Բանաստեղծ Մանասեին ճանաչող ընթերցողը հանդիպում է փիլիսոփա-էսսեիստ Մանասեին «Թևածող անթարգմանելին» գրքում։ Համաշխարհային մշակույթի և գիտության հայտնիների երկերի, կյանքի պարագաների հենքով հյուսվում են գիտա-գեղարվեստական, վերլուծական էսսեներ, որոնք նոր շերտեր են բացում թե՛ տվյալ անհատի կամ նրա երկի, թե՛ իր՝ Մանասեի նկարագրում։ Մենք զրուցել ենք Մանասեի հետ։
«Նիցշե և Շեքսպիր. կարծես թե վատ նախահիմք չէր՝ գրելու դժոխքին դիմանալու համար»
-Մանասե՛, ի՞նչ կեռմաններով է անցել քնարերգությունից էսսե ձգվող Ձեր գրական ուղին։
-Նախապես չափածոն չի եղել գրելուս արտահայտչաձևը, թեև, այո, տպագիր առաջին խոսքս բանաստեղծական էր («Ձայն մարդկային», 1990 թ.), ոչ էլ, ըստ էության, արձակն է առաջնորդել ինձ, այլ ինչքան էլ անսովոր էր սկսնակիս համար, ասույթներ էի գրում դեռ 1980-ականներից, որ այդպես էլ գիրք չդարձավ,- նույնիսկ անդրադարձ եղավ մարզային թերթում այդ թվերին,- անսովոր եմ ասում,- ու ինքս էլ չէի ունենա այդ զգացողությունը, եթե գնահատականի համար ներկայացված այդ ասույթների առիթով Ալեքսանդր Թոփչյանը ասած չլիներ՝ մարդիկ մեռնելուց առաջ են աֆորիզմներ գրում, դու սկզբի՞ց… Ասույթների ժանրից ու բանաստեղծական գրքից հետո անցում եղավ դրամատուրգիային, որ համոզված էի վերջնական է – թատերգություն, ու վե՛րջ: Ծանոթացա թարգմանված պիեսներից գլուխգործոց համավող արժեքների հետ (հատկապես` Շեքսպիր), հետաքրքրվեցի թատրոնով ու թատերագիտությամբ: Ծնվեց «Պոնտացի Պիղատոսը»: Նույն փոփոխամտությամբ էի նաև ուսման մեջ, սկզբից աշխարհագրություն, հետո բանասիրական, վերջում փիլիսոփայություն: Ասույթային ոճ, որ ասում եմ, ներշնչվել էի Նիցշեից, իսկ մինչ այդ, Ա. Թոփչյանի թարգմանած Լառոշֆուկոյից (ի դեպ, «Թևածող անթարգմանելիում» նկատելի է նման ոճը): Խորհրդային տարիներին Նիցշեն արգելված էր, համենայն դեպս, Ա. Մյասնիկյանի անվան գրադարանում Նիցշե ընթերցելու պատվերս մերժեցին՝ «հանձնարարելի չէ»… Այդ ժամանակ Լիլոյանն էր (անունը չեմ հիշում) տնօրենը, անձամբ խնդրեցի: Թույլ տվեցին: 1914 թ. Վահան Խորենիի թարգմանությամբ «Զրադաշտը» վերջապես կարող էի ընթերցել: Այդ գրքից սղագրություններիս մեքենագիր օրինակը դեռ պահում եմ: Նիցշեն ինձ համար փիլիսոփայության մեջ նույնն է, ինչ Շեքսպիրը՝ գրականությունում: Նիցշե և Շեքսպիր: Կարծես թե վատ նախահիմք չէր՝ գրելու դժոխքին դիմանալու համար:
«Թող ինձ կոչեն Հերոստրատ, միայն թե հիշվեմ,- սա է, փաստորեն, պատմությունը հաստատում»
— «Դեռ չկատարվածը մեզ տալիս է նախակռահում, թողնում է, որ մենք այն դեռ չապրած, իր մեջ լինենք, ընդառաջենք նրան, թեկուզև աղոտ ընկալմամբ»։ Այս միտքը ծնվել է Սոֆոկլեսի «Էդիպ արքա» ողբերգության առնչությամբ, բայց այն մեծ ընդհանրացում է ենթադրում՝ դուրս կոնկրետ անձերի, երևույթների, ժամանակի սահմաններից։
