«Իրավունք չունենք լռելու և աչք փակելու իրականության առաջ»

Ardi.am-ը զրույցի է հրավիրել ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՊՄՀ Հայ հին և միջնադարյան գրականության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ Աելիտա Դոլուխանյանին:

— Տիկի՛ն Դոլուխանյան, սկսենք ամենապարզ, ոչ գիտական հարցից. ինչո՞ւմն է Ձեր երիտասարդության գաղտնիքը:

— Երևի՝ շատ աշխատելու մեջ է: Ինձ թվում է՝ այն մարդիկ, որոնք շատ են աշխատում և ոչ միայն իրենց մասին են մտածում, այլև շրջապատի, սիրում են գեղեցիկը, սիրում են իրենց երկիրը, ոգևորվում են նրա ձեռքբերումներով, երիտասարդ են մնում:

— Հրապարակման եք պատրաստել Ձեր 34-րդ գիրքը՝ մեծարժեք ուսումնասիրություն՝ նվիրված Նիկողայոս Ադոնցին: Ձեր գրքերը պահվում են Հարվարդի համալսարանում, դրանք բացառիկ կարևոր նյութ են պարունակում իրենցում: Իսկ ի՞նչ եք կարծում, մեզանում ունե՞ն լայն լսարան այդ աշխատությունները, շա՞տ են Հայաստանում Ձեր գործը հասկացող ու գնահատող մարդիկ:

— Կարծում եմ՝ շատ հետաքրքիր է լինելու Ադոնցին նվիրված գիրքը: Բացի այն, որ ես կարդացել եմ Ադոնցի ութ հատորները, դրանց մասին եղած գրականությունը, նաև եղել եմ բոլոր այն վայրերում, որտեղ եղել է Ադոնցը՝ թե՛ Հայաստանում, թե՛ Արևմտյան Հայաստանում, թե՛ Եվրոպայում:

— Այսինքն՝ գնացել եք նրա ոտնահետքերով:

— Այո՛: Բայց ես ոչ թե նախապես մտածել եմ, որ պիտի լինեմ Ադոնցի եղած վայրերում, այլ իմ հետաքրքրություններն են տարել ինձ այդ տեղերը: Ես շատ եմ շրջում, լինում աշխարհի թանգարաններում, պատմական վայրերում, բնության հետաքրքիր միջավայրերում: Եվ գիտե՞ք՝ դա այնքան էլ հեշտ չէ:

— Իսկապես հեշտ չէ, ճամփորդելը մի ծանր, բայց հաճելի գործ է:

— Երբեմն՝ նույնիսկ վտանգավոր է: Օրինակ՝ երբ ես գնացել էի Գալապագոսյան կղզիներ, որ գտնվում են Էկվադորում, բոլորը զարմացան՝ իմանալով իմ տարիքը: Որովհետև այդ կղզիներ չեն գնում 65-ն անց մարդիկ: Իսկ ես 80-ի շեմին էի: Այդ կղզիները օվկիանոսի խորքերում են, անմարդաբնակ են: Այնտեղ գնում են փոքրիկ ռետինե նավակներով, առանց պաշտպանիչ հագուստի. եթեմի փոքր անզգույշ լինես,  կսայթաքես և ուղղակի կհայտնվես օվկիանոսի հատակին:  Կղզիներում քայլելն էլ այնքան հեշտ չէ: Ինչ կենդանական և բուսկան աշխարհ որ եղել է այդտեղ միլիոն տարի առաջ, նույնությամբ պահպանված է այսօր: Այդտեղ է Դարվինը հղացել իր էվոլյուցիայի տեսությունը: Վերադառնալով Հայաստանում ընթերցողների խնդրին՝ ասեմ, որ եվրոպացի հայագետներով հետաքրքրվողները պիտի կարդան իմ աշխատությունը: Նախ՝ պետք է հասկանան, թե ինչ է գրված իմ գրքում, պետք է ծանոթ լինեն փաստերին, որոնց անդրադարձել եմ, պետք է իմանան, թե ինչ մեծ ծառայություն են մատուցել եվրոպացի հայագետները մեր ժողովրդին: Նրանք ներկայացրել են, թե ովքեր են հայերը, ինչ տարածքների վրա են ապրել, որոնք են հայերի պատմական հողերը, ինչ հերոսական էջեր են ունեցել իրենց կենսագրության մեջ, ինչ են տվել աշխարհին՝ մշակույթի, գիտության, պետական-քաղաքական ասպարեզներում: Այս հարցերով հետաքրքրվողները պիտի կարդան իմ գիրքը, իսկ այդպիսի մարդիկ շատ չեն, ցավոք:

