«Մինասը հաղթահարել է ժամանակը»

Մինաս Ավետիսյանի ծննդավայր Ջաջուռում 1982 թվականին բացվել է նկարչի թանգարանը: 1988-ի երկրաշարժից շենքն ամբողջությամբ փլուզվել է: Հիմա պահպանված է նախկին շենքի մուտքը միայն, որ գտնվում է թանգարանի նոր շենքի հարևանությամբ, իսկ կողքին կանգնեցված է երկրաշարժի զոհերի հիշատակին նվիրված խաչքար:

2005 թվականին վերաբացվել է Մինաս Ավետիսյանի թանգարանը՝ նոր շենքում, նոր ցուցադրությամբ:

Թանգարանի այցելուներին դիմավորում է Մինասի մեծադիր լուսանկարը՝ մակագրված նրա խոսքով. «Արվեստը պահանջում է անկեղծություն, մեծ նվիրում, մտքերի ու զգացմունքների  խտացում: Արվեստը մեզ շրջապատող ստի ու կեղծիքի պատասխանը պետք է լինի…»:

Նախասրահում ցուցադրված են նկարչի վիտրաժները՝ արված լեհ բալետմեյստր Եվգենի Չանգայի բնակարանի դռների ապակիներին:

Չանգան Նովոսիբիրսկից գործուղվել է՝ երկու տարով աշխատելու Երևանի օպերայի և բալետի թատրոնում, Երևանում նրան հատկացրել են բնակարան, որտեղ հաճախ են հավաքվել բոհեմի ներկայացուցիչները: Մինասն իրեն ճնշված է զգացել այդ տան մռայլ, անգույն մթնոլորտում ու սկսել է նկարել դռների ապակիների վրա: Նրա այս ազատ էքսպերիմենտը ստացել է «Հորինվածք» անունը:

Նախասրահից աջ և ձախ հուշային սրահներն են, որոնցում ներկայացված են Մինասի անձնական իրերը, լուսանկարները, ալբոմները, անգամ՝ ձեռագիրը:

Նախասրահից միջնապատով բաժանված հատվածում Մինասի որդու՝ Նարեկ Ավետիսյանի աշխատանքներն են՝ չորս որմնանկար, որ Մինասի «Հայկական հովվերգություն», «Թորոս Ռոսլինի ծնունդը», «Երեկո», «Լավաշ են թխում»  որմնանկարներից կրկնօրինակված հատվածներ են:

Ցուցադրությունը շարունակվում է Մինասի որմնանկարներով՝ «Ցերեկ» և «Թորոս Ռոսլինի ծնունդը»:

Մինասի որմնանկարները, տարիներ տևած մանրակրկիտ, հետևողական աշխատանքի շնորհիվ, այժմ վերականգնված են և գտել են իրենց տեղը մեր հանրապետության տարբեր կարևոր հաստատություններում:

Բնականաբար, ցուցադրության կարևոր բաղկացուցիչ են Մինասի կտավները:

 Կտավներից հորդում է գույնի, տրամադրության, հոգեբանության հայկականությունն ու Մինասի վրձնի հանճարը:

Քանի որ միաժամանակ հնարավոր չէ ցուցադրության մեջ ներառել նկարչի բոլոր գործերը, ցուցադրությունը որոշակի փոփոխության է ենթարկվում ժամանակ առ ժամանակ. ներկայացվում են ստեղծագործություններ Մինասի թանգարանի պահոցից և Հայասատնի ազգային պատկերասրահից, որի մասնաճյուղն է Ջաջուռի Մինաս Ավետիսյանի թանգարանը:

Թանգարանի ցուցադրության մեջ ներկայացված է նաև Մինաս Ավետիսյանի բեմանկարչությունը՝ «Գայանե» բալետի բեմական և հագուստի էսքիզների տեսքով:

Ցուցադրության մեջ որոշակի հատված է տրամադրված Մինասի ընկերների ստեղծագործություններին:

Իմ այցելության ժամանակ ցուցասրահներից մեկում ներկայացված էին Մինասի աներոջ՝ Աշոտ Մամաջանյանի գրաֆիկական աշխատանքները: Ցուցադրությունը բացվել էր Թանգարանների գիշեր ծրագրի շրջանակներում:

Թանգարանը նաև տեղի պատմությանն ու ազգագրությանն առնչվող նմուշներ է ցուցադրում: Դրանք հետաքրքիր են անգամ Մինասի խոր արվեստը ընկալելուն ոչ պատրաստ այցելուների համար: Այդ հատվածում, օրինակ, տեսնում ենք  Ջաջուռի ամենատարեց ուռենու լուսանկարը և տեղեկանում, որ Ջաջուռը հայտնի է եղել իր ուռենիներով: Հենց նրանցից էլ տեղանքն ստացել է իր անունը՝ Ջաջուռ, որ ստուգաբանվում է այսպես՝ ջոջ (մեծ) ուռենի, այսինքն՝ մեծ ուռենիների գյուղ:

Մեկ այլ  լուսանկարում Ջաջուռի եկեղեցին է, որը, թեև խարխլված հիմքով, կանգուն է մինչև օրս: Եկեղեցին և այստեղ տեղադրված խաչքարերը գնդակոծել են թուրքերը 1918 թվականին: Այդուհետ աթեիզմի ջատագով խորհրդային իշխանության վաղ շրջանում շինությունը ծառայել է որպես ցորենի, գարու պահեստ: Մինասը ցանկանում էր այստեղ հիմնել արվեստի ստուդիա: Եվ հենց դրա շնորհիվ էլ փրկվել է շենքը:

Ջաջուռի գերեզմանատան՝ հեծյալ խորհրդանշող երեք ձիարձաններից մեկի՝ Ամիրխան անունով անձի տապանաքարի լուսանկարն է թանգարանում: Ամիրխանից ծագել է Ամիրխանյանների տոհմը:

1950 թվին է կառուցվել Ջաջուռի աղբյուրը, որ համեմատաբար նոր շրջանի պատմության վկան է: Տեսնում ենք նաև Մինասի հայրական տունը՝ մեզ հայտնի նկարչի ծննդավայրի բնապատկերներից: Այն ևս, ինչպես նկարչի թանգարանը, տուժել է 88-ի երկրաշարժից, բայց մինչև հիմա կանգուն է կիսախարխուլ վիճակում:

Մենք զրուցել ենք Մինասի որդու՝ Ջաջուռի Մինաս Ավետիսյանի թանգարանի վարիչ Արման Ավետիսյանի հետ: Մեր զրույցը ոչ միայն Մինասի թանգարանի և նկարչի թողած մշակութային ժառանգության, այլև գենետիկ շարունակության մասին է:

— Արմա՛ն, մենք երկու մեծ ցնցում ապրեցինք վերջին տարիներին՝ Քովիդ-19-ի համավարակը և չավարտվող պատերազմը: Ի՞նչ ռիթմով է աշխատում Մինաս Ավետիսյանի թանգարանն այս պայմաններում:

— Համավարակի ընթացքում, բնականաբար, թանգարանը փակ է եղել շուրջ ութ ամիս: Դրանից հետո սկսվեց շատ մեծ հոսք դեպի թանգարան, որովհետև մարդիկ երկրից դուրս գալ չէին կարողանում, և սա նպաստեց, որպեսզի ներքին տուրիզմը զարգանա: Հատկապես Գյումրու ուղղությամբ աշխուժացավ այն: Եվ քանի որ Ջաջուռը մոտ է Գյումրիին, այդ ալիքի մեջ հայտնվեց նաև Մինասի թանգարանը, և այցելուների թիվը կտրուկ աճեց: Իսկ պատերազմը, կարելի է ասել, որևէ ազդեցություն չի ունեցել այցելությունների վրա: Այդ ընթացքում մենք շատ այցելուներ ենք ունեցել և՛ Հայաստանից, և՛ սփյուռքից: Հատկապես ուրախացնող է, որ մեզ այցելում են  երիտասարդները: Այնպես որ, ծանր ժամանակներում երևի մշակույթը ձգում է ավելի:

— Վերջին տարիներին թանգարանների գործունեության կարևոր բաղադրիչ է համարվում կրթական հատվածը: Գյուղական վայրում գործող թանգարանն ունի՞ հնարավորություն կազմակերպելու կրթական ծրագրեր:

— Միանշանակ դժվար է այդ հարցին պատասխանել: Նախ՝ գյուղում չկան մեծ թվով դպրոցականներ: Եղածներն էլ բարդ կացության մեջ են թե՛ սոցիալական առումով, թե՛ հոգեբանական: Ինքս շատ ցանկանում էի, որ կրթական ծրագրեր իրականացնենք, նույնիսկ մեկ-երկու անգամ փորձեցինք: Շիրակի մարզի սահմանային գյուղերի երեխաների համար արեցինք ծրագիր, կազմակերպվեց մրցանակաբաշխություն, մեծ ոգևություն կար նախաձեռնության շուրջ, մասնակցեցին բազմաթիվ համայնքներից եկած երեխաներ: Բայց հետո ֆինանսական խնդիրների պատճառով դադարեցրինք ծրագիրը, ինչի համար շատ ցավում եմ:

