Ընկերոջս՝ գրականագետ Վաչե Եփրեմյանի հիշատակին
…Գետինը ո՜նց է փախչում անիվների տակից։ Ես, ինչքան որ ուզում եմ գետնին չնայել, այդքան էլ ուզում եմ։ Նայում եմ, թե ինչպես է խճուղին ծլկում օդում կախ ընկած ոտքերիս տակով ու ահավոր վախենում եմ։ Վախից ավելի պինդ եմ բռնում ռետինե օղաձև բռնակից, որը ցցված է իմ և մացակլետը (մոտոցիկլետը) քշող քեռի Կոլյայի արանքում։ Հանդիպակած քամին աչքերս փակել է տալիս, հենց աչքերս փակում եմ, գլուխս պտտվում է, ու դրանից էլ վախը նորից դողացնում է ինձ։ Ես ընդամենը վեց տարեկան եմ և առաջին անգամ եմ մացակլետ (ես այդ բառը մեծերի նման արտասանել չեմ կարողանում) նստում։ Նույնիսկ ոտքերս չեն հասնում ոտնակին, մնացել են օդում կախ ընկած։ Եվ ես առաջին անգամ եմ վախի հետ մեն մեն-մենակ։ Քեռի Կոլյայի մեջքը աչքիս առաջ է, բայց ես մենակ եմ զգում ինձ։ Ու դրանից էլ վախը ավելի ու ավելի շատ է նեղում. Սանդալիկներիս (բոկոտիկներիս) ծայրից ոտքերս ի վեր բարձրանում է մինչև քամուց սանրվող մազափունջս։ Թվում է՝ տակիս ռետինե նստատեղը հիմա կթրջեմ։ Նաև այդ բանը չանելու համար եմ ոտնաթաթերով, ծնկներով հուպ տված պահում տակիս մետաղե իրանը։ Իհարկե, շատ եմ ուզում գրկել քեռի Կոլյայի մեջքը, բայց նրա մեջքը գրկելու համար նախ պիտի բաց թողնեմ ռետինե բռնակը, ինչը վախենում եմ անել, մանավանդ որ հայրիկս էլ ասել էր՝ պինդ կբռնես, լսո՞ւմ ես։ Հորս հիշելով՝ ահավոր կարոտ եմ զգում։ Եվ ափսոսում եմ, որ ուզեցի «Խառլեյ» նստել (քեռի Կոլյայից եմ այդ բառը սովորել)։ Հիմա հայրիկիս հետ կլինեի։ Հայրիկս աննման հայրիկ է։ Նա ինձ երբեք երեխայի տեղ չի դնում և իր հետ տանում է ուր պատահի։ Նույնիսկ Երևան եմ գնացել։ Հագիս «մատրոսկա»-ն էլ Երևանից ենք գնել։ Կարճ տաբատով է՝ ուսերից խաչաձև իջնող կապիչներով։ Թաղի երեխեքից ոչ ոք չունի։ Որ հագնում եմ, հայրիկս ասում է՝ փոքրիկ նավաստի։ Եվ ձեռքս բռնած՝ տանում է հետաքրքիր տեղեր, իսկ ավելի հաճախ՝ ակումբ։ Մի անգամ նույնիսկ թատրոն տարավ։ Ես, իհարկե, այդպես էլ չիմացա՝ ինչ բան է թատրոնը, որովհետև դահլիճի մուտքի մոտ կանգնած անծանոթ մարդը հայրիկիս ասաց.
— Չի կարելի։ Երեկոյան սեանսին երեխաների մուտքը արգելվում է։
Հայրիկս էլ ասաց.
— Բայց նա երեխա չի, փոքրիկ մարդ է։
— Հասկանում եմ,- ասաց Երևանից եկած թատրոնի մարդը,- բայց արգելվում է։
Այդ ժամանակ էլ հայրիկս ինձ տարավ մի կողմ, բաց արեց մի դուռ և ես տեսա միջանցքում ճեմող, տարբեր սենյակներից ներս ու դուրս անող մարդկանց, ովքեր՝ կին թե տղամարդ, հագել էին տարօրինակ, նույնիսկ ծիծաղելի շորեր։ Միջանցքում քայլողներից մեկը, ով ինձ թվաց խոշոր, հաղթանդամ, ականջից օղ էր կախել և օղը ճոճվում էր, երբ նա քայլում էր իր փայփլուն խալաթով։ Երեսը, ձեռքերն էլ ամբողջովին սև էին։ Ես այդ ժամանակ չվախեցա, չնայած ամուր բռնեցի հորս ձեռքից, իսկ նա ասաց՝ ականջիս՝ ընկնելով.
— Ականջօղով այն մարդուն լավ մտապահիր, նա աշխարհի ամենամեծ դերասանն է, անունը Վահրամ Փափազյան է։ Հիշելու՞ ես՝ Վահրամ Փափազյան։
— Հա։
— Դե գնացինք,- ասաց ու ինձ տարավ բուֆետ։ Խոհարարի սպիտակ գլխարկով կինը թերթաչափ թուղթը մի աչքաճպելում դարձրեց ձագար, մեջը լցրեց «Կարակում» կոնֆետներ, կշռեց ու դրեց իմ գիրկը։ Հենց այդ ժամանակ էլ զանգը երկու անգամ հնչեց և բուֆետում եղածները շտապեցին դեպի դահլիճ։ Հայրիկիս բախտը բերեց. հանդիպեցինք մեր հարևանի տղային՝ Բորիկին, ում բոլորը, չգիտեմ ինչու, գող Բոբո են ասում։ Նա բարձր դասարանցի է, և կարող է թատրոն գնալ, բայց, ինչպես հայրիկիս ասաց՝ թատրոնի զահլա չունի և, քանի որ տուն էր գնում, հայրիկս խնդրեց ինձ էլ հետը տանի։ Եվ իր ձեռքի քառակուսի, տափակ լապտերը ինձ տվեց, որով շատ եմ խաղացել, երբ ինքը տանը չի եղել։ Բայց, միևնույն է, ճանապարհին գող Բոբոն լապտերս ձեռքիցս վերցրեց և, փոխանակ մեր ոտքերի առաջը լուսավորի, համ իմ տոպրակի «Կարակումն» էր ուտում, համ էլ լույսի խուրձը գցում էր մոտակա տների մութ պատուհաններին։
Մայրիկս, իհարկե, թոնթորաց, որ ինձ հայրս միայնակ բաց էր թողել։ Բայց ես հո գիտեմ, որ ծնողներիս համար ամբողջովին սեր եմ, հոգատարություն։ Ինչպես որ գող Բոբոն է ցուցամատի ծայրին ժամերով գնդակ պտտեցնում, այդպես էլ մեր տանն են իմ նկատմամբ, նաև այն պատճառով, որ ծնողներիս միակ երեխան եմ։
Նույնը հիմա էր։ Հայրս ինձ հետը տարել էր մեր քաղաքի հարևանությամբ գտնվող բանվորական ավան, իր ընկեր Սարոյենց տուն։ Միայն մենք չէինք։ Ուրիշ տղամարդիկ էլ կային։ Քեռի Կոլյան նույնպես։ Նա ռուս է, բայց հայերեն է խոսում (թե ինչպես է դա կարողանում, չեմ հասկանում)։ Երբ գնում է ձկնորսության (միշտ գնում է) վերադարձին անպայման մեր տուն է գալիս և մեզ համար ձուկ է բերում, ու երբ խոսում է, ես մտնում եմ մահճակալի տակ, երեսս ծածկում, որ չտեսնի ծիծաղելս. Խոսելիս անպայման ասում է. «Շուն կակի էդ գործի մեջ…» … Ես չգիտեմ ինչ ուրախություն էր Սարոյենց տանը, քանի որ ես ու տանտիրոջ երեխաները խոհանոցում ճաշեցինք։ Հետո էլ Սարոյի կինը (անունը չգիտեմ) մեզ ուղարկեց բակ՝ խաղալու։ Ոչ ոք էլ հետս խաղալ չուզեց, նույնիսկ նրանք, ում հետ խոհանոցում ճաշեցինք։ Նրանք պատի տակ կանգնել, իրենց շենքի երեխաների հետ քչփչում էին, ինձ նայում, փռթկացնում։ Հատկապես՝ աղջիկները։ Հավանաբար փռթկացնում էին նավաստու գլխարկիս փողփողացող ժապավենների համար, որոնք իրենց հյուսքերի նման մեկ կախվում էին ծոծրակս ի վար, մեկ զեփյուռից թռնում ուսիս։ Ես էլ ձանձրույթից, նաև այդ չտեսներին պատժելու համար, սկսեցի պտտվել քեռի Կոլյայի մացակլետի շուրջը՝ թույլ չտալով, որ իրենք ձեռք տան։ Իսկ ես կարող էի նույնիսկ հենվել նստատեղին, որը երկուկես արած տանձի էր նման…
Խնջույքն ավարտած տղամարդիկ, երբ դուրս եկան բակ, քեռի Կոլյան ինձ տեսնելով «Խառլեյին» կռթնած, քեֆը եկավ (ինքը երկու աղջիկ ունի)։ Հայրիկիս ասաց.
