Շումերական տեքստերը վկայում են, որ մարդկային աղմուկը այնքան խլացուցիչ էր, որ Աքքադի աստվածները չէին կարողանում խաղաղ քնել։ Ժամանակի ընթացքում այդ աղմուկը աստվածներին զրկում է զորությունից ու երկնային փայլից։ Նրանք, ի վերջո, ջրհեղեղ են ուղարկում երկիր՝ մարդկանց ոչնչացնելու և նրանց երգը լռեցնելու համար։
Երաժիշտների ակնկալիքը հանդիսատեսի լռությունն է։ Կատարողները ձգտում են հասնել լռության ամենախորունկ վիճակին։ Իր հերթին երաժշտությունը լռություն է թելադրում՝ հնազանդեցնելով իրեն։ «Լսել» նշանակում է ենթարկվել։ Լատիներեն «լսել» — obaudire։ Այդ բայը` obaudire, անցել է ֆրանսերենին, obéir` անսալ, ենթարկվել[1]։ Երաժշտությունը հնարավոր է լսել միայն լռության մեջ։ Այլ կերպ ասած՝ երաժշտությունը հնարավոր է լսել՝ հրաժարվելով խոսքից։ Հենրիկ Էդոյանը հարց է հղում․ «Իսկ ի՞նչ անել, երբ ավարտվում է երաժշտությունը»։ Լսել «լռության ձայնը»։ Ջոն Քեյջի «4’33» ստեղծագործությունը բաղկացած է չորս րոպե և երեսուներեք վայրկյան տևող լռությունից։ Այդ ընթացքում երաժիշտը լուռ նստում է դաշնամուրի դիմաց և ապա լքում բեմը։ Համերգասրահի այդ լռության մեջ լսելի են դռան ճռռոցը, մարդկանց շշուկները, քայլերի ձայնը և այլ աղմուկներ։ Անհնար է հասնել բացարձակ լռության, ինչպես անհնար է երաժշտության անդադար ունկնդրումը[2]։ Երաժշտական կատարման ունկնդրումը մեզ վերադարձնում է լռության տարածություն և վեհացնում այն։ Լռությունը ականջների համար նույնն է, ինչ գիշերը՝ աչքերի։
Կաֆկայի պատմվածքում Ոդիսևսն ունկնդրում է Սիրենների լռությունը։ Հունական դիցաբանության մեջ Ոդիսևսը այն հերոսն է, որը, հաղթահարելով ճակատագրի անխուսափելիությունը, վերադառնում է Իթակե։ Ի՞նչ է երաժշտությունը։ Նովալիսի[3] խոսքերով կարող ենք ասել՝ երաժշտությունը իրականում հայրենաբաղձություն է — ամենուր տանը լինելու մղում: Մենք ո՞ւր ենք գնում: Միշտ դեպի տուն: Հոմերոսի «Ոդիսականում» Սիրենները ապրում են ծաղկավետ մարգում, ուր իրենց իսկ հոշոտած նավազների փտած ոսկորներն են։ Սիրենների մահաբեր երգը հրապուրում էր նավազներին և նրանց կործանում։ Կիրկեի խորհրդով Ոդիսևսը մեղրամոմով փակում է իր ընկերների ականջները, իսկ իրեն հրամայում է շղթայել նավակայմին։ Ոդիսևսը միակն է, որ լսել է Սիրենների երգը․
-Ե՛կ, բազմագո՜վ դու Ոդիսևս, մեծ պարծանքդ աքայացոց,
Դե՛հ, կանգնեցրու նավդ այստեղ ու երկուսիս ձայնը լսի՛ր:
Չէ՞ որ ոչ ոք իր սև նավով անց չի կացել այս կողմերով,
Մինչև ձայնը քաղցրահնչյուն չի լսել նա մեր բերանից:
Գնացել է` այն վայելած ու ավելի իմաստնացած[4]:
Թռչուններն իրենց կախարդական երգեցողությամբ հրապուրում են մարդկանց այնտեղ, որտեղ հողը ծածկված է մարդկանց ոսկորներով, իսկ մարդիկ հրապուրում են թռչուններին՝ նմանակելով նրանց երգեցողությունը։ Երաժշտությունը խայծ է։ Մարդիկ օրինակ վերցնելով կնոջ արգանդը, թմբուկի վրա ձգել են կենդանու քերթված կաշին, որին հրապուրել են իր իսկ տեսակի եղջյուրի ձայնով։ Կրետեի բնակիչները Դիոնիսոսին նվիրված տոնախմբությունների ժամանակ առջևից տանում էին այն արկղը, որի մեջ իբրև Դիոնիսոսի սիրտն էր պահված, իսկ սրինգների և ծնծղաների հնչյունները նմանակում էին այն զանգակների ձայնը, որոնց միջոցով աստվածային մանկանը հրապուրել էին դեպի կործանում: Երաժշտությունը խայծ է, որը հրապուրում է ու դատապարտում մահվան։
