Բանականության լեզուն, «գլխավոր գործիքը» մաթեմատիկան է՝ նյութական աշխարհի քանակական օրենքների «հավաքածուն», որ ֆիզիկայի հետ միանալով, արդեն նյութական տիեզերքի «առավել շոշափելի» մի պատկեր է տալիս։ Մետաֆիզիկան «անդրֆիզիկական», ոչ նյութական, գուցե ոգեղեն, պլատոնյան տեսակետից մի ԳԵՐԱՇԽԱՐՀԻ որակական օրենքների «հավաքածուն» է արդեն, որի «մաթեմատիկան», ավաղ, մեզ հասանելի չէ, անբացատրելի-անձևակերպելի է ու այդպիսով իսկ միայն մեծ միստիկներին է հասանելի։ Այդպիսով, վերացարկման մեջ, կարելի է ասել, որ տիեզերքը մաթեմատիկական հավասարումների մի խաչաձևումների կծիկ է, հավասարումների՝ այնուամենայնիվ՝ համակարգեր և ո՛չ խառնափնթորություն, քանզի դրանց մեծ տեսաբան Էյնշտեյնն ասում է, որ «Աստված զար չի նետում», այսինքն «Աստծո գրատախտակի» շարադրանքը լիովին փոխպայմանավորված-պատճառաբանված է։
Մարդն ի՞նչ տեղ է գրավում այդ հավասարումների խաչաձևումների մեջ — նա ըստ երևույթին այդ հավասարումների համակարգում մի փոփոխական է, որի գոյության, փոփոխության տիրույթը ձգվում է պրիմիտիվ կենսաբանականից մինչև այս աշխարհում հնարավոր առավելագույնը՝ ՍՈՒՐԲԸ։ Հայտնի է, որ մի «լամարկյան» սկզբունքով մարդու ներարգանդային, սաղմնային վիճակը մի քանի աստիճաններ է անցնում ՝ սողունի և այլն։ Դա մարմնականի օրենքներով է, հոգևորի ոլորտում նույնպես այդպես է, կարծես թե․․․ Այդ ոլորտում ՀՈԳԵՎՈՐ ԱՃԻ բացակայության դեպքում, անկախ հասակից, մարդ կարող է մնալ մի զոմբիի՝ այն աշխարհից ֆիզիկապես հետ եկածի վիճակում, կենդանի մեռյալ ( մեռյալ՝ Աստծո, հավատի տեսակետից), որոնց մասին է Հիսուսն ասում․ «Թողեք մեռելները թաղեն իրենց մեռելներին»։ Եթե գիտության, գիտելիքի համար կասկածը կենսական պահանջ է, մի բան, որի միջոցով է միայն գիտությունն առաջ ընթանում ՝ հինը ժխտելով և նորը հաստատելով, ապա հոգևորի, հավատի պարագայում այն՝ կասկածը, գրեթե կործանարար է, հոգևոր տառապանք և խաչելություն․․․ Նարեկացու Մատյանը հոգևոր խաչելության, նրա հեղինակի կամավոր ԶՈՀ դառնալու օրինակ է, Նարեկացին Տիրոջ օրինակով և անշուշտ, Բարձրյալի կամքով և ընտրությամբ, իր վրա է վերցնում ԲԱՆԱՎՈՐ ԶՈՀԻ, ԲԱՆԱՎՈՐ ԽԱՉԵԼՈՒԹՅԱՆ գործառույթը։ Ինքն է համայնը և ամենքինն է պարփակված իր մեջ և հուսում է, որ իր Մատյանն ընթերցելով մյուսները նույնպես փրկություն կգտնեն։ Եթե խաչի վրա Հիսուսին հռոմեացիները պատճառում են յոթ վերք, ապա «բանավոր խաչելության» վրա Նարեկացուն խոցում-կեղեքում են․․․ յոթ անգամ յոթ զանազան մեղաց տառապանքներ։ Հոգու «լամարկյան» փուլերի հաղթահարումը կատարվում է փորձությունների, անհատական կենսագրական հաղթահարումների միջոցով։ «Անառակ որդու» առակում տեսնում ենք երկու եղբայրների հավատի երկու՝ «ստատիկ» և «դինամիկ» պատկերներ։ Եղբայրներից «անառակը» «դինամիկ» պատկերն է, մենք նրան տեսնում ենք «գործի մեջ», անկումից մինչև զղջում, նրա կյանքի պատմությունը մեր աչքի առաջ է և համոզում է մեզ, իսկ մյուս՝ «ստատիկ» պատկերը կրող եղբոր հանգամանքը մութ է մեզ համար — նա գուցե պարտաճանաչ պահպանում է կյանքի տերունական կանոնները, հարգում է (կամ թեկուզ ցույց է տալիս, թե այդպես է ) հոր ավագությունը, բայց ԽՈՐՔԱՅԻՆ ԱՌՈՒՄՈՎ, հոգևոր իմաստով մենք նրան չենք ճանաչում, չգիտենք՝ ՀԱՎԱՏԱՑՅԱ՞Լ է, թե ոչ, Աստծուն ունի՞ իր հոգում, թե ոչ․․․ Միայն տեսնում ենք, որ նա նախանձահույզ է իր եղբոր հանդեպ, ինչպես Կայենը՝ Աբելի։ Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրներ» վեպում