— Տխային ես էտս կտանեմ կախակ։
Հայրս բացահայտ անհանգստացած՝ չեմուչեմ արեց։
— Տխայի սիրտը կոտրում ես…,- ասաց քեռի Կոլյան։
Ես զգացի, որ հայրս ոչ մի կերպ համաձայն չէ, բայց ընկերների հորդորներին տեղի տալով՝ աչքերիս նայեց և ասաց՝ լավ։ Ու նավաստու գլխարկս իր ձեռքն առավ, իսկ քեռի Կոլյան, որ արդեն «հեծնել» էր «Խառլեյը» ինձ թռցրեցիր ետևի նստատեղին։ Հենց այդ ժամանակ էլ հայրիկս ասաց՝ պինդ կբռնես, լսո՞ւմ ես։
Ես, ճիշտն ասած, «Խառլեյի» շուրջը պտտվելիս այսպիսի բան չէի մտածում, և քեռի Կոլյայի առաջարկությունից հետո ուզեցի մացակլետ նստել, իսկ ամենաշատը ուզեցի, որ պատի տակ կանգնած, հետս խաղալ չցանկացածները բերանները բաց արած տեսնեն, թե ո՜նց եմ «Խառլեյով» գնում…
— Պինդ կբռնես,- նորից ասաց հայրիկս, երբ քեռի Կոլյան դռդռացրեց «Խառլեյը»։ Այդ պահը շատ հուզիչ էր ինձ համար, մանավանդ երբ երկանիվ մացակլետը շարժվեց՝ ես էլ վրան։ Մեջս մտած այդ հուզմունքն է, որհետո դարձավ վախ։ Ռետինե բռնակից պինդ կառչած, ոչ թե գլուխս շրջեցի, ուղղակի աչքի պոչով ետ նայեցի՝ մնացողներին, որոնք քաղաք էին գալու ինչով պատահեր։ Հայրիկս գլխարկս թափահարում էր օդի մեջ…
Հիմա՝ հայրիկս կարոտած ետ նայեցի՝ հուսալով, որ էլի կտեսնեմ գլխարկս թափահարելիս․․․ Բայց «Խառլեյը» իր ետևից փոշու ժապավեն էր թողնում խճուղու վրա, որը քիչ անց ցնձորվում էր՝ լղոզելով ետևում մնացող տեսարանը…
Րոպե առաջ էի հայրիկիցս բաժանվել, բայց հիմա՝ երբ ետ նայեցի ու նրան չտեսա գլխարկս օդում թափահարելիս, ահավոր կարոտեցի, թվաց՝ նա երբեք էլ չի եղել։ Եվ ես ընդհանրապես հայրիկ չեմ ունեցել։ Այս մտքից է, որ ուզեցի լաց լինել, բայց լացել չէր կարելի, որովհետև աչքերս սրբել չէի կարողանալու, ինձ «Խառլեյի» վրա պահողը ընդամենը ռետինե օղաձև բռնակն էր, որից ամուր կառչել էի։ Ուզեցի քեռի Կոլային խնդրել, իսկ նա շարունակ առաջ էր նայում, որ մացակլետը կանգնեցնի, որ ինձ ետ տանի հայրիկիս մոտ, բայց ոչ մեկն ասացի, ոչ էլ մյուսը, քանի որ հենց այս մտքի վրա վախը, որ ինձ անընդհատ դողացնում էր, սկսեց հրել մի կողմի վրա։ Ես չընկնելու համար, որքան ուժ ունեի կառչեցի ռետինե օղակից։ Եվ, ազնիվ խոսք եմ ասում, ականջիս մեջ լսեցի մանկապարտեզի մեր դաստիարակ ընկեր Աշխենի խոսելը.
— Արա քեզ ինչ ասում եմ…հետո կտեսնես, որ լավ է…
— Չեմ ուզում…,- ես, հաստատ մտքումս ասացի, քանի որ վախից բերանս չէր բացվում, իսկ նա ինձ բռթեց նորից ձախ կողմի վրա՝ հետն էլ ասելով.
— Բայց ինչ անդաստիարակ լակոտ դուրս եկար.. յա՜խկ…Իսկական իշի գլուխ ես…
Առաջին անգամ չէր ընկեր Աշխենը ինձ վատ բառեր ասում։ Մի անգամ նույնսկ ինձ ու Գևորգին, նա էլ չուզեց քնել ճաշից հետո, տարավ նկուղում բանտարկեց։ Դա առաջին հարկի սենկայներից մեկն էր, մանկապարտեզի քարածուխի պահեստը։ Չնայած մեզ վրա դուռը կողպելով փակեց, բայց չվախեցանք, որովհետև ես ու Գևորգը միասին էինք, հետո էլ՝ պահեստը ճաղավոր պատուհաններ ուներ։ Այնպես որ՝ լավ խաղացինք. պատերին ածուխով աստղ ու ինքնաթիռներ նկարեցինք, նաև քարածուխով ահագին նշան բռնեցինք «անկյուն կանգնած» բահին…
Հիմա՝ վախից շատ դժվար էր «Խառլեյի» վրա մնալը, մանավանդ, որ ընկեր Աշխենը Բաբա Յագայի պես կախարդել էր. ես իրեն չէի տեսնում, իսկ ինքը ինձ հրում էր՝ հետն էլ ամեն անգամ տարբեր բաներ ասում, .
— Քեզ հետ եմ՝ բռնակը բաց թող… Բա ասում ես՝ չեմ վախենում… Մի համառիր այ էշի գլուխ… Մեկ է, ես էդ հաճույքը պիտի ստանամ…,- ու փորձում էր մատներս պոկոտել բռնակից։ Տեսավ՝ բան չի ստացվում, քանոնով խփեց մատներիս, իսկ մյուս ձեռքով հրեց ինձ,- Դե, գնա…
Ես հասցրի՞ վայ մամա ճչալ, չգիտեմ, բայց գլորվող շշի նման երեք-չորս անգամ թավալվեցի ու վերջ. մնացի ճամփի վրա ցրվող փոշու մեջ ընկած…
Քեռի Կոլյան արագ արգելակեց, երևի լսել էր ճիչս, համարյա «Խառլեի» վրայից ցատկեց ու վազեց իմ կողմը։ Ինձ տեսնելով անշարժ ընկած՝ փուլ եկավ կողքիս։ Հետո ինձ գիրկն առած՝ խուճապահար ցնցում էր, շոյում գլուխս, լացակումած աղաչում, որ խոսեմ։ Միայն հետո նա իր վերնաշապիկի թևքը պոկեց ու կապեց գլուխս, որ քունքիցս ծորող արյունը դադարեցնի։ Դրանից հետո նոր՝ ինձ գրկած վազեց դեպի մոտոցիկլետն ու արագ քշեց՝ հենց բենզինի բաքի վրա՝ իր առջևում ինձ նստեցրած (համարյա պառկել էի՝ գլուխս իր թևի վրա)։
Վերևում կապույտ երկինքն էր, ինչպիսին որ սիրում էի նկարել, և ես սահում էի դեպի այդ կապույտը…Բայց ինչպես որ նկարելիս արմունկիդ բզեն ու վրձինդ լղոզի, ամեն բան խառնվեց իրար. երկինքը, շենքերի գլխիվայր երևացող տանիքները սկսեցին վերև-ներքև անել, ինչպես մահճակալի վրա ցատկոտելիս է լինում։
— Օգնեցե՜ք…շո՜ւտ արեք…,- ինձ ձեռքերի վրա առած քեռի Կոլյայի ձայնն եմ լսում՝ վազելով շենքից ներս մտնելիս։ Հետո միջանցքով սկսեցի նորից սահել, սայլակը չէր դրխկում։ Ես առաստաղի փախչող լույսերից հիշեցի մեր կողքով անցնող գնացքը, որի պատուհանների լույսերը ես մեր վագոնի լուսամուտից չէի հասցնում հաշվել, երբ գնում էինք Երևան։
Առաստաղի լույսերը կանգ առան։ Խալաթավոր մի տղամարդու դեմք կռացավ վրաս՝ ծածկելով ինձ վրա ընկնող լույսը։ Նա մատները նախ դրեց վզիս, այդպես մնաց, հետո երկու մատով լայն բաց արեց սկզբում մեկ, հետո՝ մյուս աչքս։ Ինչ որ բան ասաց, ինչպես երկաթուղային կայարանի ռադիոն, որի ասածը չես հասկանում, և սայլակը հրող խալաթավոր կնոջ նիհար ձեռքերը սավանը վեր քաշեցին՝ հողոտ, պլոկված ծնկներիս քսելով։ Սավանը ծածկեց ինձ ու ամեն ինչ դարձավ կաթնագույն։ Եվ անծանոթ, վախենալի լռություն տիրեց։ Ինչ-որ մի տեղ ջուր էր կաթում՝ տինկ-տինկ-տինկ…Եվ կաթոցի ձայնը հասնում էր ինձ ու հենց այդ ձայնը չէր թողնում, որ լռությունը դառնա սարսափելի… Բացվող երկաթե դռան ճռինչ լսվեց ու մոտեցող ոտնաձայներ։ Սավանը վրայիցս դեն քաշվեց ու կանացի հեծկլտոցը սրտակեղեք արձագանքեց ընդարձակ սրահում։ Մայրիկս փուլ եկավ վրաս։