— Թանգարանի ցուցադրությունը բազմաբնույթ է: Սա չի՞ շեղում այցելուի ուշադրությունը Մինասից:

— Ցուցադրությունը փոփոխվում է ժամանակ առ ժամանակ: Մինասի ընկերների գործերը դեռևս 1982 թվականից են թանգարանում, դրանք կլինեն մշտապես: Իսկ պապիկիս՝ Աշոտ Մամաջանյանի գործերը շուտով կհավաքվեն, և դրանց տեղում կլինեն Մինասի գործերը: Միտումը Մինասի թատերական էսքիզները ցուցադրելն է:

— «Գայանե» բալետի բեմական և զգեստների էսքիզներն արդեն իսկ ներկայացված են: Այլ գործե՞ր էլ կլինեն այս ժանրում:

— Այո՛: Նախատեսված էր մեծ ծավալով ներկայացնել Մինասի բեմանկարչությունը, որովհետև այն զգալի մաս է կազմում նրա ստեղծագործության մեջ: «Գայանե», «Անտունի» բալետների ձևավորումները ամենահայտնիներն են: Բայց նա արել է նաև այլ գործեր. մեկ տարի եղել է օպերային թատրոնի գլխավոր նկարիչը: Ու մենք մտածում ենք, որ պիտի ցուցադրվի նրա ստեղծագործության այդ բաժինը: Իհարկե, դա որոշակի ֆինանսական ներդրում է պահանջում, և շատ բան մենք մեր ուժերով ենք անում:

— Մինասի որմնանկարների վերականգնման գործընթացը կարելի՞ է ավարտված համարել: Որտե՞ղ են հանգրվանել վերականգնված որմնանկարները: Քանի՞սն են դրանցից Երևանում:

— Ուրախությամբ կարող եմ նշել, որ շուրջ ութ տարի տևած աշխատանքներից հետո Մինասի բոլոր որմնանկարները, որ գտնվում էին Շիրակի մարզում՝ Վահրամաբերդ, Ազատան գյուղերում, Գյումրի քաղաքում, վերականգնվել են: Երկու որմնանկար էլ Երևանում կար, որոնք չեն վնասվել և վերականգնելու խնդիր չի եղել: Ավելին ասեմ՝ որմանկարների վերականգնման ծրագրում ներառվել են նաև այլ նկարիչների՝ Հակոբ Հակոբյանի և Ռաֆայել Աթոյանի գործերը: Կան նաև այլ հայ նկարիչների որմնանկարներ՝ արված 1960-70-ական թվականներին, որոնք փրկելու համար անհրաժեշտ է միջոցներ ձեռք առնել: Հակառակ դեպքում՝ դրանք ուղղակի կկորչեն: Մինասի որմնանկարներից յուրաքանչյուրն այսօր ունի իր մշտական տեղը: «Թորոս Ռոսլինի ծնունդը» և «Ցերեկ» որմնանկարները Ջաջուռում են, ինչպես տեսաք: «Հայկական հովվերգություն»-ը Գյումրու քաղաքապետարանում է, «Գորգ են գործում»-ը՝ Գյումրու պատմամշակութային անշարժ հուշարձան համարվող՝ «Փարիզ» հյուրանոցի շենքում, «Աղբյուրի մոտ»-ը՝ Գյումրու Վարդան Աճեմյանի անվան թատրոնի շենքում, «Արմենիա»-ն՝ Վահրամաբերդ գյուղի մշակույթի նոր տանը: Երևանում են որմնանկարներից վեցը: «Լավաշ են թխում», «Հանդիպում», «Թորոս Ռոսլինի ծնունդը» որմնանկարները  գտնվում են Երևանի վերաքննիչ դատարանի շենքում, «Գիշեր»-ը՝ Երևան մեգամոլում, «Խաչքարի մոտ»-ը և «Աղբյուրի մոտ»-ը՝ ՀՀ կառավարության թիվ 1 շենքում: Երկու որմնանկար էլ՝ «Երկանք»-ը և «Թել են մանում»-ը, գտնվում են «»Զվարթնոց» օդանավակայանում: «Երկանք»-ը «Զվարթնոցի» նախագահական տերմինալում է, այն տեսանելի չէ լայն հանրության համար: Բայց շատ կարևոր է, որ Հայաստան ժամանող բարձրաստիճան այրերն իրենց ծանոթությունը մեր երկրի հետ սկսում են հենց Մինասի որմնանկարով, այսինքն՝ հայ մշակույթով:

— Հայաստանի թանգարաններին հրահանգած է կազմել տարհանման ենթակա ցուցանմուշների ցանկ: Այսպիսի հրահանգ տրվե՞լ է Ջաջուռի թանգարանին:

— Ես նման հրահանգ չեմ ստացել: Նույնիսկ զարմացած եմ: Կարծում եմ՝ միանգամայն տրամաբանական կլիներ, որ մեզ էլ հրահանգավորեին զբաղվել այդ գործով: Չէ՞ որ մենք գտնվում ենք Թուրքիայից ընդամենը 11 կմ հեռավորության վրա:

— Ասացիք, որ երիտասարդներ են հաճախ այցելում թանգարան: Մինասին իսկապես արժևորելու, գնահատելու ունակ մարդկանց շա՞տ եք հանդիպել նրանց մեջ, թե՞ ընդամենը եկել են թանգարան՝ պարզ հետաքրքրությունից դրդված, այստեղից-այնտեղից Մինասի անունը պատահաբար լսած լինելով:

— Համարյա  ինքներդ պատասխանեցիք Ձեր հարցին: Այցելուները զանազան են: Կա նրանց մեջ այնպիսի մի շերտ, որը չի էլ գիտակցում՝ ուր և ինչու է եկել: Բայց այդուհանդերձ, նրանց մեջ զարմանալի մի բան կա, չգիտեմ՝ ազգային ենթագիտակցություն է, ինչ է, որը նրանց մղում է լինելու Մինասի թանգարանում: Իսկ երիտասարդների մի մեծ տոկոս գալիս է թանգարան՝ խորապես գիտակցելով, թե ով է Մինասը, թե ինչն է իրեն բերել նրա թանգարան: Նույնիսկ Մինասի ֆանատներ կան երիտասարդների մեջ, որն ինձ շատ ուրախացնում է: Մեծ լինելու համար պետք է ժամանակի քննությունը բռնել: Եվ այդ քննությունը կարողանում են բռնել, եթե ներդրումն է շատ մեծ ազգային մշակույթի, ազգի պատմության մեջ: Մինասը դրանցից մեկն է. նա հաղթահարել է ժամանակը, որովհետև այնքա՜ն մեծ է նրա ներդումը: Մինասի ստեղծածը փոխանցվել է սերունդներին և դարձել ազգային լինելիության շատ կարևոր գրավականներից մեկը: Այդպիսի արժեքներով է որոշվում՝ մենք ժողովո՞ւրդ ենք, թե՝ ցեղ, ցեղախումբ: Եթե ժողովուրդ ենք, ուրեմն պիտի ունենանք այդ ամբողջը: Եվ մենք ունենք այդ ամբողջը: Հետևաբար, ժողովուրդ ենք: Սա շատ հասարակ բանաձև է, նոր բան հնարել պետք չէ:

— Այո՛, անքննելի է, որ Մինասը հաղթահարել է ժամանակը իր թողած մշակութային ժառանգությամբ: Բայց յուրաքանչյուր մահկանացու շարունակվում է նաև իր զավակների կենսագրության մեջ, շատ կարևոր է, թե նա ինչ գենետիկ հետք է թողել իրենից հետո այս աշխարհում: Ի՞նչ տոհմածառ ունի Մինասը, ովքե՞ր են նկարում նրա գերդաստանում: Նարեկ Ավետիսյանի մասին, անշուշտ, գիտենք բոլորս: Իսկ մյուսնե՞րը:

— Նկարում է իմ աղջիկը՝ Մարի Ավետիսյանը: Շատ լավ է նկարում, ի դեպ: Նարեկի որդին է իսկապես օժտված նկարիչ՝ Մինասը:

— Այսինքն՝ Մինաս Ավետիսյան կրտսե՞րը: Կարծում եմ՝ դժվար բան է այդ անունը կրելը: Մեծ պատասխաատվություն է:

— Այո՛, այդպես է, որ կա:

— Իսկ Դուք չե՞ք նկարում:

— Ես գիտակցական կյանքիս ընթացքում երբեք չեմ նկարել: Դա եղել է միայն փոքր տարիքում: Դե, երևի պետք էր ինչ-որ մեկը, որ զբաղվեր Մինասի գործերը պահպանելու, համակարգելու աշխատանքով: Եվ ես դարձա այդ մեկը:  

Կարինե Ռաֆայելյան

Լուսանկարները՝ հեղինակի