երեք եղբայրները Դոստոևսկու երեք հայացքներն են։ Դմիտրին խռովահույզ, անառակ որդու ճանապարհին գտնվող մեկն է, Ալյոշան՝ սրբության ճանապարհին գտնվողը, հենց այն հավատի մարմնացումը, որ Դոստոևսկունն էլ է՝ աներկբա, անկասկած, խորախորհուրդ․․․ Իվանը լիարժեք, ԼՐԻՎ հավատի մարդ չէ, նրա մեջ ԿԱՍԿԱԾ կա, իսկ որտեղ կասկած՝ այնտեղ էլ հրելով իր համար տեղ է բացում Փորձիչը։ Այդ կասկածը թաքուն ցանկանում և նպաստում է, որ ծառան սպանի Իվանի անառակ հորը։ Այդ կասկածը հավանաբար նաև հենց իր՝ Դոստոևսկու կասկածն է — շատ մեծ նմանություն կա՝ Դոստոևսկու ՝ նույնպես ոչ «բարվոք» վարքի տեր կալվածատեր հորն սպանել են իր իսկ ծառաները․․․ և Իվանի կերպարում այս նույնը չի՞․․․ Այդ կասկածալի, թերի հավատի արդյունքն է, որ մի հոգու փոխարեն «Դևեր» վեպի հերոսներն արդեն հետագայում դառնան բոլշևիկներ ու հարյուր հազարավոր իրենց կարծիքով «անլիարժեք» (բուրժույներ, հոգևորականներ, մտավորականներ, կուլակներ և այլն ) մարդկանց ոչնչացնեն Ռուսիայի անծայրածիր տափաստաններում․․․Դոստոևսկին գրքի «Մեծ հավատաքննիչը» գլխում նաև իր տառապագին տարակույսներն է արտահայտում։ Նա իր ողջ կյանքում ցավագին ապրումներ է ունեցել ու մի ողբագին կլանվածությամբ բազմիցս վերընթերցել է Աստվածաշնչի «Հոբի գիրքը» գլուխը․․․
Այո, մարդը մի փոփոխական մեծություն է, որ ձգտում է ․․․սրբության։ Սակայն ֆիզիկական աշխարհում, ինչ էլ անես, նա․․․ կենտավրոս է մնում՝ կենսաբանական հիմքի վրա գոյող և մարմնական ցանկությունների գերի, թեև հոգևոր բնույթի արատները նույնպես պակաս կեղեքիչ չեն՝ իշխանատենչություն, փառամոլություն և այլն․․․ Այդ «կենտավրոսը» կատարելության՝ սրբության ձգտման ճանապարհին կարող է «սուպերկենտավրոս» ՝ իմաստուն Քիրոն դառնալ, աշակերտել Ապոլլոնին, բայց դրանից շատ բան չի փոխվում, միևնույնն է՝ երկրային ունայնության «հերակլեսյան նետը» նրան ևս խոցում է․․․ Մարդը գնում է ճգնակեցության, գայթակղություններից հեռու, դա հեշտ ճանապարհ է․․․ Դոստոևսկու նույն վեպում հայր Կարամազովը մենաստանի հայր Զոսիմային հեգնում-բողոքում է, թե՝ դուք, հոգևորականներդ, մենաստանի պատերի մեջ մեկուսացած ձեր կաղամբն եք ուտում, դե հապա՜ մի փորձեք՝ աշխարհիկ գայթակղությունների մեջ ապրել և մեղք չգործել՝ տեսնենք՝ կարո՞ղ եք․․․
ՍՐԲԱՑՅԱԼ ՎԻՃԱԿԸ, նույնիսկ դրան հասնելուց հետո, հոգևոր հոգսերով ապրող մարդու համար ամենադժվարինն է։ Վեկտորի հարց է, հայացքի՛ վեկտորի։ Եթե սուրբը հետ շրջված, այնուսմենայնիվ, աշխարհին է նայում ՝ նրան խժռում են գայթակղությունները, նա աղարձան է դառնում վետ նայող Ղովտի կնոջ պես, նա Օրփեոսի պես յետ նայելով` զրկվում է իր սիրեցյալ Եվրիդիկեից․․․ Փրկվում է միայն ԱՌԱՋ՝ Անհայտին, Աստծո ուղղությամբ նայողը, իսկ թե ԱՅՆՏԵՂ ինչ է տեսնում ՝ միայն Աստված գիտի․․․
Մարդու հոգևոր կենսագրության տիրույթում նրա «իքսի» կրած փոփոխությունների «սկզբնակետ զոմբիականը» և «վերջնակետ սրբացյալը» պրոբլեմատիկ, տառապագին իրավիճակներ են։ Մի այսպիսի առակ կա` հանդերձյալ աշխարհում «քննվող» մեկն արդարանում, պարծենում է, որ երկրային կյանքում ինքը վայելքների չի տրվել, գայթակղությունները հաղթահարել է, ասենք, հեռու է մնացել… կնոջից, խմիչքից և այլն․․․ Եվ Դատողն ասում է․ «Դե որ այդպես է՝ սրան մի հարյուր հեկտար անապատ տվեք՝ թող գնա վայելի․․․»։ Գուցե ցինիկ առակ է, բայց այս աշխարհում, այնուամենայնիվ, մարդունը մարդկայինն է, միայն թե գոնե, ըստ Նիցշեի, «չափազանց, չափազա՜նց մարդկային» չլինի․․․