Դիոնիսոսը (Զևսի և մահկանացու Սեմելեի որդին) միավորում է աստվածայինն ու մարդկայինը․ դիցաբանորեն խորհրդանշում է երկնքի և երկրի հաշտեցումը[5]։ Դիոնիսոսը վերադառնում է գինով և թիրսոսներով։ Վերադառնում է տիմպանների, ցիմբալների և ավլոսների նվագակցությամբ՝ մարդկային մարմինը դարձնելով իր երաժշտական ռիթմերի զոհը։ Սիլենոս Մարսիասին Ապոլոնը կախում է սոճուց և կաշին քերթում։ Ինչո՞ւ են հունական առասպելում Մարսիասին մաշկազերծ անում․ դիմակազերծելու համար, քանզի երաժշտությունը անբացատրելի է, անտեսանելի և անմիջապես մակերեսից թափանցում է խորքը»։ Երաժշտությունը ասեմանտիկ է, այն ֆիզիկապես գոյություն չունի։ Երաժշտությունը աշխարհ է։ Աշխարհ, որին անհնար է հայել։ Աշխարհ առանց բնանկարի։ Օրփեոսի հետ շրջվելուց Եվրիդիկեն անհետանում է, որովհետև երաժիշտը փնտրում է պատկեր, հայացք։
Հին կտակարանում առաջին նվագարանը ստեղծել է Ղամեքի որդի Հոբալը, որ «քնարահարների և սրնգահարների հայրն եղավ»։ Աստված Մովսեսին պատվիրում է արծաթից երկու փող ստեղծել՝ ժողովրդին կանչելու և բանակներին երթի հանելու համար․ «Եթե ձեր երկրում պատերազմի գնաք ձեզ նեղություն տվող թշնամու դեմ, ազդարարության փող կհնչեցնեք, և դուք կհիշվեք ձեր Տեր Աստծո առաջ և կազատվեք ձեր թշնամիներից»։ Յոթ քահանաների շեփորների ձայնից Երիքովի պարիսպները փլվում են։ Չնայած երաժշտության կործանարար ազդեցությանը, միևնույն ժամանակ երաժշտությունը մաքրագործում է։ Երբ չար ոգին գալիս էր Սավուղի վրա, Դավիթը վերցնում էր քնարն ու նվագում։ Սավուղը խաղաղվում էր, և չար ոգին հեռանում էր նրանից։ Լակեդեմոնացիները մարտիկների ցասումը հանդարտեցնում են ֆլեյտաների հնչյուններով, միևնույն ժամանակ երաժշտությունը ոգևորում էր մարտիկներին և մղում ռազմերթի։ Առանց երաժշտության զինվորների մարտաշարքը դատապարտված է քաոսի, հատկապես այն պահին, երբ նրանք նետվում են հարձակման։ Սեքստուս Էմպիրիկուսի[6] համար, ընդհակառակը, երաժշտությունը անհանգստությունից ու հուզմունքից «շեղելու» համար է: Երբ երաժշտությունը դադարում է, մարդը անմիջապես վերադառնում է իր նախկին հոգեվիճակին։ Մարտի ժամանակ ավլոսները ոչ թե քաջություն են ներշնչում, այլ շեղում են ահ ու սարսափի հետ կապված մտքերից։
Ի սկզբանե ռիթմն էր։ Սրտի ռիթմը։ Շնչառության ռիթմը։ Զևսի ծնունդը ուղեկցվում է ռիթմերով։ Հռեան Զևսին ծնել է Դիկտեի անձավում, որտեղ նրան հսկում էին Կուրետները։ Նրանց զենքերի շառաչը խլացնում էր մանկան ձայնը, որպեսզի Քրոնոսը այն չլսեր։ Կրետեում Զևսի քրմերը Կուրետների ծեսի ժամանակ աղմկալից ռազմապարեր էին պարում.
