Կոմիտասի քառյակի առաջին դարը

Կոմիտասի անվան լարային քառյակն այս տարի նշում է հիմնադրման 100-ամյակը։ Լեգենդար երաժշտախումբն այս երկարուձիգ տարիների ընթացքում ունեցել է անհաշիվ տպավորիչ համերգներ, հայ և օտարազգի ունկնդրին ներկայացել ոչ միայն կոմիտասյան, հայկական դասական երաժշտությամբ, այլև համաշխարհային ճանաչում ունեցող արտասահմանյան կոմպոզիտորների ստեղծագործությունների կատարումներով։ Երաժշտասեր հանրության հետաքրքրությունն ու սերը քառյակի գեղարվեստական ղեկավար և առաջին ջութակ, Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր, ՀՀ ժողովրդական արտիստ Էդվարդ Թադևոսյանի նկատմամբ չի ճանաչում վաղեմության ժամկետ: Ուստի, մենք փորձել ենք մաեստրո Թադևոսյանի հետ 2008 թ․ ունեցած զրույցից որոշ հետաքրքիր մտքեր առանձնացնել և ներկայացնել մեր ընթերցողին՝ փաստելով, որ ասելիք կա, որը նույնպես չի ճանաչում վաղեմության ժամկետ։

-Մաեստոր, Կոմիտասի անվան քառյակը հիմնադրվել է Մոսկվայում։ Խնդրում եմ պատմեք, թե ինչպես սկսվեց ամեն բան։  

-Այո՛, մեր լարային քառյակը հիմնադրվել է Մոսկվայում, 1924 թվականին: Նախաձեռնողները Մոսկվայի կոնսերվատորիայի չորս հայ ուսանողներն էին։ Այս գործում մասնավորապես մեծ է եղել Ավետ Գաբրիելյանի ու Սարգիս Ասլամազյանի ներդրումը: Հետագայում՝ 1932-ին, Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը, լայնածավալ համերգային գործունեություն իրականացնելու նպատակով, քառյակն արժանացրեց Կոմիտասի անունը կրելու պատվին: Մինչև 1976 թվականը քառյակի անդամները բնակվում էին Մոսկվայում, քառյակը համարվում էր Հայֆիլհարմոնիայի կազմում գործող կոլեկտիվ: 1969-ին, երբ ես Մոսկվայի կոնսերվատորիայի ավարտական կուրսի ուսանող էի, այնտեղ նշվում էր Կոմիտասի 100-ամյակը, և համերգի մեխը Կոմիտասի անվան լարային քառյակի ելույթն էր: Ես արդեն միջազգային մրցույթների դափնեկիր էի և հրավիրված էի մասնակցելու այդ համերգին՝ իբրև մենակատար: Ավետ Գաբրիելյանը հենց այդ համերգից հետո ինձ հրավիրեց ընդգրկվելու քառյակի կազմում՝ որպես երկրորդ ջութակահար։ Ես երջանկություն ունեցա նրա կողքին վեց տարի ապրելու և մխրճվելու նրա ստեղծագործական բարդագույն լաբորատարիայի մեջ: Այնուհետև՝ 1976-ին, նա ինձ առաջարկեց զբաղեցնել իր տեղը քառյակում և տվեց իր գործիքը: Նույն տարում տեղափոխվեցի Երևան: Այդ ժամանակվանից մինչ այսօր քառյակի մյուս անդամները հաճախակի են փոփոխվել, բայց առաջին ջութակն ընդամենը երկու սերունդ է ունեցել: Քառյակում աշխատել են Ֆելիքս Սիմոնյանը, Յաշա Պապյանը, Հակոբ Մեքինյանը, 1990-ին հրավիրվել է ալտահար Ալեքսանդր Կոսեմյանը, 1994-ին՝ երկրորդ ջութակահար Սուրեն Հախնազարյանը:

(Մեր ընթերցողներին ասենք, որ Սուրեն Հախնազարյանը աշխարհահռչակ թավջութակահար Նարեկ Հախնազարյանի հայրն է։ Ասել է թե՝ որդին հորից է ժառանգել իր երաժշտական տաղանդը – Կ․ Ռ․)։