Խելագարված հեծեծում էր, գուրգուրում ինձ, փչելով համբուրում էր հողոտ, պլոկված ծնկներս, մատները փաղաքշանքով սահեցնում սրունքներս ի վար (տեսնում էր, բայց չէր նկատում, որ ձախ սանդալիկս ոտքիս չէր) համբուրում էր ձեռքերս, որոնք հնազանդ մեկնվել էին, իսկ մատներս շարունակում էին բռունցքված մնալ, կասես փակ ափերիս մեջ կյանքս էին պահում բռնված թիթեռի նման։ Շոյում էր այտերս, որոնց վրա փոշեխառն արյունս չորացել, մգել էր։ Ու հիմա համբուրում էր, հետն էլ օրորոցային դնդնում՝ ամեն նախադասության ավարտին շշնջալով՝ քաղցր բալե՜ս…
Երբ դեռ ավելի փոքր էի ու շոկոլադը բռիս մեջ երկար պահելուց հալված ուտում էի՝ քիթ-մռութս ներկելով, ինչպես հիմա արյունն էր մգել այտերիս, մայրիկս բարկանալու փոխարեն մատներս մեկիկ-մեկիկ լպստում էր՝ հետն էլ ծիծաղում՝ իմ քա՜ղցր բալեն…
Խալաթավոր կինը, որ ուղեկցել էր, մայրիկիս թևերից բռնած՝ հեռացրեց ինձանից։ Միանգամից անճանաչելի դարձած մայրիկս ինձ մի փոքր հեռվից տեսնելով, անսպասելի գլուխը ետ գցեց ու խալաթավորի ձեռքերի արանքով ցած սահեց՝ դուրս մնալով իմ տեսադաշտից…
Հենց դրանից անասելի ցավ զգացի։ Ուզում էի բղավել, վեր կենալ, մորս վզովն ընկնել, որ ուշագնաց չլինի…Բայց ներս եկած մարդիկ տարան մայրիկիս, իսկ կապույտ խալաթավոր կինը սավանը նորից քաշեց ինձ վրա։ Ինձ մայրիկիցս սավանով բաժանելը ահավոր էր, և ես առաջին անգամ զգացի, թե որքան անգին բաներ են մնում սավանից այն կողմ, և որ ինձ աշխարհի հետ կապողը հենց իրենք են՝ ծնողներս…
… Եվ հանուն ծնողներիս, ինչքան ուժ կար իմ մեջ, տվեցի մատներիս, ուղղակի մատներով սոսնվեցի «Խառլեյի» ռետինե բռնակին։ Ընկեր Աշխենը դե թող հիմա քանոնով ինչքան ուզում է՝ խփի … Իսկ նա շատ ժամանակ չուներ այդ անելու համար, քանի որ շուտով քաղաք մտած՝ «Խառլեյը» դռդռոցով մոտեցավ մեր բակին։ Եվ ինչն էր զարմանալի. քաղաք մտանք թե չէ, ընկեր Աշխենը ինձանից ձեռք քաշեց, չքացավ։
Քեռի Կոլյան առանց շարժիչն անջատելու, հենց մեր շքամուտքի առաջ ինձ «Խառլեյից» իջեցրեց՝ դժվարությամբ պոկելով իմ բռնած տեղից։ Գետինը պինդ էր, իսկ ինձ թվաց՝ ոտքերիս տակ խմորի գնդեր են։
— Դե, ադմիրալ, լա՞վ էր էքսկուրսիան,- ասաց քեռի Կոլյան ու մատով կտացրեց քթիս։
Ժպտացի, մինչդեռ աչքերս արցունքներով լցվեցին. ինչ լավ է, որ նա իր վերնաշապիկի թևքը պոկելու կարիքը չունեցավ։
Ես տուն վազեցի՝ րոպե առաջ մայրիկիս հանդիպելու, որ չթողնեմ ուշաթափվի։
Բայց ինձ տեսնելով մենակ, նրա ուրախությունը փոխվեց զարմանքի։
— Իսկ հայրդ ո՞ւր է,- ասաց։
— Ես մենակ եմ եկել՝ քեռի Կոլյայի մացակլետով,- հպարտացա։
— Վա՜յ, քոռանամ ես, էս ինչ է ասում,- անհանգստացավ ու իր համար անգին բան կորցրած-գտածի նման ինձ կրծքին սեղմեց, հետո մի փոքր հեռացրեց իրենից, նայեց ծնկներիս, գլուխս տնտղեց ափերի մեջ առած,- քոռանա՜մ ես… մաման մատաղ, բա որ հանկարծ…
Եվ պահ անց ուզեց փողոց դուրս գալ։
— Քեռի Կոլյան արդեն գնացել է,- ասացի։
— Լա՜վ…Թող հլա հերդ գա… Դու դրան տես, է…Ես էլ երեխա եմ վստահում…,- ասաց ինքն իրեն։
Որոշ ժամանակ անց, խոհանոցի պատուհանից նայելով ասաց.
— Վերջապես՝ բարեհաճե՜ց…
Հասկացա՝ ում մասին է խոսքը, բայց մոտեցա պատուհանին։ Հայրս գալիս էր անսովոր արագ քայլերով՝ նավաստու գլխարկս ձեռքին բռնած։ Ես տանից արագ դուրս եկա. շատ էի ուզում հորս ուրախացնել։ Դրա համար էլ ընդառաջ վազեցի։
— Հայրի՛կ, ես…,- ասացի՝ շենքի անկյունում հայտնվելով իր առջև։ Խոսքս, սակայն կիսատ մնաց, այտս տժժաց ապտակից։ Ուզեցի լաց լինել, բայց ոչ թե ապտակի համար, այլ վիրավորանքից, կարծում էի հայրս պիտի հպարտանա, որ ես կարողացա մինչև վերջ մնալ «Խառլեյի» վրա։ Իսկ լաց չեղա, որովհետև այդ պահին ես չհասկացա, թե ինչու հայրս ասաց՝ սպանեցիր ինձ։ Ես դա հասկանալու համար դեռ պիտի շատ պանիր-հաց ուտեի…
Թե ապրածս կյանքի ընթացքում ինչքան «պանիր-հաց» կերա, դժվարանում եմ ասել բայց, տարիների հետ հասակ առնելով, հիմա ես ավելի ու ավելի լավ եմ հասկանում հանգուցյալ հորս։ Նա մահացավ ձմռան մի օր։ Սրտի կաթվածից։ Նրա մահը թերևս միայն ինձ համար էր ամենաանսպասելին. մի քանի ժամ առաջ էի հեռախոսով խոսել հետը։ Ու երբ բոթն առած՝ տուն եկա, հորս (մինչ դագաղը պատրաստ կլիներ) պառկեցրել էին իր մահճակալի վրա։ Տեսածս առաջին պահ անսովոր չէր. հորս քնած վիճակում տեսած կայի, տարօրինակն այն էր, որ ձմռան օրով պատշգամբի դուռը կրնկի վրա բաց էր ու նա սենյակի այդ ցրտում անտարբեր պառկել էր՝ ձեռքերը կրծքին դրած։
Տանն հավաքված ծանոթ-բարեկամ-ազգականներից ինչ-որ մեկը հորս ափի մեջ մի քանի տակ խնամքով ծալած թաշկինակ էր դրել, բայց այնպես, որ թաշկինակը ծածկի հորս ցուցամատին կապած ալյումինե լարը, որը պիտի պահպաներ հորս մարմնի բնական գույնը։
Ձեռքս դրեցի հորս ձեռքի վրա, որի անսովոր սառնությունը սպանեց ինձ, ու ես, որ հիսունն անց տղամարդ էի, հորս մահճակալի մոտ նստած, երեխայի պես լաց եղա՝ հիշելով մեր համատեղ ապրած կյանքի լավագույն օրերը։
Ես հասակ էի առել հորս ափի մեջ, և հորս ձեռափի ջերմությունից էի իմանում նույնիսկ աշխարհի տրամադրությունը։ Հորս ձեռափը յուրօրինակ հանգույց էր իմ ու աշխարհի միջև, ու հիմա կորցնելով այդ կապը, ես ինձ զգում էի անտեր, անպաշտպան, ու չգիտեի՝ ով եմ ես և ինչ գործ ունեմ այս աշխարհում…
… Մառախլապատ մի օր, թատրոնի մերձակա ծառուղում, ուր ոչ ոք չկար, անսպասելի, հենց մառախուղի միջից դեմս դուրս եկավ, ծանոթ ասեմ՝ ծանոթ էլ չէր, մեկը, ով ավելի շատ հայտնի էր իր խելապակասությամբ և որ մշտապես թևատակին մի մատյան ուներ՝ «Канцельярная книга» գրությամբ։ Հայացքս բռնեցնելով մատյանի վրա, ասաց.
— Ո՞ւզում ես ապագադ իմանաս,- ու գործի անցավ. որոշ տվյալներ ճշտելուց հետո (իսկ ես դա համարեցի ժամանց, մտա խաղի մեջ) էջ առ էջ տարեթվերով կարդում էր ինձ սպասվելիքը։ Հերթական էջը բացելով՝ նայեց աչքերիս, նայեց թղթին ու ասաց,- այս մի տարին քեզ համար լինելու է աղետալի։
Մարմնովս անհասկանալի ցուրտ անցավ, չնայած ժպտացի։
— Թող աչքովս տեսնեմ գրվածը,- ասացի։
— Չէ,- ասաց։- Խելա՞ռ ես, ուզում ես ինձ գործից ազատե՞ն,- ու մատյանն արագ փակեց, խոթեց թևատակն ու հեռացավ։
Այ քեզ աննորմալ, մտածեցի «ուզում ես ինձ գործից ազատե՞ն»։ Իսկ ինքը հեռվից բղավեց առանց ետ նայելու՝ մի ձեռքը օդում պարեցնելով.
