էլ ջրի պակաս կար այդ կողմերում, միևնույն է, ավանդույթները պահում էին։

Դրանք լավագույն և դարերի ընթացքում փորձված միջոցներն էին՝ դիմակայելու ժամանակին, բարքերին ու բնությանը։ Ալին երկար տարիներ դիմավորում էր տարբեր երկրներից ժամանող սակավ զբոսաշրջիկներին ու արշավականներին, և երբ շրջագայության հերթական հանգրվանն Յազդ քաղաքն էր լինում, նրանց տեղավորում էր հայրական տանը, որ հյուրանոցի էր վերածել։

Այս անգամ առիթն ուրիշ էր․ համերկրացիներ էին, բայց ազգությամբ հայեր։

— Ալի՛, շարունակելո՞ւ ես, թե գնանք քնելու,- թեյից կում անելով՝ հարցրեց խմբի ղեկավարը։

— Վստահ չեմ, որ պատմության մնացած հատվածը ձեզ դուր կգա։

— Իսկ ես վստահ եմ, որ միշտ պետք է իմանալ իրականությունը, որքան էլ այն տհաճ լինի։ Թեպետ մահվանն ու մարդկային կյանքի վախճանին վերաբերող հարցերը միշտ էլ տհաճ ու անցանկալի զգացողություններ են ծնում։ Միևնույն է, դու վաղը լռելու ես…

— Լավ, դուք գիտեք…

Հաջորդ օրն առավոտյան, երբ արևը դեռ նոր-նոր էր սկսում լուսավորել մոտակա սարերի գագաթները, երկինք բարձրացան բազեներն ու անգղերը։ Նեսասալարն ամբողջ գիշեր մորը թողել էր «հանգստյան քարին», որն ընդամենը մի քանի աստիճան էր ցածր աշտարակի մուտքից։ Նստել էր կողքին ու…

— Բավակա՜ն է, վերջացրու, բա՛-վա՛-կա՜ն է,- բակի անկյունից հնչեց խռպոտ, բայց նվաղած մի ձայն։ Ներկաները ցնցվեցին, արթնացան անգամ նրանք, ովքեր հասցրել էին ննջել, ու սկսեցին չորսբոլորը զննել։ Ալին վեր թռավ նստած տեղից ու արագ, գրեթե վազքով գնաց ձայնի ուղղությամբ` ձեռքով հասկացնելով, որ մյուսները հանգիստ մնան ու չշարժվեն տեղից։

Րոպեներ անց Ալին վերադարձավ, բայց արդեն ոչ մենակ․ նրան թևանցուկ՝ դեպի հյուրերն էր շարժվում մի ծերունի։ Ներկաներն ակամա ոտքի ելան` ի հարգանք այդ պատկառելի սպիտակամորուս ծերունու։

— Աղա Շահրիար, վերջին նեսասալար,- չսպասելով հարցերի` արտաբերեց ծերունին ու ձեռքով նստելու նշան արեց: Ապա դանդաղաքայլ անցավ բակի հակառակ կողմն և մոտենալով ազատ թախտերից մեկին՝ ոտքերն ազատեց մաշիկներից, հենվեց ձեռնափայտին, տեղավորվեց։

Քար լռություն տիրեց, լուռ էր անգամ Ալին։

— Վերջին նեսասալար… Դուք գիտե՞ք՝ ինչ է նշանակում լինել վերջինը, երբևէ եղե՞լ եք վերջինը։ Ասենք՝ ընտանիքի, տոհմի վերջին ժառանգը, հայրենի եզերքները, տունը վերջինը լքողը, վերջինը մասնագիտության մեջ…- Մի պահ լռեց, կարծես շատ կտրուկ էր սկսել, և շունչը չհերիքեց։- ․․․Ես եղա վերջինը մարդը, որ տեսավ մորս․ նա առաջին մարդն էր, ում տեսել էի կյանքում։ Այս կյանքում…

Ալին առանց հարցնելու ինքնաեռից լցրած տաք թեյ մոտեցրեց աղա Շահրիյարին ու նորից զբաղեցրեց իր տեղը։ Լուռ էր անգամ ամենահետաքրքրասեր երիտասարդը։ Ծերունին կում արեց թեյից, ափի հակառակ կողմով սրբեց կնճռոտ ճակատն ու շարունակեց.