-Սա ժամանակ հասկացությունը ըմբռնելու ձևակերպումներից մեկն է: «Թևածող անթարգամանելիում», այո, փորձել եմ բացահայտել,- գոնե ինձ համար նախևառաջ, քան համախոհներ ընդգրկելու բացահայտումներիս շուրջը,- ի՞նչ է ժամանակը, ճակատագիրը, հավատը, ի՞նչ բան է մարդը, մահը և այլն, ու թեկուզ աննշան է բացահայտումը՝ ուրախություն եմ ապրել, մտածելու հաճույք եմ զգացել: Մտածելու այն վայելքը, որ ես եմ ունեցել «Թևածող անթարգմանելին» տող առ տող հյուսելիս, նույնպիսի մի ինքնաբավությամբ է, ինչպես ասենք, սեռական գրգռմունքի հագեցումն է: Մտածական ու սեռական թաքնված այդ մերձության մեխանիզմը հոգեվերլուծաբանները փորձել են բացատրել մի եզրագծով, համենայն դեպս, դրանք չեն տարբերվում իրարից: Սեռական ակտի պահին ոչ ոքի չի մտահոգում, չէ՞, հետո սիրո պտուղը ո՞ւմ նման է լինելու, գեղեցի՞կ է ծնվելու, թե՞ տգեղ, զավակը արակա՞ն է լինելու, թե՞ իգական և այլն… նմանապես մտածելու ակտն է ինքնամոռաց հագեցումով:
— «Պատերազմն իր մասին գրել տալու անպատկառությունն ունի իր մեջ ու իր միջով անցած-տառապածի հանդեպ տեսածը գոնե գրառելու»։ Հաջորդիվ դասդասում ես միջակ և տաղանդավոր գրողների պատերազմապատումները՝ քննելով դրանք Տոլստոյի, Թուկիդիդեսի օրինակներով։ Եվ այսուհանդերձ, անկախ գրելու վարպետությունից, գրողը, գրելու շնորհին որևէ չափով տիրապետողը կարո՞ղ է լռել իր տեսած-ապրած պատերազմի մասին։
-Հրեշավոր եզակիությամբ սերիալային մարդասպաններ են եղել, թե ինչ ցնցող դրվագներով են իրականացրել իրենց աներևակայելի ոճրագործումները,- ու պետք է, իբրև պատիժ, մոռացվեին ընդմիշտ, պետք է նրանց մասին խոսեինք մեկ-երկու անգամ ու վերջ,- բայց հակառակն է, ոչ միայն դարերով են հիշվում, անգամ նրանցից պահպանված առարկայական ապացույցների ցուցադրություններ են կազմակերպում, ֆիլմեր են նկարում, ներկայացվում են հանրագիտարաններում, հանրամատչելի տեղեկագրերում և այլն: -Թող ինձ կոչեն Հերոստրատ, միայն թե հիշվեմ,- սա է, փաստորեն, պատմությունը հաստատում։ Չարն էլ է միշտ ապրում անմեռ, անեծք նրա չար գործին»: Բոլորս էլ ասում ենք՝ անեծք, բայց հիշվում է, չէ՞: Անեծք կլիներ, եթե չհիշեինք: Կամ եթե որևէ բան հիշում ենք, հիշողության այդ պրոցեսը ինքնին, իբրև նեյրոլոգիական պատկերագրություն, դրակա՞ն է, թե՞ բացասական,- չեմ կարող ասել, բայց անեծք և օրհնանք դարձնելը մեզնից է կախված: Նույնպես և պատերազմն է: Եթե պատերազմը, ինչպես սերիական մարդասպանը, անպատկառություն ունի իր մասին գրել տալու, ի՞նչ տարբերություն, սերիալի հեղինակը Տոլստո՞յն է, թե՞ սկսնակ ռեժիսորը: Այդ ես և Կարինե Ռաֆայելյանը կարող ենք «ոճիրը տարբերել ոճից», մեզպեսներից դուրս՝ պատերազմը իսկապես սերիալ է ու ժամանց այն միլիոնավորների համար, որոնց մի մասը գիտի՝ ի՞նչ պետք է աներ մարդկությունը, որ այդ չարիքը չխուժեր աշխարհ, բայց որ խուժել է, կարելի է բազմել, լիցքաթափվել ու ապահով խաղաղության մեջ հետևել՝ ինչպես են հարյուր հազարավոր խելագարներ սպանում իրար,- մյուս մասն էլ չգիտի՝ ի՞նչ պետք է աներ մարդկությունը, որ չպատուհասվեր պատերազմով, բայց որ արդեն պատուհասվել է, ի՞նչ կարող է անել ինքը, եթե ոչ՝ առաջինների պես բազմել, լիցքաթափվել ու անխռով անդորրության մեջ «վայելել» սերիալը,- և՛ առաջինները, և՛ երկրորդները օբլոմովյան ախտի մեջ են, անկախ նրանից խելացինե՞ր են, թե ապուշներ:
«Դեմոկրատիա արտահանելու» որոգայթը»
— Տրոյական ձիուն անդրադարձը հետաքրքիր է, անշուշտ, բայց դուրս գանք Ձեր գրքի փիլիսոփայությունից ու փորձենք ձևակերպել Տրոյական ձիու հավերժականությունը՝ որպես երևույթի, որպես խորհրդանիշի, որպես ռազմավարական հնարի։
-Միայն մարդկանց մասին խոսելիս չէ, որ թույլ տվեք ասել, թաղվածները ավելի մասնակից են ապրողներիս գործերում, քան ապրողներից շատերը: Նմանապես պատմության մեջ թաղված քաղաքներն ու քաղաքակրթություններն են երբեմն ավելի պատմական, քան երկրի երեսին կարկառուն կանգնածները: Սա վերաբերում է նաև Տրոյային: Տրոյական պատերազմը միկենե-խեթական երկարատև պայքար էր, ռազմական բախում: Միկենեյան զորքերը, որ նույն է թե՝ Էգեյան ծովի հույները, ինչ որ Հեղինեի համար չէին արշավանքի դուրս եկել Տրոյայի դեմ,- սա իրականության հոմերյան բանաստեծական չափազանցումից էր, որ տարածում գտավ,- պատերազմի համար ռազմավարական դիրքի, տնտեսական ու քաղաքական դրդապատճառներ կային: Դա ակնհայտ ագրեսիա էր հույների կողմից մի քաղաքի դեմ (խեթերն այն անվանում էին Էլուշա), որ խեթական ինքնիշխանությամբ էր, թեև բնակեցված էր ոչ միայն խեթերով: «Տրոյական ձի»-ին, այո, ես գործածել եմ, իբրև փոխաբերական կաղապար, ըստ որի կարելի է ներկայացնել որևէ դավադրական միտումի ներքին մեխանիզմը, թե ինչպես է իր նպատակների իրականացման համար որևէ համակարգ դիմում մի այլ համակարգը ոչնչացնելու խորամանկությանը: Այստեղ դա «դեմոկրատիա արտահանելու» որոգայթն է, հույների դեպքում խնդիրը Տրոյան գրավելն էր, ոչ թե խեթական պետությունը ավելի բարեկարգ տեսնելու ցանկությունը: «Տրոյական ձին» ժողովրդի մեծամասնության ձայնով ներս բերվեց քաղաք, ինչն էլ կործանեց Տրոյան: Կարող եմ մի ուրիշ փոխաբերության դիմել: Աֆրիկյան ջունգլիներում մի թռչնատեսակ է բնակվում, որ տեղի որսորդ բնիկների բարեկամն է, ինքը լինելով որսի, այսպես ասած, «օբյեկտ», ծառայում է աբորիգենների որսորդական բնազդներին ուղղություն տալու մատնիչ, ինչպես դուք եք ասում՝ ռազմավարությանը,- ահա՛, մեղուների այդ դավադիրը որսորդներին իր յուրատեսակ սուլոցներով ուղեկցում է մինչև փեթակ ու իր մատնության դիմաց մի քանի փշրանք է ստանում: Ինչո՞վ այդ թռչունը «տրոյական ձի» չէ: Եվ այո, ճիշտ եք նկատում, որ այդ «կաղապարները» հավերժական են, փոխակերպվում են կենդանակերպները, մի դեպքում ձի է, մի դեպքում՝ թռչուն, երրորդում կարող է տրոյական խոզ լինել…
Զրույցը՝ Կարինե Ռաֆայելյանի
(Շարունակելի)