— Տարեթիվը չմոռանա՜ս… տարեթի՜վը…, — ու ինքը հալվեց մառախուղում՝ իր հայտարարությունից ակնհայտ հաճույք ստանալով…
Ես, իհարկե, բանի տեղ չդրեցի այդ ամենը, իսկ որոշ ժամանակ էլ անց՝ լրիվ մոռացա, հատկապես որ նրա ասածը լինելու էր քսանհինգ տարի հետո։ Բայց, սատանան տանի, հիմա պատշգամբի բաց դռնից սենյակ մտնող ցրտից չէ, որ փշաքաղվել էի, ախր այդ խելապակասը ճիշտ էր գուշակել տարեթիվը։ Եվ ես հորս մահճակալի մոտ նստած լաց էի լինում՝ հոգուս խորքում մեղքի ծանր զգացումով, որ զգուշացվել էի, բայց այդպես էլ ոչինչ չէի արել հորս կյանքի համար, առավել ևս՝ որ տարիների հեռվից ականջիս էր հասնում հորս ասած խոսքը՝ նավաստու գլխարկս ձեռքին բռնած՝ սպանեցիր ինձ…
Այդ օրերին մտքիցս դուրս չէր գալիս ծառուղում հանդիպած խելապակասի ասածը։ Թաց թղթի նման ուղեղիս փակչել էր հատկապես աղետալի բառը։ Թե որտեղից գտավ։ Իր էությանը ոչ բնորոշ արտահայտություն էր, ու հենց դա էր հոգիս տակնուվրա անում։ Փորձում էի ինձ համոզել, որ դա պատահական խոսք էր, սակայն նա իրավացի դուրս եկավ և այդ հարցում, քանի որ հորս մահից հետո, մեկ ամիս էլ չանցած, մայրս մահացավ։ Իհարկե, մորս մահը անսպասելի չէր գոնե ինձ համար, բայց միևնույն է, իմ հոգում անչափելի աղետ էր; Թվում էր, թե համակերպվել էի, պատրաստ էի կատարվելիքին, քանի որ տեսնում էի մորս դանդաղ մահանալը։ Դա մեռնող կարապի տառապանք էր։ Մայրս պարզապես ապրել չէր ուզում, առանց իր ամուսնու՝ չէր ուզում։ Կյանքը նրա համար այլևս դարձել էր անիմաստ ու սին։ Եվ նա՝ աշխարհից խոռոված՝ իր մեջ ներփակվել, դարձել էր անխոս ու այլևս ոչինչ չէր ուտում։ Մինչդեռ միևնույն գիշերվա ընթացքում տասնյակ անգամ վեր էր կենում, գնում կանգնում հորս լուսանկարի առաջ, հետը զրուցում։ Գնում, մորս գրկում, համոզում էի, խնդրում, տանում պառկեցնում իր անկողնում, որպեսզի մեկ ժամ էլ չանցած, նույն բանն անեմ նորից… Վերջին օրերին արդեն ինքը չէր ուզում անկողնուց վեր կենալ։ Ոչ մեկի հետ ոչ մի բառ չէր փոխանակում, անվերջ նայում էր առաստաղին, առաստաղից էլ ավելի հեռուն, փոխարենը ձախ ձեռքով բռնած՝ մահճակալի մոտ գտնվող աթոռի թիկնակի եզրով (իր սրտի զարկերի նման՝ համաչափ) դրխկացնում էր զգեստապահարանի կողին։ Անկերծ ասած, երբեմն դա ինձ հունից հանում էր ու, որպեսզի չպոռթկամ, գնում խոհանոցում ծխում էի, որպեսզի կարողանամ աթոռի միապաղաղ դրխկոցներին մի առ ժամանակ էլ դիմանալ… Չգիտեմ, թե ինչու էր դա անում։ Բայց մի անգամ եղավ այնպես, որ առաստաղին մշտապես գամած հայացքը նա անսպասելի դարձրեց իմ կողմը, իսկ աթոռը անշարժացավ. մայրս նայեց ինձ ու բերանի անկյունները թույլ շարժվեցին։ Դա աղոտ մի ժպիտ էր, որից սիրտս թպրտաց, ինչպես ջրի վրայից վայրի բադն է ճողփյունով թևաբախում. այնպես էի ուզում, որ մայրս ապրեր, և նրա հազիվ նշմարելի ժպիտը ինձ համար հույսի բարակ մի շող էր։
— Մա՜մ…,- շշնջացի շնչահատ։
Վերմակի վրա նրա ձեռքը խարխափեց։ Ես իմ ձեռքը առաջ տվեցի։ Բռնեց, մատներով երկու անգամ փաղաքշեց։ Հետո հայացքը վերադարձավ առաստաղին, իսկ ձեռքը գնաց աթոռը բռնելու…
Լուսադեմին, մորս մահճակալի մոտ նստած՝ չգիտեմ նիրհե՞լ էի, թե՝ քնով անցել, վեր թռա խորհրդավոր լռությունից։ Աթոռն այլևս չէր դրխկում։ Մորս աչքերը փակ էին, բերանը՝ կիսաբաց։ Մինչ նայում էի մորս՝ վերջին օրերին բավականին նիհարած, դիմագծերը փոխված դեմքին, կասես անտես մեկը նույն այդ պահին ականջիս ասաց… ու ես գյուտ արածի պես անակնկալի եկա, ինչից սիրտս ցավալուկ մզզաց։ Ես, որ տիեզերքի չափ սիրում էի մորս, այս օրերին մշտապես կողքին նստած էի լինում ու թե մեկ-երկու րոպեով էլ հեռանում էի, տնեցիներից որևէ մեկին էի տեղս նստեցնում, պարզվում է՝ իմ արարքը մորս միայն տանջում էր. նա աթոռի թիկնակը շարունակ դրխացնելով զգեստապահարանի կողին, դիմադրում էր մահին։
Մայրս ինձ խղճում էր և չէր կարողանում իմ ներկայությամբ մահանալ։ (Հաճախ մենք չենք գիտակցում, որ մեր սիրով ցավ ենք պատճառում մեր սիրելիին) ։
Տնեցիներից արթունը միայն ես էի, ես էլ փոխանակ ճչամ, լացեմ, ես ինչ իմանամ՝ ուրիշ էլ ինչ անեմ, նստել, նայում էի մորս կիսաբաց բերանին՝ ամեն ակնթարթ սպասելով, որ այն կփակվի։
Ձեռքը աթոռի մոտ կախ էր ընկել, ձեռքը բռնեցի (դեռ տաք էր) դրեցի վերմակի վրա։ Երևի ձեռքի ջերմությունից էր, դարձա գործնական։ Նույնիսկ սկսեցի մորս վարսերը սանրել, որոնք վերջին օրերին չխնամվելուց թաղկուճվել էին, ծաղկավոր բարձի վրա փռվել ձյան պես։ Ես կյանքումս առաջին անգամ էի մորս մազերը սանրում, և սանրելով մորս ապրեցնում էի։ Հիմա էի մորս մազերի ճերմակությունը ըմբռնում, մատներով զգում նրա ապրած կյանքի դժվարությունները, մազերի սպիտակելու բոլոր առիթները։ Մորս մազերը խոսում էին ինձ հետ։ Հենց այդ ժամանակ էր, որ մկրատով կտրեցի մազերից մի փունջ, ինչպիսին պատշգամբի բազրիքին նստած ձյունն էր։ Մազափունջը զարդատուփի մեջ՝ դրեցի գրապահարանում։
Ես այդ օրվա լուսաբացին իմացա, որ աշխարհում ամենատխուր ճանապարհն այն է, որի վերջում ոչ-ոք քեզ չի սպասում, ինչպես նաև համոզվեցի, որ մենք ծերանում ենք ոչ թե տարիքի հետ, այլ սկսած այն պահից, երբ մեզ այլևս «Մաման մատաղ…» ասող չի լինում…
…Երբ դեռ դպրոցական տղեկ էի, հայրս հաճախ էր հետը ինձ որսի տանում։ Երբեք չէր թողնում հրացանից առաջ ընկնեմ, գնում էի կամ իր կողքից կամ ետևից։ Եվ եթե հանդիպակած սարալանջից մեզ տեսնող լիներ, պիտի կարծեր, որ որսկանի կողքից գնացողը շունն է։ Այդպես էլ կար, ես էի վազում, խփվածը բերում։