Զինված մանուկները կատաղորեն պարել են
Յուպիտերի օրորոցի շուրջը այնպես,
Որ ագահ Սատուրնոսը Յուպիտերի ճիչը բնավ չլսի,
Որ առհավետ չխոցի նա քնքուշ սիրտը մայրական:
Այդ պատճառով աստվածամորն ուղեկցում են զենքերով,
Կամ կուզեն ցույց տալ, որ մարդիկ հերոսաբար,
Զենքերով Մեծ մոր կամքով պետք է իրենց հայրենիքը պաշտպանեն․․․[7]
(Լուկրեցիուս)
Մեղեդին,- գրում է Հակոբ Մովսեսը,- թեկուզ ռիթմիկ, մղում է պարի։ Ռիթմը, թեկուզ մեղեդային, մղում է մարշի։ Ռիթմը բազմություն է պահանջում և բազմություն է ստեղծում։ Մեղեդին անգամ բազմության մեջ քեզ առանձնացնում է։ Որտե՞ղ է ժամանակակից համակենտրոնացման ճամբարը․ ակումբներում, որտեղ դիջեյները ռիթմի ու մարմնական գալարումների գազախցիկներն են լցնում զանգվածներին և բոլորին նախ՝ մարմնով համահավասարեցնում են և ապա՝ կոտորում անխնա[8]։ Էլիաս Քանետտին հաճախ էր կրկնում, որ ռիթմը ծագում է մարդկային քայլից, այստեղից էլ՝ վաղնջական բանաստեղծությունների տաղաչափությունը (մետրիկա)։ Կենդանիների ոտնահետքերը առաջին հաղորդագրությունն են, որ վերծանել է որսորդ-հավաքիչը։ Ոտնահետքը աղմուկի ռիթմիկ ձայնագրություն է:
Ուրախանում էին մարդիկ, ծաղկում մուսան գեղջկական
Եվ զարդարում էին անհոգ ուրախ մարդիկ օրնիբուն
Իրենց ուսերն ու գլուխը ծաղիկների պսակով,
Եվ սկսում կայտառ պարել, շարժել կոպիտ ձեռքերը,
Եվ կրունկներով տրորելով իրենց հողը հարազատ…
Երաժշտությունը բռնանում է մարդու մարմնի վրա[9]: Այն ստիպում է մարդկանց ոտքի ելնել: Երաժշտական ռիթմերը արթնացնում են մարմնական ռիթմերը: Մարդու ականջը անկարող է փակվել երաժշտությանն ընդառաջ: Նման իշխանություն ունենալով` երաժշտությունը հարմարվում է ամեն իշխանության: Ավելին, նրա էությունը անհավասարությունն է: Լսողությունն ու հնազանդությունը անքակտելիորեն կապված են իրար: Առաջնորդ, կատարողներ, հնազանդ զոհեր՝ ահա այն կառուցվածքը, որը կարգավորում է երաժշտական կատարումը։ Անգամ աստղերը, ըստ Պլատոնի, սիրեններ են՝ հնչեղ լուսատուներ, որոնք ծնունդ են տալիս տիեզերքին և տիեզերական կարգին։ Ռիթմ և չափ։ Մարշը ենթակա է ռիթմի, փայտի հարվածները ռիթմիկ են, ողջույնները ռիթմիկ են։
Արիստոտելի ժամանակներում սովորություն է եղել ստրուկներին խարազանելու ֆլեյտայի հնչյունների ներքո։ 20-րդ դարի համակենտրոնացման ճամբարներում մերկ մարմինները գազախցիկներն էին մտնում երաժշտության ներքո[10]։ Իտալացի քիմիկոս Պրիմո Լևին[11] այդ երաժշտությունը անվանել է դժոխային․ «Նրանց հոգիները մեռած են, և երաժշտությունը նրանց առաջ է մղում, ինչպես քամին չոր տերևները` փոխարինելով կամքին»։
Գերմանացիների նպատակն էր բանտարկյալներին վերածել հնազանդ, անդեմ հոտի, որը ղեկավարվում է երաժշտությամբ։ Մի խոսքով՝ մահվան ճամբարի երաժշտությունը ծիսական երաժշտություն էր։ Պրիմո Լևին բացահայտել է երաժշտությանը բնորոշ ամենահին գործառույթը: Երաժշտությունը,- գրել է նա,- ընկալվում էր որպես հմայանք։ Այն «կրկնվող ռիթմի հիպնոս էր, որը սպանում է միտքը և թմրեցնում ցավը։ 1943 թ. Աուշվիցի ճամբարում՝ Սուրբ ծննդյան նախօրեին, կոմենդատ Շվարցխուբերը ճամբարի երաժիշտներին հրամայեց հոսպիտալում պառկած հիվանդ կանանց համար գերմանական և լեհական սուրբծննդյան երգեր նվագել։ Սիմոն Լակսը[12] նվագախմբի հետ ճանապարհվեց կանանց հիվանդանոց։ Սկզբում բոլոր կանայք, առանձնապես լեհուհիները, այնպես դառնորեն էին լալիս, որ նրանց լացը խլացնում էր երաժշտությունը։ Այնուհետև արցունքներին հաջորդեցին ճիչեր։ Կանայք աղաղակում էին. «Կա՛նգ առեք, հեռացե՛ք, չքվե՛ք այստեղից, թողե՛ք մեռնենք խաղաղությամբ»։
