«Չմոռանաս մանուշակի թառանչը» լինելու է Գեղեցիկ Մարգարյանի հինգերորդ ժողովածուն:
Նրա գիրը ինքնաորոնումի, ինքնաճանաչումի մի գունեղ, հյութեղ տարածություն է, որում ընթերցողն ինքն էլ գտնում է սեփական եսը, իր ներանձնական միջավայրը:
Իսկ այս ժողովածուի բնութագիրը հենց Մարգարյանն է բանաձևել՝ «ինքնա-կենսա-գրության փաստագեղարվեստական փորձ»:
Գ. Մարգարյանն այս ժողովածուով ևս ընթերցողին է հասցնում իր հայրենի եզերքի, իր սիրելի մարդկանց ձայները, գույները, անգամ՝ բույրը: Դրանք չեն խամրում ժամանակի ամենակուլ հորձանուտում և խորհրդավոր հեռուներից առկայծող լույսերի նման հրապուրում-գերում են իրենց ջերմությամբ ու մաքրությամբ:
«Չմոռանաս մանուշակի թառանչը» ժողովածուն կտպագրվի և ընթերցողին կհասնի առաջիկայում: Մինչ այդ առաջարկում ենք կանխավայելել այն ընթերցելու հաճույքը՝ ներկայացնելով գրքից մեկ հատված:
Ardi.am
Հատված «Չմոռանաս մանուշակի թառանչը» հրատարակվելիք գրքի «Կալվորի երգը» վիպակից
Կալվոր կանայք Սիրունի մոր ընկերուհիներն էին: Երկու երգողների հետ մայրը հատկապես մտերիմ էր: Որքան իրեն հիշում էր՝ մայրը հա խոսել է նրանց մասին, մի տարբերությամբ, որ Ռիմայից անունը տալով էր պատմում, իսկ Լուկինազից խոսելիս քույրիկ» էր ասում:
Երբ ինքը փոքր էր, չէր հասկանում՝ ինչու է մայրը օտար կանանց քույրիկ ասում: Գիտեր, որ մի քանի մորաքույրեր ունի, անգամ՝ Երևանում ապրող մորաքույր: Ու թաքուն հույս էր փայփայում, որ մի օր չէ մի օր, ինքն անպայման կհայտնվի այդ հեռավոր քաղաքում, որի անունը լսելիս արդեն նախանձ էր արթնանում էնտեղ ապրող իր հասակակիցների նկատմամբ:
Պատկերացնում էր այն բոլոր-բոլոր զվարճանքները, որոնք տրվում էին նրանց, և որոնցից զրկված էին ինքն ու իր ընկեր-ընկերուհիները: Իրենցից շատերն անգամ իրենց քաղաքում չէին եղել, էլ ուր մնաց՝ մայրաքաղաքում:
Այդ առումով ինքը երջանիկներից էր, քանի որ հենց հայրը վերադառնում էր Ռուսաստանից, իրենց լցնում էր իր Մոսկվիչ մեքենան ու տանում քաղաք:
Էլ պաղպաղակ, էլ փուչիկ, էլ կարուսել…
Հո բոլորը չունեի՞ն այդ հնարավորությունը:
Ասեմ, որ հոր բացակայության ժամանակ էլ զուրկ չէին մնում. փոքր հորեղբայրն էր հաճախ անակնկալներ անում իրենց, և ոչ միայն իրենց. գերդաստանի բոլոր երեխաներին: Նա արտագնա աշխատանքների երբեք չէր գնում, չէր բացակայում գյուղից ու իր բոլոր զարմիկների ուրախությունն էր:
Թե որքա՜ն պարծենալով էր ընկերներին պատմում իր գնացած տեղերի մասին Սիրունը: Մեկը երկուս էր դարձնում ու ոգևորված պատմում: Վերջին ու առաջին հոգուն պատմածները իրարից կարգին տարբերվում էին. որքան շատ էր պատմում, այնքան իրականությունը տեղը զիջում էր բանահյուսությանը…
Ինչևէ, ինքը սկզբում չէր հասկանում՝ ինչու մեկը Ռիմա է, մյուսը Լուկուզ քույրիկ: Հետո ամեն բան տեղն ընկավ, երբ մայրը բացատրեց՝ ինչն ինչոց է. հարս եկած կանայք պարզապես իրար անուններով էին դիմում, իսկ գյուղի աղջիկներին, որ գյուղում էլ պսակվել մնացել էին, քույրիկ էին ասում:
Սիրունի մայրն էդպիսի 15-20 քույրիկ ուներ, մեկն էլ Լուկուզ տոտան էր:
Վերջինիս անունը Լուկինազ էր. բայց միայն եղբորից՝ բրիգադիր Վալիկից էին «Լուկինազ»-ը լսում, այն էլ՝ երբ «կատաղած» էր լինում:
___________________
Երևի սխալված չեմ լինի, թե ասեմ (բոլորը ասածս կհաստատեն), որ արտաքինով գյուղի ամենաինքնատիպ անձնավորություններն էին երկու բրիգադիրները, իհարկե, երբ քայլում էին միասին:
Մեկը բարձրահասակ էր, թիկնեղ, քիչ է թե լեզվի թեթև արատով, նաև արագախոս. նրա ասածները գոնե կիսով չափ հասկանալու համար պետք էր բացառիկ ուշադրություն: Յուրաքանչյուր երկրորդ բառից հետո էլ ասում էր «բալ ջան»… Այնքան, որ ճակնդեղի դաշտում աշխատողները նրան հենց այդ մականունն էին կպցրել. հաճախ զրուցելիս փոխանակ ասեին՝ Խաչո եխպարը էգավ, ասում էին՝ Բալջանը էգավ…
Բարի մարդ էր, շատ բարի: Կարող էր գնալ նստել օգնող չունեցող, ետ մնացած մեկի կողքին ու նրա հետ միասին ճակնդեղ կտրել. «ճակնդեղ կտրել» ասվածը այդ աշխատանքի երրորդ փուլն էր. նախ տրակտորը վարում թուլացնում էր շարքերը, ապա հիմնականում ընտանիքի էրեխեքը ճակնդեղը հավաքում էին իրարից երկու-երեք մետր հեռավորությամբ կույտերով, իսկ այ մեծահասակները, նստած այդ կույտերի մոտ, ճակնդեղի վրայի ցեխն էին հեռացնում դանակով, ճակնդեղն ու փուռն առանձնացնում. հենց սա էր կտրել կոչվածը:
Վալիկը (իսկական անունը՝ Վոլոդյա) Խաչոյի (լրիվ անունը՝ Խաչատուր) ճիշտ հակապատկերն էր. արտաքինի առումով: Ցածրահասակ էր, բավականին գեր, բառերն արտաբերում էր հատիկ-հատիկ, զայրույթի պահերին՝ հատկապես…
«Կատաղում էր» մի քանի անգամ. երբ վիճակ գցելիս կռիվ էր գնում օղակների միջև՝ դաշտի փշածածկ տարածք բաժին հասնելու պատճառով, երբ օղակավարները խառնում էին ճակնդեղի շարքերը, և ստիպված էր լինում երկրորդ, երրորդ անգամ շարքերը հաշվել ու բաժանել, երբ ճակնդեղը մթերման տանող բեռնատար մեքենաների վարորդները խախտում էին հերթը՝ դաշտից առաջինը հանձնելու էին տանում ծանոթ-բարեկամինը (որքան ուշ էին տանում, ու երկար էր դաշտում մնում ճակնդեղը, այնքան ջրազրկվում էր, քաշը պակասում. իսկ ճակնդեղագործները վարձատրվում էին՝ ըստ մթերված ճակնդեղի քաշի), մեկ էլ, երբ տեսնում էր, որ գողանում են անխնա, պարկերով: Թե չէ տոպրակներով գաղացածի վրա գրեթե աչք էր փակում:
Ինքն էլ անսահման բարի էր:
Սիրում էր խմել, սիրում էր լավություն անել, մեկ-մեկ էլ շատ անուշ, առանց կանգ առնելու մի պատմություն պատմել ու մի կուշտ ծիծաղել: Այս դեպքում բնավ կարևոր չէր՝ ծիծաղո՞ւմ է դիմացինը, կամ իրեն լսողներ կա՞ն, թե՞ ոչ: Ինքը սպառում էր իր ծիծաղի՝ այդ պահի չափաբաժինը: Արցունքակալվելու աստիճանի: Այդ պատմությունը կարող էր լինել աշխատանքային նախորդ տարիներից հանկարծ հիշած որևէ դրվագ, առավոտյան ճամփին հանդիպած մեկի խոսքը, իր և մյուս բրիգադիրի՝ Խաչո հոպարի միջև կայացած որևէ անէական վեճուկռիվ…
Մարդը պիտի ծիծաղեր էդ պահին, լիցքաթափվելու կարիք ուներ, ու դա անում էր լիաթոք:
Մի պատմություն էր պատմում, թե ինչպես կանանցից մեկը, շփոթելով «հարոս» և «հերոս» բառերի իմաստները («հարոս» բառի ստուգաբանությունը քեզ եմ թողնում, սիրելի՛ ընթերցող), կռիվ է տվել հետը, թե.