Տարիների հետ հայրս հրացանը ավելի ու ավելի հազվադեպ էր իջեցնում պատից։ Կարծում էի մարդիկ տարիք առնելով՝ հեռանում են բնությունից, մինչդեռ ընդհակառակը՝ կյանքի երկրորդ կեսին փիլիսոփայորեն են վեարբերվում կյանքի ու մահվան հարցերին…Հայրս նույնիսկ իմ բերած որսամսին արդեն հազվադեպ էր ձեռք տալիս։ Ես էլ ամեն անգամ հետս մի բան բերում էի՝ վայրի տանձ, զկեռ, ընկույզ… Թե որ ոչինչ չլիներ, տափաշիշս աղբյուրի ջրով էի լցնում։ Եվ հայրս, որ ջուրը խմում էր հենց տափաշշից, այն էլ՝ կանգնած, միշտ անսխալ ասում էր, թե որ աղբյուրից է։ Միայն ես էի տեսնում, որ ջուրը խմելուց հետո նրա աչքերը փայլում էին խոնավ սաթի պես։ (Հեքիաթի անմահական ջուրը անմահական է դառնում, որովհետև իր մեջ ունենում է ջուր բերողի աղոթախառն մրմունջը)։ Մեր հոգատարությունն է գունազարդում մեր ծնողների կյանքը…
…Արահետը ծունկ էր տվել ու դեռ մի տասը քայլ կար իմ առջևում մինչև շրջադարձը, որ հանկարծ, ինձանից աջ, ցածում՝ թփածածկ զառիթափին ճյուղ կոտրվեց ու խաշամը խշրտաց, և ցած գլորվող գերանի աղմուկ առաջացավ։ Պահ անց լռություն տիրեց։ Բայց՝ չէ, անորոշ լռությանը հաջորդեց ցավատանջ տնքոց։ Տեղի ունեցածը անսպասելի էր, այնքան խորհրդավոր, որ կարճատև լռության պահին նույնիսկ կասկածեցի, բայց տնքոցը կրկնվեց ու ես ձայնի ուղղությամբ սկսեցի զգուշորեն իջնել ձորը, որտեղով, գիտեի, որ ջուր է հոսում։ Ձորը համարյա արևի երես չէր տեսնում՝ շրջակա թփերի, ծառերի պատճառով։
Ամեն բան սպասում էի, բայց ոչ այն, ինչ տեսա։ Առվի մեջ պառկել էր մի ծերունի։ Մեջքի վրա փռված, աչքերը խուփ տնքում էր, և փորձ չէր անում նույնիսկ տեղից շարժվելու։ Հարցրի՝ ի՞նչ է եղել։ Նա ձայնիս վրա աչքերը բաց արեց՝ ապշահար, իր դիմաց տեսնելով հրացանավոր անծանոթի, տնքալը մոռացավ։ Միայն հետո, երբ ձեռքս մեկնեցի, շարունակեց աղիողորմ ձայներ հանել։
Ջարդվածք չուներ, միայն քերծվածքներ։ Իր տարիքի համեմատ եղածն էլ քիչ չէր։ Չարչարանքով ծերունուն կանգնեցրի, առվի մեջ կողքի ընկած դույլ կար՝ ինչ-որ ժամանակ կարմիր գույն ունեցած, դա էլ վերցրի։
— Էս վեդրոն քո՞նն է,- հարցրի ծերունուն։
— Հա…Իմ արևին մոշ էի հավաքել…Ոտս սոթ տվեց…Շուն դառնա իմ բախտս,- ասաց՝ հավանաբար իր սիզիֆյան աշխատանքի համար. ջուրը քշել-տարել էր դույլում եղած մոշը։
Ծերունուն դժվարությամբ դուրս բերեցի ձորից։ Արևահայաց տափարակում, հարմար մի քարի վրա նստեցրի և, քանի որ շարունակ տնքում էր, նորից զննեցի, ճակատի քերծվածքը «БЕТАДИНОК»-ով մշակեցի, վիրակապեցի։
— Տղա ջան, քեզ Աստվա՞ծ է ուղարկել։
— Եսիմ ,- ասացի անտարբեր՝ դեղորայքի տուփը տեղավորելով ուսապարկիս մեջ։
— Չէ, Աստված է ուղարկել, թե չէ ես, հաստատ, էս ձորում մեռնողն էի։
— Ախր, հայրիկ ջան, էդ տարիքում ի՞նչ ունես էս չոլերում։
— Է՜, ասում ես, էլի, հոգսը տարի՞ք է հարցնում…Ասի՝ մի քիչ մոշ քաղեմ, տանեմ շուկա, հացի փող անեմ…
— Կին, երեխա չունե՞ս, ինչ է։
— Չէ, տղա ջան, մենակ եմ ապրում։ Կինս յոթ տարի է չկա…Ինչ ասեմ, վատ ժառանգը ջանի որդ է։ Տղա ունեմ, վեջը չի՝ ես սա՞ղ եմ, թե՞ մեռած։
Փամփշտակալիս աջից առաջինը փամփուշտ չէր, պարկուճ էր, որի մեջ, սովորույթ էր, կոլոլած թղթադրամ էի պահում։ Անտառը՝ անտառ, բայց անտառում էլ դրամ ունենալը չէր խանգարում։
— Հայրիկ ջան,- ասացի՝ պարկուճից հանելով երկու հատ հինգ հազար դրամանոց։ Մեկը մեկնեցի ծերունուն։- Վերցրու, սա քո ղսմաթն է։
Ծերունին հուզվեց անակնկալ առաջարկիցս, չեմ ու չեմ արեց, բայց վերցրեց։
— Քեզ, հաստատ, Աստված է ուղարկել,-ասաց։- Տղա ջան, ծնողներդ կա՞ն։
— Հա, փառք աստծո,- ասացի։
— Բախտավոր մարդիկ են ծնողներդ։
Ծերունին իրավացի էր. ծնողներս բախտավոր մարդիկ էին գոնե այն առումով, որ ես չմահացա վեց տարեկանում՝ «Խառլեյից» ցած ընկնելով։ Հակառակ դեպքում մայրս իմ մահվան համար հորս մեղադրելով, երբեք նրան դա չէր ներելու, բնականաբար, նույն հարկի տակ հորս հետ ապրել չէր կարողանալու։ Թե ինչպիսին էր լինելու նրանց հետագա կյանքը՝ առանձին-առանձին, չեմ պատկերացնում, բայց, հաստատ այլևս չէր լինելու այն, ինչպիսին որ եղել էր, երբ ես ծնվեցի, երբ ես կայի… «Խառլեյի» հետ կապված միջադեպը մտաբերելիս՝ ամեն անգամ աստծուն գոհությունս եմ հայտնել հոգուս խորքում, ոչ այն բանի համար, որ կյանքս չընհատվեց վեց տարեկանում, ես Աստծուց գոհանում էի, որ նկատել էր, թե ինչպիսի սեր ու նվիրվածություն կար ծնողներիս միության մեջ և, ինձ պահպանելով, թույլ չտվեց, որ կործանվի նրանց կյանքը…Եթե ես մեռնեի վեց տարեկանում, այս աշխարհը չէր տեսնելու քրոջս, եղբորս, որոնք էլ հետագայում ունեցան իրենց ընտանիքը, իրենց զավակները։ Ոչ նրանք, ոչ էլ նրանց ժառանգները այդպես էլ, իհարկե, չիմացան վեցամյա տղեկի մահվան միջադեպի մասին։ Իսկ ինձ համար առեղծված է մնում, թե ինչպես աշխարհին անհայտ վեցամյա մի տղեկի մահ, որը աշխարհի համար ընդամենը փոշի էր, կարող էր պատճառ դառնալ բազմաթիվ մարդկանց չծնված մեռնելուն…
Առվի մեջ փռված ծերունուն ես, իհարկե, այն ժամանակ՝ ձորից դուրս բերելիս, չասացի, որ իրեն տեսել էի նաև առաջներում։ «Դեպքից» հետո նույնպես տեսել եմ մի քանի անգամ։ Բանն այն է, որ մեր թաղամասը բլրի վրա է գտնվում, և ես հիմնականում աշխատանքի էի գնում ոտքով, 602 աստիճան էր մեր թաղամասը կապում քաղաքին։ «Աստիճանների արահետը» քաղաք էր իջնում ծերունու տան մոտով։ Մի հարկանի անշուք կացարան էր այն՝ առանց ցանկապատի, առանց տնամերձ այգու։ Ու չէիր հասկանում, թե որն էր այդ քար ու քռեչում տուն ունենալու իմաստը։