— Դուք Դերենիկ Դեմիրճյանի ծննդյան 145-ամյակին նվիրված գիտաժողովին հանդես եկաք հերթական դեմիրճյանագիտական զեկուցումով՝ «Դեմիրճյանի «Վարդանանք»-ը և Եղիշեի պատմությունը» թեմայով: Մենք կարողացե՞լ ենք ճիշտ արժևորել մեր պատմությունն ու իրապես գնահատել մեզ ավանդված պատմա-մշակութային ժառանգությունը:

— Իհարկե, կարողացել ենք: Այլապես չէինք ունենա գիտությունների ակադեմիա, որի հիմնադիրը աշխարհահռչակ գիտնական Հովսեփ Օրբելին է եղել: «Էրմիտաժի սխրանքը» գրքում հանգամանորեն ներկայացվում է, թե ինչպես են Հայրենական պատերազմի ժամանակ փրկել Էրմիտաժի գանձերը: Քանի որ աշխարհում պատերազմ էր սկսվել, Օրբելիները նախապես այնպիսի պաշտպանական շերտ էին ստեղծել այդ գանձերի համար, որպեսզի հետագայում կարողանան էվակուացնել հեշտությամբ և փրկել դրանք: Եվ աշխարհի շատ մեծ թանգարաններում ես տեսել եմ Էրմիտաժից բերված ցուցանմուշներ, որոնք ժամանակավոր ցուցադրությամբ ներկայացվում էին այցելուներին: Եվ դա համարվում է իրադարձություն տվյալ երկրի մշակութային կյանքում:  

— Մենք գրեթե միշտ մեր ճակատագրական պարտությունները կրել ենք ոսոխի հետ դաշնակցած նյութապաշտ հայերի դավադիր միջամտության հետևանքով: Դավադրության հակումը մեզանում անհաղթահարելի համախտանի՞շ է:

— Ցավո՛ք, այո՛: Ես հիմա լսում եմ մարդկանց և ապշում, թե ինչպես կարող են մոռանալ Սումգայիթը: Ես դեմ չեմ, որ մարդը հարուստ լինի, դա էլ որոշակի ջիղ է ենթադրում մարդու մեջ: Բայց երբ հարստությունը ազգային շահերի հաշվին է կուտակվում, ես դա չեմ ընդունում: Ընդհակառակը, հարստությունը պետք է ծառայեցնել ազգային շահերին, ինչպես արեց Գյուլբենկյանը: Նրան առաջարկել էին իր հարստությունը տալ ամբողջ Խորհրդային Միությանը, բայց նա ցանկանում էր տալ միայն Հայաստանին: Եվ նա իր հարստության միայն մշակութային հատվածը տվեց Հայաստանին: Բայց ես աշխարհի շատ երկրներում եմ տեսել մեծ թանգարաններ, որոնց վրա կախված մեծ ցուցանակները վկայում են, որ այդ թանգարանները վերանորոգվել են Գյուլբենկյան հիմնադամի միջոցներով: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչպիսի ազգային հպարտություն ես ապրում, երբ օտար մի քաղաքում նման ցուցանակ ես տեսնում: Ընդհանրապես պիտի ասեմ, որ Արգենտինայում, Ուրուգվայում հայերին համարում են ազնվական ժողովուրդ: Երևի հին հայերն իրենց շատ լավ են պահել այնտեղ. նորերի մասին տեղյակ չեն:

— Ի՞նչ պիտի կարդա այսօր հայ մարդը, հատկապես՝ հայ պատանին, երիտասարադը, որպեսզի ճանաչի իր արմատները, հաղթահարի պարտվածի բարդույթը, վերագտնի հայի ազգային արժանապատվության զգացումը:

— Մի շատ լավ գիրք կա, որը հիմա նաև հայերեն է թարգմանված: Մագդա Նեյմանի «Հայեր»-ի մասին է խոսքը: Հեղինակը հայ է՝ Նիկողոսով ազգանունով: Բայց որպեսզի իր գիրքը լայն ճանաչում և համբավ ձեռք բերի, նա այն ներկայացրել է գերմանացի հայագետ Նեյմանի ազգանունով, որի աղջկա հետ մտերիմ էր ինքը: Այս գիրքը պետք է կարդալ: Մարի-Ֆելիսիտե Բրոսեն ֆրանսիացի հայագետ է, որը ֆրանսերեն է թարգմանել 13 հայ պատմիչի, երբ նրանցից ոմանց երկերը դեռևս թարգմանված էլ չէին աշխարհաբար: Նա գրաբարից թարգմանել է այդ աշխատությունները ժամանակակից ֆրանսերեն 19-րդ դարում: Այդ թարգմանություններին կցել է արժեքավոր առաջաբաններ, ծանոթագրություններ, մեկնաբանություններ: Նա ունի ևս մեկ գիրք, որ կոչվում է «Անիի ավերակները»: Ինքը չի կարողացել Անի գնալ, որովհետև խիստ ձմեռ էր, բայց իր գիրքը գրել է ձեռքի տակ եղած նյութերի հիման վրա: Եվ այնքան ցավալի է, որ նրա գրքում կարդում ենք թուրքերի մեջ տարածված հետևյալ ասացվածքը. «Հային ուրիշ թշնամի պետք չէ, հայի թշնամի  հենց ինքը՝ հայն է, աշխատեք դրա վրա»: Ես այս մասին չեմ գրել Մարի-Ֆելիսիտե Բրոսեին նվիրված իմ գրքում, ուղղակի չեմ ցանկացել գրել, սա ինձ համար մահացու բնորոշում է: Բայց և չեմ կարող չխոստովանել, որ սա ճշմարտություն է, որը մենք պիտի իմանանք և հետևություն անենք: Հիմա գլոբալիզացիա է, և սա ընկալվում է այնպես, որ մեծ նյութական միջոցներ ունեցող ժողովուրդները պիտի կուլ տան փոքրերին, թույլերին: Ինչ վերաբերում է մեզ  (ես պարտավոր եմ սա ասել), մեր երկու թշնամի պետությունները, որոնց անուններն էլ չեմ ուզում տալ, 1915 թվականի ցեղասպանության ավարտն են տոնում: Եվ որովհետև իրենք լավ դիվանագետներ են, կարողանում են կաշառել աշխարհին ու հասնել հաջողության:

— Ինչ և պատահել է 1915-ին:

— 1915-ին կար Մորգենթաուն, որը Թալեաթին ասաց, որ կատարվողը ոչ թե պարզապես տեղահանություն է, այլ ցեղասպանություն: Բազմաթիվ օտարազգի մտավորականներ են իրենց բողոքի ձայնը բարձրացրել այն ժամանակ: Իսկ այս անգամ նման բան չեղավ: Քար լռություն է աշխարհում: Բայց չէ՞ որ այսօր կատարվողը նույնպես ցեղասպանություն է: Այսօր Մամոնան ավելի կարևոր է, քան Հիսուսը: Ես կասեի՝ Մուհամմեդն ավելի ուժեղ է, քան Հիսուսը: Եթե Հիսուսին պաշտողները Մուհամմեդին պաշտողներին են ենթարկվում, ընդունենք, որ սա Հիսուսի պարտությունն է նաև: Նիկողայոս Ադոնցին անդրադառնամ կրկին. նա չէր ընդունում խորհրդային կարգերը, բայց դողում էր փոքրացած Հայաստանի գոյության համար: Երբ արդեն մեր ձեռքից վերցրել էին Նախիջևանը, Դաշտային ու Լեռնային Արցախները, Ադոնցը գրել է. «Եթե մի օր հայերը հավատան թուրքին, դա նույնն է, թե ոչխարը գայլին ասի՝ եկ, ինձ կեր»: Չհավատալ Ադոնցի նման մեծ գիտնականին, չի կարելի, և ես ինձ հիմա զգում եմ նրա զգուշացրած վտանգի մեջ: Նժդեհն ինչի՞ համար զոհաբերվեց, որպեսզի փրկի Սյունիքը: Հիմա ես սարսափում եմ. այնտեղ իմ պապերի գերեզմաններն են, որ վաղը կարող են գոյություն չունենալ:

— Շատ տխուր ավարտեցինք մեր զրույցը:

— Այո՛, տխուր: Բայց մենք իրավունք չունենք լռելու և աչք փակելու իրականության  առաջ:

Զրույցը՝ Կարինե Ռաֆայելյանի