— Երբ մորս աճյունը դրել էի հանգստյան քարի վրա, դեռ հույս ունեի, որ կենդանության նշաններ ցույց կտա։ Սովորության համաձայն՝ հացի մի կտոր դրեցի կրծքին ու կանչեցի շանը։ Ամբողջ գիշեր աչք չփակեցի, շունն էլ չէր համարձակվում մոտենալ մորս. այդ կենդանին ասես զգում էր, որ ինձ հարազատ մեկն է` աչքերը հառել էր վրաս ու այդպես պառկել ոտքերիս մոտ։ Արևածագից առաջ հույսս մարեց. շունը մոտեցավ ու կերավ նրա կրծքին դրած թարմ հացը։ Ամեն ինչ վերջացած էր` մորս հոգին այլև այս աշխարհում չէր։ Միակ սրտահովանքն այն էր, որ ինձ հետ հերթապահող մյուս նեսասալարը, ով պիտի մորս տեղափոխեր աշտարակից ներս, ինձ պատիվ արեց, և սեփական ձեռքերիս վրա մորս տարա ու տեղավորեցի ուղիղ փոսի դիմաց` առաջին շարքում․ օրենքն էր այդպես, կանայք այդտեղ առաջինն էին…

Դեռ նոր էի նրա մարմինն ազատել պատանքից, ոտքերն ու մազերը կապել սալերին, երբ գլխավերևումս սկսեցին սավառնել անգղերն ու բազեները` անհագուրդ, քաղցած մարդկանց պես ցած իջնելով երկնքից երկիր…

— Բավական է, անմարդկային բաներից եք խոսում, աղա՛ Շահրիար։ Տանջում եք և՛ Ձեզ, և՛ մեզ, բավական է,- չդիմացավ նույն երիտասարդը` հավանաբար գուշակելով պատմության հետագա ընթացքը։

Ծերունու աչքերը խոնավացան, բայց նրա այրական հոգին դեռ չէր ծերացել, որքան էլ տարիքը մարդուն սենտիմենտալ է դարձնում։

— Իսկ ի՞նչ տարբերություն, թե մահվանից հետո ինչ կլինի մարմնի հետ։ Անգղերն ու բազենե՞րը կհոշոտեն մի քանի օրում, թե՞, ինչպես ձեր կրոնում է ընդունված, տարիների ընթացքում որդերը կուտեն հողի տակ…

Բազմանշանակ լռություն տիրեց, որից օգտվելով` աղա Շահրիարը շարունակեց.

— Մենք՝ զրադաշտականներս, հողն ու ջուրը սուրբ ենք պահում, ահա տարբերությունը, թե չէ շատ ու շատ բաներով մենք` զրադաշտականներս, և դուք` քրիստոնյաներդ, նմանություններ ունենք։

Ծերունին այդ ամբողջ ընթացքում իր սենյակից հետևել էր հյուրերին, ու փաստորեն, լսողությունը դեռ չէր դավաճանում նրան. լռության մեջ երկար ապրող մարդկանց լսողությունը սուր է…

— Ներող եղեք, աղա՛, շարունակեք, խնդրում եմ,- երիտասարդի ընդհատելու համար ներողություն հայցեց խմբի ղեկավարը։