Օգոստոսյան արևի թեժաթուխ միջօրեներին երբեմն նրան տեսնում էի պատի տակ՝ սպիտակ ոտաշորով՝ աթոռակի վրա նստած։ Ծերունու ոտաշորի ճերմակությունից նրա խրճիթը՝ իր մերձակայքով դառնում էր կուրացուցիչ լուսավոր, և տան մերձակայքում, լանջն ի վեր ծաղկած ուրցերի բույրով էր օդը լցվում։ Բայց ուրցի բույրը ամենքին չէր հասու, ինչպես որ իմ մտքով չէր անցնում (դեռ ջահել էի), որ մի օր էլ ծերունու տան առաջ տեսնելու եմ չորս-հինգ տղամարդու՝ խելք-խելքի տված ծխելիս, իսկ նրանցից քիչ հեռու, պատն ի վեր կանգնած է լինելու դագաղի սև կափարիչ…
2
Կորնգանի արտեզրին, իսկ արտը նկատելի թեքության վրա էր, ցածում՝ արտեզրին, տղա-աղջիկ մեջքի վրա իրար կիպ պառկած՝ արևահարվում էին։ Աղջիկը ծաղկավոր լողազգեստով էր, և աղջկա լողազգեստի վրայի ծաղիկները արտում թևիկող թիթեռներին իրենցով էին անում։ Արտի վերին ծիրից, որտեղով մենք՝ տասնչորսամյա տղեկներս գնում էինք Ղանյալի ձորում լողանալու, տեսանք… Աղջկա մերկությունը արևի տակ լույս էր ճառագում։ Լույսից արտի կանաչը տեսանելի չէր։ Չտեսությունից մեզ տվինք արտի մեջ. կուզեկուզ, փորսող մոտեցանք ճառագող լույսին։ Տասը ոտնաքայլի վրա տապ կացանք։ Արևահարվողները իրենց երեսը թաքցրել էին երիտասարդի վանդականախշ վերնաշապիկի տակ, բայց ժամանակ առ ժամանակ վերնաշապիկի վանդակները շարժվում էին, երբ նրանք համբուրվում էին թաքստոցում։ Մենք գետնասկյուռների պես՝ այսուայնտեղից վիզներս երկարում էինք արտի միջից, աչքերով տնտղում աղջկա կուրացուցիչ մերկությունը ու նորից սուզվում համատարած կանաչում…
Մինչ այդ, աղջիկ ասվածը ինձ համար ընդամենը բառ էր, որը գրատախտակի վրա գրվում էր իբրև օրինակ և համադասարանցի էր, ում հետ կիսվում էր տնից բերված կոնֆետն ու պանիր-հացը։ Եվ արտում տեսած լուսե մերկությունից հետո էր, որ աղջիկը դարձավ ավելին, քան այդ բառի ձայնավորների տակ կավճով գծելն էր, և համադասարանցին հիմա արդեն դեպի իրեն էր հրապուրում ինձ, ինչպես արտեզրի լուսե մերկությունը՝ արտում թևածող թիթեռներին…
Թիթեռներն իրենով անող արտեզրին իմ տեսածին դասարանցիներիս մեջ Արփիկն ամենից շատն էր նման։
Այդ տարիքում թե պատանուն, թե աղջկան հավասարապես հետաքրքրում ու ձգում է հակառակ սեռը, ուր նորի բացահայտում կա, ինչի արդյունքում էլ հասունացումն է։
Ես, իհարկե, չէի կարող Արփիկին տանել կորնգանի արտեզր, բայց մշակույթի պալատի նկուղը ոչնչով էլ պակաս չէր։ Ռմբապաստարան էր՝ բետոնապատ երեք ընդարձակ սրահով։ Մուտքը՝ գետնի տակ իջնող աստիճաններով, շենքի դրսի կողմից էր, և երկաթյա ծանր դուռը մշտապես լինում էր կիսաբաց. ըստ կանոնակարգի և օդափոխության համար։ (Չնայած բետոնապատ էին սրահները, միևնույն է, ներսում օդը գաղջ էր)։
Ռմբապաստարան եկող-գնացող չէր լինում. մի տեսակ և աչքի առաջ էր, և ուշադրությունից դուրս։ Իսկ ռմբապաստարանի գաղջն ու մութը իմ ու Արփիկի բարեկամն էր, քանի որ մենք իրար միայն կարող էինք զգալ։ (Լույսը անփորձներիս լոկ պիտի կաշկանդեր)։ Իսկ այսպես՝ ամեն ինչ նախնական էր, ինչպես քարանձավաբնակ մարդու մոտ։ Եվ ինձ ու Արփիկի համար աշխարհը պարփակվում էր կիսաբաց դռնով մեր քարանձավում ու մեզ համար աշխարհում ոչ ոք չկար, ինքն իմ Եվան էր, ես՝ իր թեթևականջ Ադամը։ (Ամեն մի նոր զույգի հետ կրկնվում է աշխարհի պատմությունը։ Քանի՜ միլիոն տարի է անցել, որ մարդկությունը դուրս է եկել քարանձավից, բայց մարդը շարունակում է իր վրա բուրդ կրել)։
Արփիկի մերկ իրանը մթան մեջ հունական աստվածուհու ալեբաստրե կիսանդրի էր հիշեցնում։ Եվ մատներս, ձեռափերս փոթոթվում էին այդ կիսանդրուն հպվելու ջերմությունից, հատկապես նռնաչափ կրծքերի պրկությունից, որոնցից ինձ անցնող գլխապտույտ զգացողությունը անուն չուներ…
Հաջորդ օրը, ուսուցչուհուն «Միրահավը» պատմելիս, ոչ մի կերպ չէի կարողանում Արփիկի աչքերին նայել, իսկ աջ ոտքս երեկվա նույն դողն էր բռնում, հենց որ հիշում էի սպիտակ նռների հրապույրը…Երեկ ես աշխարհի մեծագույն առեղծվածին առնչվելու բախտավորությունն էի ունեցել։ (Բայց այդ ժամանակ դեռ անգետ էի, չգիտեի, որ Արփիկի նռնաչափ կուրծքը տիեզերքի կենտրոնն էր, մարդկային կյանքի ակունքը, և իմ փաղաքշանքները ինձ տանում էին այն լուսավոր սկիզբը, որտեղից իմ փոշին ժամանակի մեջ ինձ ձևավորելով՝ մի օր բերել էր այս աշխարհ…Ես ինքնամոռաց գուրգուրում, համբուրում էի լույսի այդ ակունքը, ու չգիտեի, որ այնտեղ՝ Արփիկի կրծքի տակ Կլեոպատրայի օձի ճուտը վիզը երկարած լեզու էր տալիս, ու ես, փաստորեն, իմ փաղաքշանքներով երկրպագում էի մահին…
…Մեր տան մոտ, բնակելի շենքի առաջին հարկում կոշկի արտել կար, Վարիչը՝ անունով էր Արտյուշ, ինքը՝ Տորք Անգեղն էր։ Կեսօրին, արտելի ընդմիջման ժամին, Արտյուշի կինը՝ փոքրամարմին մեկը, ում շրջազգեստի վրայի ալ վարդերը ավելի հրապուրիչ էին, արտելի մուտքի առաջ ամուսնու հետ լեզվակռիվ էր տալիս։ Արտյուշը հա փորձում էր կնոջը սիրաշահել, այդտեղից տանել, իսկ նա դրանից ավելի էր լաչառանում։ Թամաշա էր։ Անցորդները կանգ էին առնում, պատշգամբ դուրս եկողը մնում էր թառած։ Ահագին մարդ հավաքվեց, հայտնվեց նաև թաղային տեսուչը։ Եվ տեսուչն էլ Տորքանգեղի կնոջ խոսքը փոխ առավ.
— Արտյուշ, քեզ ասում եմ՝ բաց արա… Մի համառիր… Եթե ոչ մի բան չկա՝ բաց արա։
Մենք՝ երեխեքս, հավաքվածների ասելով՝ ոտքի տակ էինք ընկնում։ Ու մեր վզակոթին տալիս են՝ գնացեք էստեղից։ Բայց ո՞ւր գնացինք՝ թամաշան թողած։
Արտելի խորքի սենյակը արտելի պահեստն էր, որը մուտքի հակառակ կողմում էր, և ունեցած կենտ պատուհանի միայն վերևի կեսն էր գետնի վրա։ Այդ պատուհանից երեխեքով ներսը տեսնել էինք ուզում։ Բայց ի՞նչ պիտի տեսնեինք, մանավանդ որ ներսում մութ էր։ Մինչդեռ բոլորի համար անսպասելի լոթիացա.
— Տեսա՜, ես տեսա՜… Արկղերի մոտ կին տեսա…
Խոսքս թռավ ընկավ հավաքվածների ականջը։ Թաղայինը, որ արդեն տեղի էր տալիս Տորքանգեղի համառությանը, թաքուն թախանձանքներին, միտքը փոխեց.
