Բնական ապակու ծագումը և կիրառումը

2021 թվականի մայիսի 18-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր խորհուրդը հաստատեց Ապակու միջազգային հանձնաժողովի (ICG), Ապակու ասոցիացիաների համայնքի (CGA) և ICOM-Glass-ի համատեղ որոշումը, որով ՄԱԿ-ը 2022 թվականը հայտարարեց Ապակու միջազգային տարի: Նպատակն էր բարձրացնել հասարակության իրազեկվածությունը ապակու մասին, ներկայացնել դրա դերը մեր կյանքում՝ քաղաքակրթության զարգացմանը զուգընթաց։ Նաև նշել ապակու անցյալը, ներկան և ապագան՝ մինչև 2030թ.:

ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման նպատակներին համահունչ՝ ՀՀ  ԳԱԱ  ԵԳԻ Հ. Կարապետյանի անվան երկրաբանական թանգարանը կազմակերպել   է  «Բնական ապակու ծագումը և կիրառումը» խորագրով ժամանակավոր ցուցադրություն. այն կգործի մինչև հունիսի 30-ը: Այդ թեմայով պարբերաբար կլինեն դասախոսություններ, ինչպես նշեց թանգարանի վարիչ Գայանե Գրիգորյանը:

Հայաստանի հարապետությունը հարուստ է  հրաբխային ապակու հանքավայրերով:  «Սատանի եղունգ», «սատանի քար». դեռ անտիկ դարաշրջանում այդպես են անվանել մեր նախնիները սև, դարչնագույն, մոխրագույն, խեցենման կոտրվածք ունեցող ապակենման հրաբխային քարը, որից պատրաստել են որսորդական և կենցաղային տարբեր գործիքներ:

«Հայաստանի հրաբխային ապակին» թեմայովզեկուցում ներկայացրեց Գայանե Գրիգորյանը: Նա նշեց, որ Հայկական բարձրավանդակի ամբողջ տարածքը, սկսած Վանա լճից մինչև նրա արևմտյան սահմանները, ներառյալ Արարատը, Սիփանը, Թոնդուրեկը և Հայաստանի այժմյան տարածքը, ծածկված են նորագույն` պլիոցեն-չորրորդական հասակի ամենատարբեր հրաբխային քարատեսակներով՝ օբսիդիաններ, բազալտներ, անդեզիտներ, տուֆեր, ֆելզիտներ: Վերջիններս կազմում են Հայաստանի այժմյան տարածքի շուրջ  2/3 մասը: Այստեղ գրանցված 550-ից ավելի տարբեր կազմի հրաբուխների շարքում ընդամենը 16-ն են, այսպես կոչված, «թթու» հրաբուխներ, որոնք ժայթքել և արտավիժել են ռիոլիթ-դացիտային կազմ ունեցող լավաներ, օբսիդիաններ, պեռլիտ և պեմզա: Այդ հրաբուխները, մյուս բոլոր հրաբուխների հետ մեկտեղ, հարում են Հայաստանի երիտասարդ հրաբխային գոտուն, որը ձգվում է տարածքի հյուսիս-արևմուտքից մինչև հարավ-արևելք: Դրանք են` Արտենիի համալիրը, Մեծ և Փոքր Արտենիները (Արագածի հարավ-արևմտյան ստորոտում), Հատիսը (Շամիրամալեռ), Գութանսարը (կենտրոնում), Ջրաբերի հանքավայրը, Սպիտակասարը և Գեղասարը (Գեղամա լեռներում), Խորափորը (Վարդենիսի լեռներում), Բազենքը, Մեծ, Միջնեկ և Փոքր Սատանաքարերը, Մեծ և Փոքր Սև քարերը (Սյունիքի բարձրավանդակում):

Գայանե Գրիգորյանի զեկուցումից տեղեկանում ենք, որ ապակու գործնական նշանակությունն աճել է դարերի ընթացքում, քանի որ այն առաջին անգամ ստեղծվել է մարդու կողմից չորս հազարամյակ առաջ: Հին ապակե տարաները, պատուհաններն ու վիտրաժները այժմ գոյակցում են նոր բարձր տեխնոլոգիական արտադրանքների հետ, որոնք ներառում են, օրինակ, օպտիկական մանրաթելեր, բարակ թաղանթներ, մետաղական, կենսաակտիվ և հիբրիդային օրգանական-անօրգանական ակնոցներ, ամորֆ սառույցներ կամ ամբողջովին պինդ վիճակում գտնվող մարտկոցներ: Առաջին հայացքից ոչնչով չհրապուրող սև քարն ունեցել է նաև մեծ դեր հավատալիքների և գուշակության ասպարեզներում: Այն համարել են ամենազոր, մոգական քար: Համարվել է, որ օբսիդիանն իր մեջ կրում է դրական էներգետիկ ներուժ, ուստի այն օգտագործվել է պաշտամունքային արարողություններում: Այն դիտվել է իբրև զգուշության քար, որը մարդկանց պահպանում է ճակատագրական, սխալ և անվայել գործողություններից:

Նախաձեռնության շրջանակներում «Ապակին հայկական կենցաղում և արվեստում» թեմայով զեկուցումով հանդես է եկել ազգագրագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու Սվետլանա Պողոսյանը: 

Զեկուցման մեջ խոսվում է Դվինի ապակեգործության մասին: Հայտնի է, որ Դվին մայրաքաղաքը հիմնադրվել է Հայոց Խոսրով Գ Կոտակ արքայի գահակալության տարիներին (330-338թթ.): Այն կարճ ժամանակահատվածում դառնում է ոչ միայն Հայաստանի քաղաքական և տնտեսական նշանավոր կենտրոններից մեկը, այլև միջազգային տարանցիկ առևտրի խաչմերուկ: Այս հանգամանքով է առաջին հերթին պայմանավորված եղել արհեստների և առևտրի կտրուկ վերելքը: Արհեստներից հատկապես զարգացած էին ապակեգործությունը, դարբնությունը, զինագործությունը, ոսկերչությունը, խեցեգործությունը: Վերջինս, անընդհատ կատարելագործվելով, իր զարգացման բարձրակետին է հասել XI-XIII դարերում:

Բանախոսը փաստում է, որ ապակեգործության վերաբերյալ գրավոր վկայություններ մեզ հասել են դեռևս միջնադարյան աղբյուրներից: Այդ տեղեկություններից պարզ է դառնում, որ քաղաքի արհեստավորները ընդօրինակել և կատարելագործել են հելլենիստական ապակեգործության լավագույն ավանդույթները: Զեկուցումից տեղեկանում ենք, որ Դվինի պեղումների ընթացքում հայտնաբերված հարուստ ապակյա իրերի նմուշները պատրաստված են եղել տարբեր գույնի և որակի բազմերանգ ապակուց, որոնց ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ դրանք ունեցել են տեղական ծագում: Առավել շատ հանդիպել են կանաչ և մուգ կանաչ գույնի ապակյա իրեր: Ցուցադրված ապակյա անոթները, ըստ ուսումնասիրողների, պատրաստված են եղել տարբեր եղանակներով. առավել հաճախ հանդիպել են ազատ փչման տարբերակով պատրաստված իրեր: Հատկանշական է այն, որ բարձր ջերմաստիճանում ապակին ձուլել և մամլել են, իսկ առավել ցածր ջերմաստիճանի պայմաններում` ձգել և կտրել:

Երկրաբանական թանգարանի ժամանակավոր ցուցադրության մեջ ներառված են ապակե 28  ցուցանմուշ Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիր, հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարանի պահուստային ֆոնդից,  «ԳԱՊԵՔՍ» ապակե իրեր և կոնստրուկցիաներ արտադրող ընկերության գեղարվեստական արտադրանքից, Փանոս Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի պետական քոլեջի ուսանողների աշխատանքներից, շինանյութ արտադրող «Ծիածան» ձեռնարկության ապակե արտադրանքներից։

Անմասն չեն մնացել նաև Գեղանիստի դպրոցում գործող  Էկոթիմի աշակերտները, որոնք այցելուներին ներկայացրել են «Թափանցիկ և տեսանելի» թեմայով զեկուցումներ:

Նաև շատ  հետաքրքիր էր «Հանդիպում գիտնականի հետ» նախաձեռնությունը. պետրոլոգ, երկրաբանական գիտությունների թեկնածու Ղազար Գալոյանը «Հրաբխային ապակին մանրադիտակի տակ» թեմայի շրջանակներում մանրադիտակի տակ այցելուներին ցուցադրեց համապատասխան նմուշներ և մեկնաբանեց դրանք:

«Ապակու կիրառումը զարդարվեստում» շարքը ներկայացնում է զարդագործ դիզայների Լիլիթ Ավետյանի LIAVET աշխատանքները, որոնք մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում այցելուների շրջանում։

Կրկին նշենք, որ ցուցադրությունը գործելու է մինչև հունիսի 30-ը:

Ardi.am