Սիմոն Լակսը միակն էր, որ հասկանում էր աղաղակող լեհ կանանց խոսքերի իմաստը։ Նա նվագախմբին հեռանալու ազդանշան տվեց։ Սիմոն Լակսի խոսքերով` նա մինչև այդ երբեք չէր մտածել, որ երաժշտությունը կարող է ցավ պատճառել։
Մահվան ճամբարը վերապրած Կ. Գվիզդկան, ընդհակառակը, գրել է. «Երբ Աուշվիցի բանտարկյալները, երկար աշխատանքային օրից հյուծված, քարշ գալով վերադառնում էին ճամբար, դեռ հեռվից լսում էին ճամբարի նվագախմբի երաժշտությունը, և դա ոգեշնչում էր նրանց։ Հանս Գյունտեր Ադլերը, որ Տերեզիենշտադտի ճամբարի բանտարկյալ էր, տանել չէր կարողանում օպերային արիաները։ Տերեզիենշտադտում Գեդդա Գրաբ-Կերնմայերը ասել է․ «Աներևակայելի է, թե ինչպես է Գեդեոն Քլայնը ճամբարում օրորոցային հորինել»։ Այսպիսով, եթե ոմանց համար ճամբարի երաժշտությունը արիություն էր ներշնչում, ապա մյուսների համար երաժշտությունը բանտարկյալներին բարոյալքում էր։
Պասկալ Քինյարը մերժում է երաժշտության երկակի բնույթը (ստեղծարար և հոգեկործան)։ Երաժշտության դիվական, դժոխային կողմ գոյություն չունի։ Իրականությունը այն է, որ դժոխային պայմաններում երաժշտությունը դառնում է դժոխային․ «Բանականությունն ամենևին էլ հակադրված չէ դաժանությանը: Մենք չենք կարող հակադրել կամայականությունը պետությանը, խաղաղությունը՝ պատերազմին, հեղված արյունը՝ վսեմ խոհերին, քանզի կամայականությունը, մահը, դաժանությունը, արյունն ու մտածողությունը զերծ չեն այն տրամաբանությունից, որը եղել է և մնում է տրամաբանություն, նույնիսկ եթե այն ենթակա չէ բանականությանը: Մարդկային հանրույթները զերծ չեն քաոտիկ էնտրոպիայից, որը նրանց ակունքն է և տիրում է նրանց ճակատագրերին»։
Ծանոթագրություն
[1]Quignard P. La haine de la musique. – P., 1996.
[2]Հորացիուսի համոզմամբ՝ լռությունն ինքնին անկարող է ամբողջովին տարրալուծվել։ Ձայնային անիհիլացիան անկարող է հասնել իր քայքայման վերջնակետին` բացարձակ լռության: Նա գրել է, որ անգամ կեսօրին, անգամ ամռան հեղձուցիչ շոգին, լռությունը «բզզում է» անշարժացած գետափերին (Quignard P. La haine de la musique)։
[3] Նովալիսը ասել է. «Փիլիսոփայությունը հայրենաբաղձություն է»։
[4]Հոմերոս, «Ոդիսական», հին հունարենից թարգմանությունը ՝ Գոհար Մուրադյանի և Արամ Թոփչյանի, Երևան, «Զանգակ», 2024:
[5]Սերգեյ Ստեփանյան, «Ֆրիդրիխ Հյոլդեռլին. բանաստեղծական աշխարհի և ճակատագրի քննության փորձ», 2013։
[6]Սեքստոս Էմպիրիկոս- (II դ. վերջ –III դ. սկիզբ)- հին հուն. փիլիսոփա և գիտնական, սկեպտիցիզմի ներկայացուցիչ։ «Ընդդեմ գիտնականների» երկի հեղինակը։
[7]Տիտուս Լուկրեցիուս Կարուս -«Իրերի բնության մասին» պոեմ, լատ. թարգմ. Գր. Արեյանը։
[8]Հակոբ Մովսես, Գրառումներ-2, Ե., 2017:
[9] Երաժշտությաոն ազդեցության մասին Շեքսպիրը գրել է.
Դրա համար է, որ բանաստեղծը հեքիաթ է շինել,
Թե Օրփեոսը քարշում է ծառեր, քարեր ու գետեր։
Չկա մի էակ այնքան փայտացած, բիրտ ու կատաղի,
Որ գեթ մի րոպե չբռնափոխվի երաժշտությամբ…
(Վ․ Շեքսպիր, «Վենետիկի վաճառականը»: Ընտիր երկեր, Հ.1, Երևան,1951)։
[10]Սիմոն Լակսը գրել է. «Երաժշտությունը մոտեցնում էր մահը»։ Պրիմո Լևիի խոսքերով. « Ճամբարում երաժշտությունը ձգում էր դեպի անդունդը»։
[11] Պրիմո Լևի- հրեական ծագմամբ իտալացի քիմիկոս, գրող, թարգմանիչ։
[12]Սիմոն Լակս- հրեական ծագմամբ ֆրանսիացի գրող, երաժիշտ։