— Չէ, Արտյուշ, դուռը պիտի բաց անես… Վերջին անգամ եմ ասում… Հետո, հաստատ, փոշմանելու ես…
Տորքանգեղը էլի կռացավ թաղայինի ականջին։
— Որպես տղամարդ քեզ հասկանում եմ, Արտյուշ,- համարյա ցածրաձայն ասաց թաղայինը,- բայց արդեն հնարավոր չի, դու էլ ինձ հասկացիր… պիտի բաց անես…
Արտյուշը բանալիների տրցակը հանեց գրպանից ու մինչ բանալին մտնում էր կողպեքի էմքը, արտելի մուտքի մոտ լճացած պարապ մարդկանց բերանները փակվեցին։ Միանգամից լռություն տիրեց . միայն մոտակա ծառին ճնճղուկն էր ծլվլում, ինչն էլ երկու անգամ խլացավ կողպեքի չրթոցում։
Դուռը բացվեց։ Պարապների լճակը կոհակվեց։ Ամենից շատը Արտյուշի կինն էր ուզում ներս խցկվել, բայց նրան երկու տղամարդ կարգի հրավիրեցին, մանավանդ որ թաղայինն էլ ձեռքը պարզեց օդի մեջ, այսինքն՝ մնացեք ձեր տեղում, ներս եմ մտնում ես, ինձ հետ՝ երկու վկա, և մատով ցույց տվեց մոտ կանգնածներից երկու հոգու։
Րոպե էլ չանցած, ոնց ներս էին մտել, նույն հերթականությամբ էլ դուրս եկան, նախ՝ թաղայինը՝ հետո դռան շրջանակում հայտնվեց… բայց դա կին չէր, ջրահարս էր՝ շիկահե՜ր, կարճփե՜շ, սլացի՛կ մարմնով։ Ջրահարսը թաղայինի ուսի վրայից տեսավ տասնյակ բաց բերաններ, ու թաղայինի հրահանգով լճակը երկու կես եղավ։ Ջրահարսը բացված «միջանցքով» թաղայինի ետևից գնաց նստելու միլիցիայի ավտոմեքենան։ Հենց այդ ժամանակ էլ Արտյուշի կինը անսպասելի դուրս թռավ «միջանցք», վեր ցատկեց ու չափալախեց ամուսնուն, որը գնացողներից վերջինն էր։ Տորքանգեղը ոչինչ չարեց, միայն գլուխը ավելի կախ գցեց, և բոլորի աչքում փոքրացա՜վ, փոքրացա՜վ… ու ոչինչ չմնաց Տորքանգեղից…
Այդ ամենի համար ես էի մեղավոր։ Նաև ես։ Պահեստում, արկղերի մոտ ես ոչ մի կին էլ չէի տեսել (արտելի առջև հավաքվածներից ընդամենը լսել էի, որ ներսում կին կա), մինչդեռ դեպքերի ընթացքը փոխեց մի փսլնքոտի հայտարարություն։ Ցավալի է, որ կյանքը հասկանալու համար մեզ պետք է լինում խելք, իսկ ստորության համար՝ ընդամենը բնավորություն։
Հետագայում, ռմբապաստարանի գաղջ մթության մեջ Արփիկի մերկությանը հպվելիս մտքովս գալիս-անցնում էր արտելի վարիչը, և ես զարմանալիորեն խորը մեծավարի էի հասկանում նրա հոգեվիճակը՝ թաղայինի ականջին կռանալիս, ով այդ պահին ամենևին էլ իր մասին չէր մտածում, այլ՝ ջրահարսի անաղարտությունը պարապ բերաններ չգցելու…
Եթե վեցամյա տղեկի՝ «Խառլեյի» հետ կապված միջադեպը՝ իր մանրամասներով գոյություն ուներ միայն ինձ համար, ապա Արփիկի մահը որպես իրողություն ընդունում էին բոլորը… ինձանից բացի։ Քանի անգամ եմ գնացել մեր «քարանձավը» ու սպասել նրան, թեև գիտեի, որ չի գալու։ Գնում էի, որ իր գոյությունը զգամ, որ «քարանձավում» մնացած իմ հուշերով ապրեցնեմ իրեն։ Հետո, պատի տակ նստում, լաց էի լինում, ռմբապաստարանի մթության մեջ։ Արփիկի մահը իմ կյանքից այնքան բան էր տարել։ Նույն զգացողությունն եմ ունեցել, երբ սայլակին պառկած վեց ամյա տղեկիս ծածկեցին սավանով։ Գուցե դա սեր չէր, գուցե դա մի ուրիշ բան էր, երբ, ասենք, մարդուն ոչ միայն գիտես, այլև ծանոթ ես անգամ նրա մաշկի յուրահատկությանը, երբ նույնիսկ հարազատ է մարմնի բույրը և այդ բույրը մշտապես քո ռունգներում է, ով քո անտես աշխարհում արև է, լուսին, ծառ, ծաղիկ, մի խոսքով՝ այնպիսի կարևոր մի բան, առանց որի քո աշխարհը նման է ծաղրանկարի, ու հիմա չկար այդ մարդը։ Բայց ինչպե՞ս կարող էր այդքան հեշտ մարդը վերանալ, չլինել, երբ ծնվելու համար, ես ինչ իմանամ, տիեզերքի որ հեռուներից էր եկել ու որքան ժամանակ։ Դժվար ծնվում ենք, հեշտ մահանում։
Տարիք առնելուն զուգահեռ մարդը ավելի հաճախ հուղարկավորությունների է մասնակցում, քան ծննդյան տարեդարձների։ Եվ յուրաքանչյուր թաղման արարողություն մեզ ավելի է վարժեցնում մահվանը, հիշեցնելով մեր անզորությունը՝ դարձնում ավելի ու ավելի անճարակ, դարձնում մահվան հլու հպատակը։ Գերեզմանոցից գնալիս մեզ թվում է, թե կյանքի, ապրելու նկատմամբ ավելի է թեժանում մեր սերը, ցանկությունն ու տենչանքը,
իրականում դա մեր խաբկանքն է, ինքնախաբեությունը…Ամեն անգամ գերեզմանոցում մենք մեր անտես աշխարհից տարածք ենք թողնում… Յուրաքանչյուր մարդու մահ մեկ ուրիշ մարդու կորուստն է, բայց նա չի գիտակցում դա…
Տարիների հեռվից ինձ մշտապես ներկայանում է Արփիկը։
Ես նրան ոչ միայն չկարողացա մոռանալ, այլև ապրածս այս ողջ տարիների միջով նրան բերել եմ ինձ հետ ամենքից, նույնիսկ կնոջիցս թաքուն։ Իսկ ասում եմ տարիների հեռվից է ներկայանում, քանի որ այս ժամանակամիջոցում ես հասցրեցի ծերանալ, իսկ ինքը ոչ՝ մնաց նույն դպրոցական աղջիկը։ Ու եթե ասեմ իրեն տեսնում եմ շոշափելու չափ հստակ, այդպես չէ, բայց, միևնույն է, գոյությունը զգում եմ կողքիս, հատկապես՝ երբ մարդաշատ թափորի մեջ եմ լինում, և շնչառությունն եմ լսում ականջիս տակ։ Հուզմունքից հևացող ճիշտ նույն շնչառությունը, երբ առաջին անգամ ափերիս մեջ հայտնվեցին նրա կրծկալ-վանդակից ազատված նռնաչափ կրծքերը։ Միայն թե հիմա՝ բաժանվելիս, իսկ բաժանվում ենք, երբ գերեզմանոցից դուրս եմ գալիս՝ վերադառնում եմ դեպի կյանք, իրականություն, նրա համբույրը զարմանալիորեն սառն է լինում։
Այս աշխարհից հեռացող յուրաքանչյուր ոք, իր մեկնումը հեշտացնելու համար հավանաբար մտածում է, որ այս իրականությունը արժանի չէ, որպեսզի ինքն այստեղ ապրի, և ամեն մեռնող էլ գիտի, թե ինչ տեսք է ունենում իր մահը։ Բանաստեղծ ընկերս կրակոտ ելույթից հետո բեմից իջավ, նստեց իր տեղը՝ առաջին շարքում։ Նրա ետևից դահլիճ իջավ միջոցառման հաղորդավարուհին, մոտեցավ բանաստեղծին, ականջին շշնջաց.
— Ի՞նչ է եղել։
— Սիրտս լավ չի…կարծես մեռնում եմ…
Աղջիկը նայեց շուրջը, ժպտաց բանաստեղծին ու նորից ականջին ընկավ։
— Անհարմար է, ես քո կողքին լինելով՝ դու ինչի մասին ես խոսում։ Ավելի լավ է՝ միասին գնանք…
— Ո՞ւր … Չէ, ամոթ է, աղջիկ ջան, ես տարիքս առած մարդ եմ…
— Հենց դրա համար էլ ասում եմ՝ գնանք …, և աղջիկը բանաստեղծին թևանցուկ արած՝ դահլիճից դուրս տարավ։ Բայց ներկաներից ոչ ոք դա չնկատեց, քանի որ նույն այդ պահին իսկական հաղորդավարուհին բեմից հերթական համարն էր հայտարարում, ու հանդիսականները նրանով էին տարված…
Սիրտս մղկտում է, երբ մտաբերում եմ նրանց, ովքեր ապրել են իմ կողքին, ապրել են ինձ հետ այս աշխարհում։ Անկախ նրանից, անձնապես ծանոթ եմ եղել, թե՝ ոչ, այդ մարդիկ իրենց գոյությամբ տանելի են դարձրել նաև իմ կյանքը։ Սարոյան ասեմ, սիրտս տնքա։ Սիրտս ծուլ լինի Սահյան ասելիս, Սևակ ասելիս, Վասիլի Շուկշին, Հեմինգուեյ, Ժան Գաբեն, Ֆիլիպ Նուարե, Պաոլո Պազոլինի, Աննա Մանիանի, Ալբերտո Մորավիա, Ֆրանսուազ Սագան, Վահե Քաչա, Սոս Սարգսյան, Մհեր Մկրտչյան, Խորեն Աբրահամյան, Կարպ Խաչվանքյան, Հովհաննես Գրիգորյան, Լևոն Խեչոյան, Ռոբերտ Կամոյան, Վաչե Եփրեմյան.. ու այսպես՝ մարդիկ, մարդիկ, մարդիկ, մարդիկ բազում։ Դեռ իմ բարեկամ-ծանոթ-ընկերներիս անունները չեմ նշում, քանի որ որևէ մեկին ոչինչ չեն ասելու այդ անունները իրենց մասին, բայց ես հո գիտեմ, թե ի՜նչ մարդիկ էին։ Աշխարհը ինչե՜ր է կորցրել։ Եվ ես ինչե՜ր եմ կորցրել։ Ահա թե ինչու արդեն հոգնել եմ, հոգնել եմ այսպես ապրելուց։ Չեմ ձանձրացել կյանքից, հոգնել եմ անընդհատ նորացող կորստյան ցավից։ Որքան երկար ես ապրում, այնքան շատանում են օտար հայացքները։ Եվ փողոցում՝ ամենուր ավելի շատ հենց նրանց ես հանդիպում, որոնց աչքերում չես գտնում քո արտացոլումը… Նույնիսկ տնեցիներիս համար եմ դարձել, չասեմ ավելորդ, այլ՝ խորդանոցում ընկած այն կահույքի նման, որը դեն նետել չես կարողանում, բայց չես էլ ուզում օգտագործել։ Այսօր ես այդ կահույքն եմ։ Բան է, թե որ հանկարծ կարծիք հայտնեմ, կամ հարց տամ, թոռներս իսկույն վրա են բերում.