— Շարունակելու բան էլ չկա։ Վաղը, երբ այցելեք աշտարակ, ամեն ինչ ձեր աչքով կտեսնեք։ Ցավոք, արդեն վաղուց նեսասալարներից վերջինն եմ։ Մորս թաղելուց մի քանի օր հետո մեզ արգելեցին մեր ծեսով թաղել մահացածներին ու փակեցին Դոքման` ձեզ արդեն ծանոթ աշտարակը, մեզ էլ տեղափոխեցին ապրելու քաղաքում։ Բայց նրանք չեն կարող ինձ արգելել աշտարակ այցելել․ հիսուն տարուց ավելի է` ամեն առավոտ գնում եմ այնտեղ ու վերադառնում մայրամուտին։ Ձեզ պես բազմաթիվ զբոսաշրջիկներ են գալիս. հիմա արդեն մոռացության է մատնվել այն, ինչը ժամանակին կոչում էին ամոթալի, հարամ․ հիմա ուրիշների առջև հպարտանում են, որ նման պատմություն և հուշարձան ենք ունեցել։ Թեպետ լավ է՝ գոնե չեն քանդել… Ահա այն ամենը ինչ պետք է ձեզ պատմեր Ալին։ Բայց դուք քնեք, որ առավոտ կանուխ շարժվեք։ Ցերեկն այնտեղ շոգն անտանելի է։ Որդի՛ս, տեղավորիր մարդկանց իրենց սենյակներում,- հայացքը թեքելով Ալիի կողմ` սիրալիր կարգադրեց ծերունին։

Ներկաներն արդեն ոտքի էին ելել ու սպասում էին Ալիին, բայց հետաքրքրասեր երիտասարդը չդիմացավ ու այս անգամ արդեն հարգալից դիմեց ծերունուն.

— Աղա՛ Շահրիար, իսկ ի՞նչ կուզեիք փոխել Ձեր կյանքում, եթե կարողանայիք ժամանակը հետ շրջել։ Ի՞նչ կցանկանայիք։

Անսպասելի հարցից ծերունին կախեց գլուխն ու մտքերով ընկավ.

— Երևի ոչինչ էլ չէի փոխի․ ժամանակը միայն առաջ է սլանում։ Այն ամենից հետո, ինչ տեսել եմ վերևում, կուզեի թաղվել այստեղ՝ ներքևում՝ գերեզմանատանը…

Անդուլ գիշերվա խավարում քաղաքի վրա կախվել էր հոգնաբեկ լուսնի սկավառակը, որի՝ երկիր հասնող դեղին լույսով լուսավորվում էր Լռության աշտարակի` արդեն երկար տարիներ դատարկ մնացած կենտրոնական փոսը, ուր ժամանակին լցնում էին մահացածների ոսկերները։

Երբ արդեն բոլորն իրենց սենյակներում էին, աղա Շահրիարը դանդաղ ու ծանաքայլ առաջացավ բակի հարավային անկյունի իր սենյակը` քթի տակ մրմնջոցով կրկնելով․ «Բարի մտքեր, բարի խոսքեր, բարի գործեր։ Բարի մտքեր, բարի խոսքեր, բարի գործեր…»**:

Հ. Գ. — Շահրիար Բեման Ֆորուդի Ղասեմ Աբադին (1925 հունվարի 1- 2018 հուլիսի 15)․ եղել է Յազդ քաղաքի Լռության աշտարակի վերջին նեսասալարը (զրադաշտական ծեսով` Դաքմենաշինիի միջոցով մահացածներին թաղողները)։ Մահանալով 94 տարեկանում` թաղվել է Յազդի զրադաշտական գերեզմանատանը։

Գլխավոր լուսանկարը՝ Յապ Կրոնի

———————
*Նեսասալար բառը ծագում է նասու բառից, որը նշանակում է մահվան մարմնացում, որը հաճախ հյուսիսից եկող ճանճի տեսքով է պատկերվում: Այն բնակություն է հաստատում մահացածների, ինչպես նաև ողջերի մեջ, եթե դրանց համար նախատեսված աղոթքներ և հատուկ նախատեսված արարողություններ չիրականացվեն:

**Զրադաշտականության ոսկե կանոնը