-Սուրեն Հախնազարյանի ընտանիքը տարիներ շարունակ բնակվում էր Մոսկվայում, և նա իր անձնական երջանկությունն ու բարեկեցությունը պարզապես զոհաբերում էր հանուն աշխատանքի: Բայց դա շատ երկար չէր կարող ձգվել. ի վերջո, Սուրենը որոշեց տեղափոխվել Մոսկվա, վերամիավորվել ընտանիքի հետ: 23 տարի նրա հետ աշխատելուց հետո ես, տուրք տալով Ավետ Գաբրիելյանի պատգամին, թե քառյակը պիտի ապրի ընդմիշտ,  ստիպված էի հայտարարել մրցույթ՝ նոր անդամ ընդունելու նպատակով: Մրցույթը կայացավ, և արդյունքը եղավ այն, որ քառյակ եկավ մի երիտասարդ ջութակահարուհի՝ Սյուզի Երիցյանը, որը սերում է երաժշտական ընտանիքից:

-Կոմիտասի անվան քառյակն անգործության, հարկադիր պարապուրդի մեջ չէ, բայց ձեզ հետ հանդիպում փնտրող ունկնդիրներն այնքան էլ հաճախ չեն ձեզ գտնում: Խորհրդային տարիներին ճիշտ հակառակ պատկերն էր. չկար որևէ հանրապետական, անգամ համամիութենական մշակութային իրադարձություն, որ անցներ առանց ձեր մասնակցության: Պատճառն այսօր մեր հասարակության մեջ գերիշխող գավառական ճաշա՞կն է:

-Ե՛վ ես՝ որպես մենակատար, և՛ քառյակը հաճախակի ենք համերգներ ունենում: Դրանք կազմակերպում են և՛ Կոմպոզիտորների միությունը, և՛ ֆիլհարմոնիան: Բայց ինչ վերաբերում է լայն զանգվածային հանրահռչակմանը, միանշանակ Ձեզ հետ համաձայն եմ. Կոմիտասի անվան քառյակը նախկինում հեռուստաեթերից չէր իջնում, իսկ հիմա դա շատ հազվադեպ երևույթ է: Ճիշտն ասած՝ ես դա բացատրում եմ հեռուստատեսության ղեկավարության ճաշակով: Չես կարող գնալ ասել՝ ես լավն եմ, ինձ եթեր տրամադրեք: Երբեք դա չեմ արել ու չեմ էլ անի, բացառվում է: Տարբեր առիթներով եմ ասել՝ հավանաբար արժանապատվությանս զգացումը ինձանից հինգ րոպե շուտ է աշխարհ եկել, հետո նոր ես եմ ծնվել: Ուղղակի հուսանք, որ կգան ժամանակներ, երբ արժեքների այս զարհուրելի վերագնահատումը կվերանա մեզանում: Իսկ այդ երևույթն ունի շատ խոր, վտանգավոր արմատներ: Ուսանողների հետ պարապում ենք, աշխատում ենք, մեր գիտելիքներն ու ճաշակն ենք ձգտում փոխանցել երիտասարդ երաժիշտներին, ու հանկարծ գալիս է մի կոլեկտիվ, ըստ որում՝ անվանի, որը, կոպիտ ասած, կապիկություն է անում բեմի վրա ու արժանանում մեծ ընդունելության, ծափերի: Արի ու դրանից հետո ուսանողին համոզիր, որ ճիշտը նա չէ, դու ես: Ես մտածում եմ, որ ոչ լուրջը հեշտ է ընկալվում: Ընդունված է, չէ՞, ասել. ժողովրդին մատուցեք հանդիսություններ և ուտելիք: Բայց դրանից բացի մեր առջև լուրջ խնդիրներ կան, կա բարձրարվեստ երաժիշտներ, խորը մարդիկ ձևավորելու խնդիրը: Ինչպես քանդակագործն է ձև տալիս, բովանդակություն հաղորդում այս կամ այն նյութին, այնպես էլ մենք պիտի կարողանանք վարվել մեր երիտասարդների հետ, որոնց մեջ քիչ չեն ընդունակ անհատականությունները:

-Մի՞թե ուշադրության որևէ դրսևորում չեք նկատում օրվա ղեկավարության կողմից մշակույթի հանդեպ։ Գուցե այդ ուշադրությունը պատշաճ մակարդակի վրա չէ, բայց արդուհանդերձ կա՞։

-Եթե մինչև վերջ ազնիվ լինեմ (իսկ չլինել չեմ կարող), ինչ-որ ուշադրություն նկատում եմ, բայց նկատածիս մեջ միշտ նույն անձնավորություններն են: Ինքս այդ հարցի պատասխանն ունեմ, թե ինչու են նույն անձնավորությունները, բայց կցանկանայի, որ կարծիքս ժամանակի ընթացքում փոխվեր: Կցանկանայի, որ ղեկավարության կողմից մշտապես հրավիրվող մարդկանց մեջ գերիշխեր ազգային մտածողությունը, ոչ թե անձնական խնդիրներ լուծելու մղումը, որ ելույթներ ունենալիս մեր մտավորականները ասեին ճշմարտությունը, իրենց մտածածը, ոչ թե այն, ինչ ցանկանում են իրենցից լսել: Ես սովոր չեմ պարտադրել իմ կարծիքը որևէ մեկին, երբ այն չեն հարցնում, բայց գիտեմ, թե ինչն է պատճառը, որ որոշ մտավորականներ, այդ թվում և ես, ֆուտբոլի լեզվով, խաղից դուրս վիճակում ենք  հայտնվել: Գիտե՞ք, մի բան է իմանալ, թե ինչ պիտի ասես, մեկ այլ բան՝ կարողանալ ասել: Ես երբեք չեմ կարողացել, և կարծում եմ, որ եթե այսքան տարի չեմ փոխվել, այսուհետ դժվար թե փոխվեմ:

-Ձեր ասածից կարելի՞ է ենթադրել, որ այսօր քաղաքականացված մեր մթնոլորտում հաճախակի հրապարակային ելույթներ ունեցող մարդիկ ոչ թե անկեղծ խոսք են ասում, այլ պարզապես խամաճիկների դեր են կատարում այս կամ այն ուժի ձեռքին:

-Համենայնդեպս, դատելով մամուլից, դեր են կատարում: Իհարկե, գուցե սխալվում եմ (մարդը չի կարող միշտ ճիշտ լինել):

-Իսկ մշակույթի մարդը կարո՞ղ է առհասարակ զերծ մնալ քաղաքական, հասարակական անցուդարձից և տրվել զուտ ստեղծագործական կյանքին:

-Ըստ իս՝ ո՛չ: Եթե ես այս հասարակության մի մասն եմ կազմում, եթե համարում եմ, որ այս ժողովրդի ծնունդն եմ, այս ազգի նյութն եմ, ուրեմն չեմ կարող չհետաքրքրվել իմ ժողովրդի սոցիալական վիճակով, նյութական դժվարություններով, գործազրկության փաստով, հոգեբանական  խնդիրներով: Անոմալիա կլինի, եթե որևէ մեկը կարողանա այս ամենից անջատ ապրել: Հաճախ, երբ այս կամ այն պաշտոնյան, նախարարաը խոսում է ժողովրդի անունից, ես մտածում եմ՝ արդյոք նա երբևէ դո՞ւրս է գալիս փողոց, տեսնո՞ւմ է, թե ինչպիսին է ժողովրդի վիճակը, որ խոսում է նրա անունից: Ես, օրինակ, ինձ թույլ չեմ տա ժողովրդի անունից խոսելու, որովհետև շատ փոքր մարդ եմ: Կարող եմ ընդամենը մի շրջանակի, մի բնագավառի անունից խոսել՝ երաժշտության բնագավառի։ Օրինակ՝ինձ համար շատ ցավալի է, որ մեր կյանքում կատարվող այս կամ այն փոփոխությունը կատարվում է դրսի ուժերի միջամտությունից հետո: Գուցե կան մարդիկ, որ այս հանգամանքով ուրախանում են, բայց ես, թեև պրոկառավարական մարդ չեմ, չեմ ուրախանում, որ դրսից ստիպում են, որ իմ երկրում ժողովրդավարություն լինի: Ես շատ կուզեի, որ դա արվեր բանականության թելադրանքով, ժողովրդի մասին մտածելով: Եթե Եվրոպայում կան տասնյակ տարիների ընթացքում մշակված ճիշտ ժողովրդավարական կանոններ, ինչո՞ւ չի կարելի սովորել: Այս տարիքին եմ հասել, մինչև հիմա սովորում եմ: Երբ հարցնում են, թե ինչ եմ անում, ասում եմ՝ փորձում եմ ջութակ նվագել: Ամոթալի ոչինչ չկա սրանում: Կարող ենք եվրոպական ժողովրդավարական մշակույթը սովորել և կիրառել մեզանում, բայց չպետք է թույլ տանք, որ այն մեզ պարտադրվի: Կցանկանայի՝ իրո՛ք կայունություն լիներ մեր երկրում, բայց դա չհասկացվեր այնպես, որ պիտի ժողովուրդը լուռ լինի, ու դա կոչենք կայունություն: Պետությունը, ըստ իս, իշխանության և ժողովրդի համագործակցությունն է, ոչ թե իշխանությունն է, կառավարությունը: Իշխանության և ժողովրդի համագործակցությունն է առաջին նախապայմանը պետության ծաղկման, զարգացման, ճիշտ ուղով ընթանալու համար:

-Ի՞նչ կցանկանայիք ասել ընթերցողին այս տագնապալի ժամանակներում:

-Լուսահոգի հայրս ասում էր, որ ես դեռ փոքրուց նախանձի զգացում չեմ ունեցել: Պարզապես կցանկանայի, որ Կոմիտասի անվան քառյակի նկատմամբ լիներ պատշաճ վերաբերմունք, ինչպես երաժշտական շատ այլ կոլեկտիվների հանդեպ։ Հասկանալի է, որ մեզ չի հաջողվում զերծ մնալ ֆինանսական հոգսերից և մտածել միայն գեղեցիկ մշակութային ծրագրեր իրագործելու ու ժողովրդին մատուցելու մասին: Եվ դա ահռելի գումարների հետ չի կապված, քանի որ կոլեկտիվն իրոք շատ փոքր է, ենթադրվող ծախսերն էլ՝ համապատասխանաբար: Բացի համերգներից, շատ կարևոր է կազմակերպել վարպետության դասեր, որովհետև ոչ մեկս հավերժ ու անփոխարինելի չենք, որ չմտածենք մեր փորձն ու գիտելիքը եկող սերունդներին փոխանցելու մասին: Ինձ շատ են առաջարկել ապրել ուրիշ երկրում, բայց ես չեմ ուզում այս գործն անել ուրիշ երկրում: Ես չեմ ուզում, որ Գերմանիայում հյուրախաղերի ժամանակ այնտեղ ապրող ուսանողներիցս վեց-յոթ հոգի մոտենան ու շնորհավորեն ինձ: Ես ուզում եմ, որ նրանք այստեղ մնան, այս ժողովրդի համար աշխատեն, այս մշակույթին ծառայեն, այս երիտասարդությանը դաստիարակեն: Դժվարություններին կարելի է դիմակայել, բայց ումից որ կախված է այդ դժվարությունները հաղթահարելու խնդիրը, չպետք է մտածի, որ այդ դիմակայումը հավերժ կարող է շարունակվել: Շատ հաճախ մարդիկ կարծում են, որ իրենք ունեն իրավունք, և ոչ՝ պատասխանատվություն: Եթե իրավունքն ու պատասխպանատվությունը հավասարակշռված լինի մարդկանց մեջ, ամեն բան տեղը կընկնի: Պորֆեսիոնալիզմը պիտի լինի առաջնահերթություն ցանկացած հարցում: Տա՛ Աստված, որ այս գիտակցությունն իշխի մեզանում:

Զրույցը՝ Կարինե Ռաֆայելյանի