— Լա՜վ էլի… Թող շոու նայենք…
— Այ պապ, քո ասածը նաֆթալինն է, որի ժամանակներն անցել են…
Էհ, ինչ ասեմ, յուրաքանչյուրը իրենով է զբաղված, ապրում է իր համար, և բոլորը միասին շտապում են, երևի իրենք էլ չգիտեն՝ թե ուր։ Ես գիտեմ, բայց տնեցիներից ինձ լսող չկա։ Իսկ կյանքը շոու չէ։ Այլապես՝ չէինք ծնվի լացելով։ Եթե աշխարհում ապրած առաջին մարդ ու կինը լաց եղան միայն դրախտից արտաքսվելիս, մենք լացով ենք աշխարհ գալիս։ Իհարկե, ծնվողը չգիտի՝ ո՞րն է իր լացի պատճառը, փոխարենը դրախտից քշվածները գիտեին, թե իրենցից հետո աշխարհ եկողները ինչերի միջով են անցնելու, որի անունն է մարդկային կյանք, և ողբում էին ոչ թե դրախտից իրենց արտաքսվելու, այլ իրենցից սերվածների բախտի համար… Ջրաղացպան պապ եմ ունեցել, ով ամբողջ կյանքում հաց է տվել աշխարհին, մինչդեռ երեսունհինգ տարի է արդեն, որ և ջրաղացը, և նրա շինած աղբյուրը, և պապիս գերեզմանը (ուզեց իր ջրաղացի կողքին լինել) մնացին կառուցված ջրամբարի ջրերի տակ…
Ես, որ վաղո՜ւց երազներ չեմ տեսնում (տեսնելու դեպքում՝ կատարվում է) երկու օր առաջ երազում ջահել մի կին տեսա՝ տիրամոր առաքինի գեղեցկությամբ. կասես Բելինիի կտավից էր դուրս եկել։ Տիրամայրը ծնկել էր երեխայի առջև և շոկոլադից լղոզված երեխայի մատիկները մեկիկ-մեկիկ լպստում էր՝ հետն էլ երջանիկ ծիծաղում՝ իմ քաղցր բալեն…Մորս իսկույն ճանաչեցի, իսկ երեխային՝ ոչ, ես ե՞րբ եմ եղել այդպիսին․․․ Արթնացա՝ տնեցիք քնած էին։ Անաղմուկ գնացի գրապահարանից վերցրի զարդատուփը, ետ եկա անկողին։ Մի առ ժամանակ զարդատուփը պահեցի գրկիս մեջ՝ չցանկանալով բաց անել։
Երեխա ժամանակ էլ, երբ նվեր էի ստանում, չէի շտապում փաթեթը բաց անել, որպեսզի հեքիաթը երկարի։
Մորս սպիտակ մազափո՜ւնջը…Անսահման կարոտից սիրտս լափու էր տալիս, աչքերս արցունքով լցնում։ Կյանք տեսած մարդ ես, բայց միևնույն է, մշտապես մոր կարիք ես զգում։ Ամեն անգամ, այս ողջ տարիներին, այն պահերին, երբ ինձ արար աշխարհում միայնակ, հուսահատ ու լքված եմ զգացել, մորս մազափունջն է դարձել իմ սպեղանին։ Մազափունջը՝ ափերիս մեջ դրել եմ աչքերիս, բայց չեմ հիշել Բոդլերին, ով ասում է. «… դեմքս ընկղմեմ վարսերիդ մեջ, ինչպես ծարավածը՝ աղբյուրում…» ու անձայն ողբացել եմ ծնողներիս կարոտից… Երեկ էլ, կեսօրին՝ պատշգամբում նստած էի, որ ասեմ՝ նիրհել եմ, չեմ նիրհել, բայց տարիների հեռվից անսպասելի աչքիս առաջ հայտնվեց ձորում, առվի մեջ պառկած ծերունին։ Մինչ փորձում էի նրան տեղը բերել, ասաց.
— Ինձ Աստված է ուղարկել… լսո՞ւմ ես, եկել եմ, որ քեզ ասեմ…
— Հարկավոր չէ։
— Ոնց կուզես…բայց եկել եմ, որ ասեմ…
— Ոչինչ էլ մի ասա։
Ի՞նչ պիտի նա ինձ ասեր, եթե ինքնին արդեն հասկանալի էր, թե ինչ նպատակ ուներ տարիներ առաջ ձորում կայացած մեր հանդիպումը։ Մարդու կյանքում ամեն մի դիպված ունենում է իր կոնկրետ առաքելությունը։ Ծերունու հայտնվելը իմ կյանքում հենց այս առաքելությունն ուներ։ Եվ այն, որ ես ինչ-որ մի ժամանակ տեսել եմ նաև նրա տան բակում հավաքված չորս-հինգ տղամարդու՝ պատն ի վեր կանգնած դագաղի կափարիչի մոտ ծխելիս, դա յուրատեսակ հիշեցում էր ինձ (դրան հիմա մեսիջ են ասում)։ Ինձ նախօրոք ներկայացվել էր իմ մահվան տեսարանը, պարզապես ես այն ժամանակ ջահել էի, չէի հասկացել դա, բայց տեսածս զարմանալիորեն դաջվել-մնացել էր հիշողությանս մեջ, ու մեկ անգամ չէ, որ մտաբերել եմ՝ առիթով կամ անառիթ։ Ու հիմա, երբ տարիների հեռվից ծանոթ տեսարանը եկավ կանգնեց աչքիս առաջ՝ օգոստոսյան արևով ողողված, շատ պարզ ու այնքան շոշափելի, որ նույնիսկ տան մերձակայքում ծաղկած ուրցերի բույրից խտղտացին ռունգերս, խորապես հասկացա, թե ինչ է նշանակում կյանքի ավարտ։ Ծերունու համար միևնույն էր՝ իր տան բակում չորս-հինգ ծխող տղամարդ կա՞ր, թե՞ ծովացել էր ամբողջ աշխարհի մարդկությունը։ Թափորի մարդաշատ լինելը սին սփոփանք է հանգուցյալի հարազատների համար։
Եվ պատշգամբում էլ նստած՝ հասկացա, որ արդեն ճամփորդ եմ, և մոտ է մեկնելուս ժամը։ Բայց վրաս այդ պահին ոչ վախ եկավ, ոչ էլ սարսափ։ Միայն անհուն ափսոսանք, որը նման է մզզացող ցավի։ Եկել էի մեծ երազանքներով, իսկ գնում էի դրանց մի մասն էլ չիրականացրած։ Մինչդեռ կարծում էի՝ ինձ կհաջողի գոնե մի պտղունց շատացնել աշխարհի բարությունը։ Եվ այդ պահին հասկացա, որ եթե հնար լիներու մարդն իր կյանքն ապրեր վերջից սկսած, աշխարհն այսքան անհոգի չէր լինի… Չէ, ինձ ոչինչ էլ պետք չէ, աշխարհը թող ձեզ լինի, իմ ուզածը, որ վերջինն է, ամենավերջին բանը այս աշխարհից, այն է, որ մորս մազափունջը դնեք ինձ հետ, թող իմ ծոցում լինի։ Ես այդպես՝ ծնողներիս հեշտ կգտնեմ։ Իրենք՝ չգիտեմ, բայց ես այս տարիներին անճանաչելի փոխվել եմ… Ու թե մահվան հետ կարծես հաշտ եմ, պատճառը դարձյալ իմ այն վերջին հույսն է, որ ծնողներիս նորից եմ տեսնելու… Օգոստոս, միջօրե, աչք կկոցող արեգակի լույս։ Ու միահարկանի անշուք տուն, որն առատ լույսի պատճառով երևում է տոնդոյի ՝ կլոր շրջանակի մեջ։ Բակում, պատի տակ փռված թերթ, որի վրա կանգնեցվել է դագաղի սև կափարիչ՝ պատին հենած, իսկ կողքին՝ սպիտակ, տեղ-տեղ գունաթափ աթոռակ։ Եվ ծաղկած ուրցե՜ր, ուրցե՜ր, ուրցե՜ր, որոնք բոլորել են շրջանակը։ Իսկ ուրցի բույրը՝ շրջանակից դուրս…
Ես այդ ամենը կմտապահեմ, որպես այս աշխարհից իմ ամենավերջին տեսածը, մանավանդ, որ չգիտեմ՝ մեկ էլ երբ եմ աշխարհ գալու։ Ու դա էլ դեռ հարց է՝ գալո՞ւ եմ արդյոք, կամ ուզենալու՞ եմ նորից գալ, եթե աշխարհը լինելու է այն, ինչ որ հիմա է։ Իսկ ամենակարևորը. ինչպես Սահյանն է ասում.
«Թե պիտի ծնվեմ նորից
Կուզեի ծնվել նույն հոր ու մորից…»
Իսկ դա լինելո՞ւ բան է։ Իհարկե՝ ոչ։ Ուրեմն նորից աշխարհ գալն իմաստ չունի։
No Comments