— Ըսպես էլ վիջագ ընգնել կէղնի, ըսպես էլ դաշտ բաժնել կէղնի, ա՛յ եխպար: Սաղ դեմս հերո՜ս է, հերո՜ս… Առավոդից ջարտելով առաջ կէրտամ, չեմ պըրձընի…
Հատկապես այս մեկը պատմելիս Վալիկ հոպարը ձեռքը խփում էր ոտքին (դա նրա հատուկ շարժումն էր) և ծիծաղից թուլանում:
Երկուսն էլ շաղպ էին դնում: Միշտ հայտնվում էին միասին, երբեմն խումհարի մեջ, երբեմն՝ արդեն կարգին տնկոզ: Մի անուն էլ ունեին. դա նրանց էլի կանայք էին կնքել, ավելի ստույգ ասեմ, Աննմանը: Հենց հեռվից բրիգադիրները նշմարվում էին, լսվում էր Աննման տոտայի կանչը.
— Ժողովո՜ւրդ, Ինվերիգն ու Ջուլվերիգը էգա՜ն…
Թե ում որ անունն էր տալիս՝ ինքն էլ շատ չգիտեր: Սիրունենց համար էլ բոլորովին մեկ էր. չէին հարցնում: Հո՛ կարգին զգաստանում էին: Բոլորը՝ մեծ, թե փոքր: Դադարում էին կանանց՝ երբեմն չափից դուրս ազատ կատակները, երբեմն նաև՝ հայհոյախառն բառերով պատմությունները, որ հատուկ էր նրանցից շատերին:
Սիրունը չի հիշում մի դեպք, որ իր մայրը որևէ հայհոյալից բառ գործածած լիներ:
Որքա՜ն զուսպ էր մայրը, որքա՜ն հավաք, որքա՜ն հարգանքով մեծուփոքրի նկատմամբ:
Անգամ ամենաթունդ աշխատանքային պահին, երբ կոլխոզի նախագահը կամ, ասենք, բրիգադիրներից ու վարորդներից որևէ մեկը երևում էր, մայրն անմիջապես տեղից վեր էր կենում, թեկուզ մի քանի րոպեով, ապա նորից նոր նստում ու շարունակում իր գործը:
Սիրունը մորից այնքա՜ն քիչ բան է վերցրել:
Մայրը ճիշտ էր ասում, որ ինքը հոր կրկնությունն է:
Բայց ա՛յ այս մի սովորույթը իրենում խորը արմատացած է: Որտեղ էլ որ լինի, ինչ պահ էլ լինի, հենց տղամարդ է ներս մտնում, անգամ եթե ներս մտնողն իր ավարտած ուսանողներից է, նա անմիջապես վեր է կենում և ոտքի վրա մնում այնքան, մինչև եկողը կգնա կամ ինքը նրան կճանապարհի:
Երբ աշխատավայր հասնելիս՝ հենց մուտքի դարպասների մոտ, տարիքով իրենից թե փոքր, թե մեծ պահակները ոտքի են կանգնում, ապա նոր պատասխանում իր բարևին, ամեն անգամ խնդրում է, որ նման բան չանեն, որ ինքը դրանից վատ է զգում:
___________________
Շարունակեմ խոսքս…
Երգող կանայք օղակավարներ էին:
Բրիգադիրի գործն էր շարքերը հաշվելը, օղակավարներին հանձնելը: Ինչպես ասում են, մնացածը՝ տեղում. արդեն օղակավարներն իրենք էին իրենց օղակի անդամների միջև բաժանում անում՝ քուր ջան ասելով ու տեղն եկած տեղը համոզելով:
Ամեն օղակում 9-10 կին էր աշխատում…
Սիրունի ու մյուս երեխաների համար չափազանց հետաքրքիր էր վիճակահանությունը՝ «գիր ու ղուշ գցելը»: Բրիգադիրները սովորաբար իրենցից հեռու էին կանգնում, մեկ-մեկ էլ՝ դաշտից դուրս, իրենց մոտ էին կանչում օղակավարներին, միայն օղակավարներին, մյուսները լարված սպասում էին՝ դաշտի որ հատվածն ում է բաժին հասնելու: Ամեն մեկը աչքի տակ արդեն մի տարածք ուներ ցանկալի, որտեղ ճակնդեղը խիտ էր աճած, փուշ ու քոլ քիչ կար, սևահող էր, հարթ, ջուրը նորմալ կհասներ…
Բայց դե դաշտում ամեն տեղ չէ, որ էդպիսին էր լինում, անգամ մեկ քայլի վրա տարբերություններ կային: Դրա համար վեճուկռվից խուսափելու միակ ձևը մնում էր վիճակ գցելը: Թե ում ինչ տարածք բաժին կհասներ:
Ոմանք ուրախանում էին, ոմանք՝ տխրում-նեղվում, բայց դե…
Վիճակը վիճակ էր:
Այստեղ սկսվում էր թատրոնը:
Ամեն բաժանում անելիս Սիրունը կանգնում էր ամբողջը տեսնելու համար հարմար մի տեղում և հետևում տեսարանին: Սպասում էր, որ էս է, Վալիկ հոպարը ոտքը կխփի հաշվարկի վերջին շարքին ու կգոռա.
— Լուկինա՜զ, բռնե՛… Աղճի Լուկինա՛զ, քեզի հեդ չե՞մ: Քեզի կըսեմ՝ բռնե՛…
Հարյուր անգամ լսել էր, անգիր գիտեր դրվագը, բայց ամեն անգամ խելքից դուրս հռհռում էր. իսկական ներկայացում: Լուկուզ տոտան, մինչև կբացատրեր, թե՝
— Ա՛յ ախպեր ջան, հանգիստ ըսա, ընճի՞ գըգոռաս, քիճըմ խնայե քեզի, ես գրողի ծոծը…
Վալիկ հոպարը այդ ընթացքում հասցնում էր մի հինգ անգամ կրկնել.
— Լուկինա՛զ, քիճ խոսա՛: Քեզի կըսեմ՝ բռնե՛…
Իսկ բռնել, նշանակում էր՝ Լուկինազ տոտան պիտի գնար կանգներ հենց այդ շարքի վրա քիչ է թե, պիտի անպայման լսելի ձայնով մի քանի անգամ ասեր.
— Բռնել եմ, եխպա՛ր ջան, չես տեսնի՞, օր բռնել եմ…
Դրանից հետո միայն Վալիկ հոպարն անցնում էր առաջ, շարունակում հաշվելը…
Երկրորդ բրիգադիրը այս գործում չկար. գլուխն առնում կորչում էր, մինչև բոլորը կխաղաղվեին: Ու մեկ էլ կտեսնեին՝ հեռվից երևում էր՝ կոկորդը կարմրեցրած՝ չմոռանալով ընկերոջ բաժինը հետը բերել:
Իսկ Վալիկ հոպարի սիրտը շահե՞լը. դա չափազանց հեշտ էր. մի երկու հատ 150 գրամ, ու ամեն բան կարգին էր լինում:
No Comments